Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі



Pdf көрінісі
бет81/128
Дата16.01.2023
өлшемі2.24 Mb.
#468445
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   128
7843df6090d11040ceaf282c5c2f9783

ақындық күшіне, дүние танушылығына, ой-өрісіне қарай, кей 
жырларға өзінше өзгерістер кіргізген де кездері болған. Жырлардың 
бірнеше варианттары болуының, оның шешулерінің де әр түрлі 
болып шығуының бір себебі осы айтушылармен байланысты»,- 
делінген [303,52 б.].
Сондай-ақ ғалым батырлар жырын поэма ұғымында қарастыра 
отырып, олардың бірден үлкен поэмаға айналмағанын, бірте-бірте әр 
батырдың әр кездеге төтенше қайрат, асқан ерлік, елі үшін жасаған 
зор еңбектерін дәріптеп жырлаған жеке өлеңдердің қосындысы есепті 
қарастырғанын көреміз. Одан әрі батырлар жырының бәрі де қазақ 
халқының өмірімен байланысын белгілі тарихи кезеңдермен ұштасып 
жататыны, онда елін, жерін, отанын жаулардан қорғаған ел 
азаматтары суреттелетіні сөз болады. Және де батырлар жыры,
әуелде осындай ерлік қасиеттерімен көзге түскен тарихта шын болған 
адамдар жөнінде айтылып, кейіннен халықтың ұлы арманының 
символы болып, аңыздық образға айналып отыратыны дұрыс 
көрсетілген. Сондай-ақ батырлар жырының өзіндік ерекшеліктеріне 
де баса назар аударылған. Мысалы, Құдайдан тілеген жалғыз бала 
болуы, асқан күштің иесі болып, 4-5 жасында-ақ жауға аттануы, өзіне 
серік әйелі мен аты болатыны, жасынан-ақ ел қамын, жұрт пайдасын 
ойлайтындығы т.б. – бәрі тек қазақ халқының ғана емес, басқа да
елдің батырлар жырына тән ерекшелік екенін ғалым Қ.Жұмалиев 
дұрыс атап көрсеткен. Батырлар жырының эпостық жанрға жататын 
себептерін түсіндірген ғалым пікірлері әлі де өз маңызын жойған 
жоқ. 
Эпос жанрына батырлар жырын жатқызудың себептерін ғалым 
Қ.Жұмалиев әдебиеттану талабы тұрғысынан дұрыс түсіндірген: 
«Батырлар жыры- эпостық жанрға жатады. Шығармада 
қатысушы адамдардың іс-әрекетін, амал-ерліктерін, олардың өзара 
қарым-қатынастарының қалпын сақтап баяндау, ақынның өз 
көзқарасымен, күйініш, сүйінішінің айқындалмауы, бір қарағанда 
ақын оқиғаға да, геройға да сырттан шолушы адам ретінде болып 
көрушілік, оқиғаға сәл нәрседен басталып, қашан біткенге шейін 
тарам-тарам болып өсе берушілік- жалпы эпостық жанрға тән 
нәрсе. Бұл бір. Екінші, эпостық шығарма сюжеті оқиғаға құрылады. 
Оқиғаға қатысушы адамдардың өзара қарым-қатынастары 
суреттеледі, әр түрлі адам образдары, автордың көзқарасынша, 
жақсы, жаман жақтары қабат көрсетіліп, бір бүтін тұлға есебінде 
суреттеледі»,- делінген [303, 53 
б
.]. 


237 
Жалпы мұнда батырлар жырынан «Қобыланды», «Алпамыс», 
«Едіге» жырлары талданады. Бұлардың көркемдігі мен тілі, образдар 
жүйесі, композициялық құрылысы т.б. – бәрі де әдебиеттану талабы 
тұрғысынан қарастырылады. Бұл өзгешеліктер, негізінен, сол тұстағы 
ғалымдардың фольклорды көркем әдебиеттің бір саласы деп 
қарастырғанынан туындаған. Мәселен, Қобыланды бейнесі былай 
талданады: «Батыр бұл жерде үлкен аңғалдық жасайды. Алды-
артын ойламай Құртқаны шауып тастай жаздайды. Батыр кейін 
ғана өзінің оғаш кеткенін біліп, кешілмес күнә жасадым деп, өзін-өзі 
шенейді»,- деп келеді [303, 68 
б
.]. 
Ал, мәтіндердің тілі қарастырылғанда, ондағы жыр өлшеміне
буын санына, үлгіде кездесетін дәстүрлі теңеу, эпитет, метафора т.б. 
түрлеріне де ерекше көңіл бөлінген. 
Жалпы оқу құралында, бір жағынан, асқан көркемдікпен жасалған 
батырлар жырын оқыту арқылы жастар өз елінің өмірінен тарихи 
мәліметтер алатынын ескерсе, екінші жағынан, осы арқылы олардың 
да бойында отанын сүйетін, айла, амал және жаудан сескенбейтін 
ерліктерін өздеріне үлгі етіп, отанын қорғау жолында өздері де солар 
тәрізді даңқты батыр болуға итермелейтін қасиеттерін тәрбиелеуді 
мақсат еткенін көреміз. 
Қаһармандық эпостардың тақырыбы ерлік, ел қорғау, өз отаны, өз 
елі үшін шет жерлермен күресу десе, лиро-эпос жырларының негізгі 
тақырыбы сүйіспеншілік екені дұрыс ажыратылған. Одан әрі бұл 
жанрға «Қозы Көрпеш», «Қыз Жібек», «Айман-Шолпан» жырлары 
жатқызылып, олардың варианттары, негізгі бейнелері, тілі мен
композициясы, мазмұны сипатталады. 
Оқу құралының соңы тарихи жырларға берілген сипаттама, 
талдаулармен аяқталады. Мұнда да тарихи жырдың анықтамасы бар: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   128




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет