Ќазаќстан республикасы білім жєне ѓылым министрлігі

251 
Міне, бұл тараптағы ғалым Мұхтар Әуезов пайымдаулары сол 
кездегі фольклортану ғылымында орын тепкен «тарихи мектеп» 
концепциясына негізделген. Бұл «тарихи мектеп» теориясы негізін 
ХІХ ғасырда ғалым В.Ф.Миллер қалады. Мұнда фольклор 
шығармаларының түп төркінін тарихтан іздестіру мәселесі тұрды. 
Яғни эпостық жырлар бойында кездесетін кейіпкерлердің қалайда 
өмір сүрген дәуірін және прототипін іздеу керектігі айтылды.
Мақалада ғалым Мұхтар Әуезов Қобыландыны Алтын Орда 
заманында жасаған осы аттас тарихи адаммен байланыстыра 
қарастырады. Ал, мақалада Қобыланды мен Құртқаның тұлғасын кең 
салыстырып, олардың ұнамды тәрбиелік мәнін ашуы- бәрі ғалымның
фольклорлық бейнені әдеби образ ретінде қабылдауынан туғаны анық.
Біраз эпостық жырларға қарағанда «Қобыланды батыр» үлгісі 
біраз зерттелді. Жоғарыдағы М.Әуезов мақаласынан бөлек, 
С.Сейфуллин, С.Мұқанов, А.С. Орлов, Б.Кенжебаев, Қ.Жұмалиев, 
М.Ғабдуллиндер де қарастырғаны белгілі [334]. Бұлар өздерінің 
еңбектерінде, көбінесе жырдың әдебиеттік жағын, маңызын, 
көркемдік ерекшеліктерін қарастырды. Сондай-ақ олар жырдағы 
оқиға, образдар жүйесі, жер-су аттары т.б. қай кезде, қандай тарихи 
кезеңге байланысты туды деген мәселелер төңірегіне ерекше көңіл 
аударды. Бұл мәселе бойынша алғаш пікір айтқан М.Әуезов 
жоғарыдағы еңбегінде «Қобыланды батыр» жырын XVII ғасырда 
туды дей отырып, дәлел есебінде, оқиға негізінде орыс патшасы Иван 
Грозныйдың Қазан қаласын 1552 жылы өзіне бағындыруы жатыр 
деген ұстанымын белгілейді. Кейіннен бұл пікірді С.Мұқанов пен 
Қ.Жұмалиев те өз еңбектерінде қолдап шығады. Алайда бұл пікірдің 
теріс екендігін М.Әуезов, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев өздері де анықтап 
берді. Ең алдымен Қобыланды жырындағы Қазан қаласын Иван 
Грозныйдың алуымен байланысты туды деушілік тарихи шындыққа 
жатпайтындығы ашылды. Батырлар жырында жер-су, қала аттарын 
қарап, белгілі бір тарихи дәуірді үнемі іздей беруге болмайды. 
Мұндай жер-су, қала аттары батырлар жырының қандай тарихи 
жағдайларға байланысты туғандығын көрсетерлік ғылыми дәлел 
болмайтындығы және де ондай әдіс халықтық мұраларды тексерудің 
әрқашан да ғылыми дұрыс жолы еместігі белгілі. Сол тұста 
фольклордан тарихтың ізін, тарихи оқиғаның белгілерін көп іздеу 
орыстың тарихи мектебінің әсерінен туғаны сөзсіз. Бұл мектептің 
негізін салушы орыс ғалымы В.Ф.Миллер халық әдебиетін, әсіресе 
батырлар жырын зерттегенде, сол үлгілерде кездесетін жер-су, қала 
аттарына сүйеніп, оларды тарихи дәлел етіп алды. Осының негізінде
барып, ол жырдың шығу себебін, тарихи дәуірін белгілеуге 

252 
тырысқан. Демек батырлар жырынан тарихи оқиғаны іздеу дұрыс 
емес, ол тек тарихи жырда ғана сақталады. Рас, батырлар жырының
оқиғасы өмір шындығынан алынады, дегенмен бұл шындықты 
жыршылар топшылап жырлайды, образдар жасайды. Сол образдар 
арқылы өмір шындығын елестетуге тырысады. Сонымен қатар 
жыршылар тарихи деректердің орнын ауыстырып та жібереді. Міне, 
мұның бәрі фольклордан тарихи оқиғаның іздерін көп іздеу дұрыс 
еместігін көрсетеді.
Дегенмен, ХХ ғасырдың 20-шы жылдардағы Мұхтар Әуезовтың
бұл мақаласы өз кезі үшін ғылыми методологиялық негізге сүйеніп 
жазылған алғашқы мақалалардың бірі болды. Сондай-ақ зерттеушінің 
қазақ эпостану тарихында жырды зерттеудің тарихи-салыстырмалы 
әдіс-тәсілдерінің негізін қалаушылардың бірі болғаны сөзсіз. 
ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ фольклортанушы 
ғалымдары өздерінің фольклоршылдық қызметін 2 бағытта 
жүргізген: әрі батыстық, әрі ұлттық. Біріншісі, бұл батыстық 
көзқарастағы 
фольклортанушылар: 
В.В.Радлов, 
Г.Н.Потанин, 
Ә.Диваев т.б. Бұлар, көбінесе өз қызметтерін танымдық, 
информациялық т.б. мақсатта жүргізді. Және де әркімнің меңгерген 
мамандықтарына сәйкес фольклорды дерек көзі ретінде қарастыру 
басым болды. Мәселен, В.В.Радловтың белгілі тілші, тюрколог екені 
белгілі [335, 203-204
б.
]. Сондықтан ол фольклорды көбіне тілдік 
дерек көзі ретінде пайдаланды. Ал, Г.Н.Потаниннің орыстың 
мифологиялық мектебінің өкілі болғандықтын, көбінесе фольклордың
ең көне жанры деп қарастырылатын аңыз бен ертегілерді дерек көзі 
ретінде жинағаны белгілі [336, 224-272
б.
]. Ә.Диваев болса, этнограф 
ғалым болғандықтан, фольклорды көбінесе халықтың тұрмысын,
мәдениетін, мінез-құлық ерекшелігін тану үшін жинастырған
[337,317-353
б.
]. Екінші, ұлттық бағыттағы ғалымдар: М.Ж.Көпеев, 
А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедұлы, Ә.Бөкейханов, М.Әуезов т.б. 
Бұлар фольклорды қазақ халқы бойындағы ұлттық сезімді, салт-
сананы ояту, ұлттық ерекшеліктерді, ұлттық тарихты, тілді 
мәдениетті т.б. басқаларға таныту мақсатында еңбек етті. Жалпы 
фольклортанушылық жұмыстың белгілі мақсат көздеп жүргізілуі 
т.б.- бәрі де әрі көлемі, әрі мазмұн жағынан бай, ешкімге ұқсамайтын, 
өте сирек кездесетін, фольклордың барлық жанрларын қамтитын 
материалдардың қағаз бетіне түсуі мен баспасөз беттерінде тездетіліп 
жариялануына себепші болды деп айта аламыз. 
Кеңес үкіметі тұсындағы фольклортану ғылымында фольклор мен 
әдебиеттің өзара қарым-қатынасы мәселесін зерттеуге көбірек көңіл 
бөлінді. Себебі 1920-1930 жылдардағы Ресей жерінде де , қазақ елінде 

253 
де саяси, әрі идеологиялық күрестің ерекше өршуі әдебиетке де жаңа
талаптар қойылуын негіздеді. Осы себептен де жоғарыдағы мәселе 
ерекше қарастырылды. Мұнда Қазан төңкерісіне дейінгі зерттеу 
дәстүрін әрі қарай дамытудан гөрі, саяси-әлеуметтік жағдайдың
өзгеруіне байланысты оны түбімен өзгерту мәселесі де туып отырды. 
Әйтсе де Қазан төңкерісінен кейінгі алғашқы жылдарда бұл мәселені 
шешу мүмкін болмады. Сол себепті Кеңестік фольклористика мен
әдебиеттану ғылымы тарихында ол кезді «буржуазиялық ағымдардан» 
әрі арыла қоймаған кезең ретінде қарастыру орын алды. Сондай-ақ ол 
кезде фольклор мен әдебиеттің өзара байланысын зерттеудің
қиындығы – маркстік-лениндік ғылыми әдістің меңгерілмеуі деп те
түсіндіріледі. 
Негізінен алғанда, фольклор өзінің табиғатынан күрделі болып 
келуіне байланысты оның зерттелуінде де түрлі әдіс-тәсілдер талап 
етілді. Зерттеу объектісі ретінде фольклордың көптеген ғылым 
салаларын қызықтыратыны анық ( эстетика, социология, 
мәдениеттану, этнография, тілтану, әдебиеттану т.с.с.) Бұл ғылым 
салаларына фольклор тек бір қырынан ғана қажет болса, ал 
фольклорды толыққанды, біртұтас т.б. күйінде зерттеу тек 
фольклортану ғылымы еншісіне тиетіні даусыз. 
Кеңес үкіметі тұсында үстем болған маркстік фольклортану 
ғылымының ерекшелігі, қоғам дамуын диалектикалық-материалистік 
тұрғыда қарастыра отырып, шынайы әлеуметтік тарихи жағдайдың 
фольклорды жасауда, әрі оның дамуына тигізер ықпалын анықтау 
болса, әрі халықтың шығармашылық күшіне сену, әрі фольклордың 
ішкі ерекшеліктерінің, заңдылықтарының дамуына т.б. ерекше назар
аудару алға шықты. Демек фольклорды зерттеу үшін әрбір ғылым 
саласы өзіне лайықты зерттеу методологиясымен, әрі зерттеу әдіс-
тәсілімен қаруланса, өз кезегінде фольклортану ғылымы да арнайы 
ғылым саласы ретінде ол зерттеу әдіс-тәсілдерін қабылдаумен қатар, 
өзіндік зерттеу методологиясын қалыптастыруға мүдделі екендігін де 
ескерген жөн. 
Жалпы әлемдік фольклортану ғылымы өзінің тарихи даму 
барысында әр түрлі зерттеу әдістерін қолданғаны, ол әдістерді әр 
түрлі 
бағыттағы 
«мектептер»: 
мифологиялық, 
миграциялық, 
антропологиялық, этнопсихологиялық, тарихи т.б. пайдаланғаны 
белгілі. 
ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы Кеңестік қазақ 
фольклортану ғылымында, көбінесе фольклорды салыстырмалы 
зерттеу әдісімен, сонымен бірге тарихи тұрғыдан зерттеу әдісімен 
қарастырғаны анықталды. Кейінірек фольклортану ғылымында 

254 
типологиялық пен генетикалық зерттеу әдістері қолданысқа түседі. 
Фольклорды зерттеу әдісі тек әлеуметтік жағынан ғана емес, сондай-
ақ эстетикалық табиғаты негізінде де анықталатыны сөзсіз. Егер де 
фольклорды этнографиялық тұрғыда зерттеу әдісі сөз болса, онда 
фольклордың белгілі бір тұрмыстық, әдет-ғұрыптық, салттық т.с.с. 
салаларымен, яғни оны зерттейтін институттармен өзара байланысы 
сөз болады. Дегенмен фольклордың әлеуметтік практикамен, 
күнделікті өмірмен, мәдениетпен, мінез-құлықпен, кең мағынадағы 
ғұрыптың ерекшеліктерімен т.б. жан-жақты байланысын зерттеп 
қарастыру үшін фольклортану ғылымының социология, әлеуметтік 
психология, дін тарихы, эстетика т.с.с. тәрізді ғылым салаларына да 
иек артатыны сөзсіз. 
Қазан төңкерісіне дейінгі қазақ фольклортану ғылымының 
зерттелу тарихында, көбінесе белгісіздік атаулы басым болса, ал 
Кеңес үкіметі тұсында қазақ фольклорын әрі іштей жанрларға жіктеу, 
әрі бір ізді жүйеге түсіре бастау т.б. ісі нәтижелі атқарылған. 
1930 жылдарда қазақ халық ауыз әдебиеті туралы М.Әуезовтің 
«Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» (1939). С.Мұқановтың 
«Батырлар жыры» (1939), Қ.Жұмалиевтің «Халық поэмалары» (1939), 
Ә.Марғұланның «Қазақ эпосын тудырған мотивтер» (1939), 
Б.Кенжебаевтың «Қазақтың халық эпосы туралы» (1939) туралы 
еңбектері жазылды. Зерттеулерде қазақ фольклорының тарихы, даму 
жолдары ғылыми тұрғыдан қарастырылады. 
Мәселен, Мұхтар Әуезовтың «Қазақ халқының эпосы мен 
фольклоры» еңбегі Леонид Соболевпен бірлесе отырып орыс тілінде
жазылған [338]. Алғашында Мәскеуде «Литературный критик» 
журналында (1939. №10-11; 1940, №1) жарияланды, кейін «Песни 
степей» атты кітаптың (Мәскеу. 1940) алғысөзі болып шықты. Белгілі 
қазақ сыншысы Айқын Нұрқатовтың аудармасы бойынша «Уақыт
және әдебиет» жинағына (Алматы. 1962) енді. 
Мақалада М.Әуезов пен Л.Соболев: «... Өткен заман жайын 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: