248
тұқымдас ғой»,- деуінен [328, 38
б.
], Ә.Бөкейханұлының
фольклорлық мәтіндерді зерттеу әдістерінің бірі- тарихилық зерттеу
әдісімен де таныс болғандығы анықталады.
1914 жылы Қазанда «Үміт» баспасынан «Қара Қыпшақ
Қобыланды батыр»
жыры басылым көргені, оны Қостанай уезі,
Қарабалық болысының қазағы Біржан Толымбайұлының жырлауынан
Махмұдсұлтан Тұяқбайұлы қағазға түсіргені белгілі. Міне, осы
шыққан кітапқа Ә.Бөкейханұлы «Қазақ» газеті бетінде арнайы сын-
мақала арнайды [329]. Сонымен бірге 1914 жылы Троицк қаласы
баспасынан «Қара Қыпшақ Қобыланды» жырының енді бір нұсқасы
жарық көреді [330]. «Айқап» журналында (1914, №23, Б. 327-328 )
бұл жырды ел аузынан жазып алған С.Торайғыров екендігі туралы
дерек келтіріледі.
Ә.Бөкейхановтың «Қара Қыпшақ Қобыланды»
сын-мақаласы
іштей 7 бөлімнен тұрады да, басы Абай Құнанбаевтың «Өлең- сөздің
патшасы», сөз сарасы» атты өлеңіне көңіл бөлумен басталады. Міне,
осы үзіндіден біз Ә.Бөкейханұлының фольклорды сөз өнері деп
қарастырғанын сараптаймыз. Еңбектің басы, бірінші бөлімі сәл
мазмұндау үлгісінде бастау алады да,
жырдағы Көклан кемпір,
Қобыланды, Қараман, Көбікті бейнелері т.б. қысқаша талдауға
түседі.
Ә.Бөкейханұлы Қара Қыпшақ Қобыланды батыр бейнесінің
«Едіге» жыры ішінде де кездесетінін еске сала отырып, Шәкәрім
Құдайбердиевтің «Түркі, қырғыз, қазақ һәм хандар»
шежіресі мен
Ш.Уәлиханов еңбегі негізінде аталған батырдың XIV ғасырда өмір
сүргенін дәлелдеуге тырысады: «... Бұл Қобыландының ісі XIV ғасыр
ортасы болуға лайық (Қара: Шәкәрім шежіресі, Б. 78). Тоқтамысқа
болысқан Литва князь Витовты Воркесла өзені бойында (бұл Полтава
губерниясында Днепр саласы) Ақсақ Темірдің қолбасшысы Едіге
алған.Бұл соғыс 1399-шы жылы болған (Қара:
Шоқан кітабы, 71-б).
Бұған қарағанда Едіге Тоқтамыстан кеткен соң Ақсақ Темірге
қолбасы болған болса керек. Мұнан көрінеді: Қобыландының
Тоқтамыс, Едігелермен замандас болғаны»,-делінген [331]. Міне,
бұдан біз ғалым Ә.Бөкейханұлының фольклорға тарихи дерек көзі
ретінде қарағанын анықтаймыз.
Сонымен қатар «Қобыланды» жырындағы қалмақ ханы Қазанның
Қобыландыдан бұрын болғанын Шәкәрім шежіресіне сүйене отырып,
екеуінің арасында, яғни қалмақ ханымен соғыстың болуы мүмкін
емес деген т.б. түйінге де ойысады:
«...Жоғарыда жазғанымнан анық
Достарыңызбен бөлісу: