Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары



Pdf көрінісі
бет35/181
Дата27.05.2023
өлшемі4.33 Mb.
#474356
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   181
1 2019

 
 
Пайдаланылған әдебиеттер: 
1. 
Оразбаева Ф. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. (Оқу құралы). – Алматы, 2000. – 208 б.
2. 
Орабаева Ф. Тіл әлемі. – Алматы: Ан Арыс, 2009. – 368 б. 
ORTA ASYA’DA 
LATİN ALFABESİNE GEÇİŞ SÜRECİ VE KAZAKİSTAN 
 
 
Dr.Mehmet Ali YILMAZ 
Adana/Türkiye 
Түйіндеме: Мақалада қазіргі түркі мемлекеттерінің ішіндегі түрік, әзербайжан, өзбек, қарақалпақ, 
түркімен тілдері латын әліпбиін қолдану тәжірибесі жөнінде сипаттама жасалынады. Орта Азия 
мемлекеттері, оның ішінде Әзірбайжан, Түрікменстан, Өзбекстан мемлекеттерінің латын әліпбиіне 
көшуінің тарихи-саяси жағынан маңыздылығы жан-жақты талданады. Қазақстанның қазақ тілін латын 
графикасына көшіру арқылы кең көлемді, терең деңгейлі жаһандану үдерісіне енуі ең маңызды мәселе 
екендігі сөз болады.
 
 
 
 
 
 
Kazakistan’da ve 
diğer Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde Latin Alfabesine geçiş meselesi sadece 1990 
sonrasında Sovyetler Birliğinin dağılması ve Türk Cumhuriyetlerinin bağımsızlığını almasıyla ortaya çıkan ve 
tartışılan bir mesele değildir. Türkler arasında yoğun olarak 1920’li yıllarda başlayan Latin alfabesi esaslı “Ortak 
Türk Alfabesi”ne 
geçiş çalışma ve tartışmaları, 1930’a kadar hemen hemen bütün Türklerin “Birleştirilmiş Yeni 
Türk Alfabesi”ni kabul etmesi ve kull
anması ile sonuçlanmıştır. 
Türkler 
arasında Latin alfabesine geçişin kısa geçmişine kısaca göz atacak olursak Türk kavimleri içinde Latin 
alfabesini ilk olarak kabul edenler Yakutlar 
olduğunu görmekteyiz. Yakutlar 1917’ye kadar Kiril alfabesini 
kullanmışlardı. Bolşevik İhtilâlı’ndan sonra, Rus harflerini bırakarak Lâtin harflerini kabul ettiler ve 1917-1939 
arasında Latin harflerini kullandılar [1, s.395]. Türk dili için Latin alfabesinin alınması yolunda asıl önem taşıyan 
akım ise Kuzey Azerbaycan’da başladı ve en belirgin bir şekilde 1920’lerde gündeme geldi. Azerbaycan’da Nisan 
1922’de “Yeni Türk Elifba Komitesi” kuruldu [2]. ve 22 Temmuz 1922 tarihinde Azerbaycan Merkezi 
İcra 
Komitesi, Arap alfabesi yerine Latin alfabesi kullanma 
kararını aldı. 27 Haziran 1924 tarihinde ise Latin alfabesi 
zorunlu devlet alfabesi gibi kabul edildi [3, s.95]. 26 
Şubat 1926’da Bakû’de toplanan, “Bakû Türkoloji Kongresi” 
ve 
sonrasında kurulan “Yeni Türk Alfabesi Tüm Sovyetler Birliği Merkezi Komitesi” çalışmalarıyla tüm Türk 
dünyasında kullanılacak ortak bir alfabe çalışmaları artmıştır. 1928 yılında Türkiye’nin 1929 yılında 
Kazakistan’ın Latin harflerine geçişi sonucunda, 1930’larda Balkanlardan, Orta Asya içlerine kadar hemen hemen 
bütün Türkler 
aynı alfabeyi kullanıp birbirlerinin yazılarını okuyup, anlama imkânına sahip olmaya başlamışlardı. 


42 
Bu 
gelişim dil reformuna yol açmış, gerek SSCB’deki Türkler arasında, gerekse Türkiye’de dil sorunlarına da el 
atılmıştı. Ortak alfabe, Türkler arasında lehçe ve ağız farklarını azaltarak, çeşitli Türk toplumlarını birbirlerine 
yakınlaştıracak diye umuluyordu [4, s.349]. Ancak Sovyet Rusya bunu kendi geleceği için bir tehdit olarak 
algıladı ve sadece bu yeni alfabeyi ortadan kaldırıp, yerine “Kiril” alfabesini kabul ettirmekle kalmadı, kendi 
egemenliği altında yaşayan Türklerin ortak Latin alfabesine geçişi konusunda çalışan, bu yönde büyük emek 
veren bilim 
adamlarını sürgün, idam vs. ile ortadan kaldırarak, Türkler arasındaki bu önemli olayın bütün izlerini 
silmek istedi. 
Sovyetler Birli
ğinin dağılmasıyla bağımsızlıklarını ilân eden beş Türk Cumhuriyeti (Azerbaycan, Kazakistan, 
Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan) dünya devletlerince tanınarak uluslar arası arenada yerlerini aldılar. 
Bağımsızlıklarından sonra yeni Türk Cumhuriyetleri kültür, ekonomi ve siyaset yapılarında ciddî değişikliklere 
gittiler ve yeni bayrak, yeni 
marş, yeni para, hatta yeni alfabe kabulüyle doğal olarak bağımsızlığı ifade edici 
özellikleri 
taşımayı amaç etmişlerdir. 
SSCB’nin 
dağılmasından ve Türk devletlerinin bağımsızlıklarını ilan etmelerinden sonra alfabe değişimi 
çalışmaları tekrar gündeme gelmiştir. 25 Aralık 1991'de Azerbaycan Millî Şurası, Kiril harflerinin bırakılıp Lâtin 
alfabesinin 
alınmasına karar vermiş ve 1991 yılı içinde bağımsızlığını kazandıktan sonra yeniden Lâtin alfabesini 
benimseyen ilk ülke 
olmuş ve hemen Lâtin Alfabesi kitabı yayınlanmıştır. Azerbaycan'dan sonra 12 Nisan 1993'te 
Türkmenistan, 2 Eylül 1993'te Özbekistan Cumhuriyeti Lâtin alfabesini resmen kabul 
etmiş ve alfabe kitapları 
basmışlardır. Lâtin alfabesi kabul edildiğinde yeni alfabenin Türkmenistan'da 2000, Özbekistan’da ise 2005 
yılında tam anlamıyla eğitimde yerleşmesi öngörülmüştür. Türkmen okullarının Lâtin alfabesine geçiş programına 
göre 1995-1996 
yılında 1. ve 5. sınıflarda, 1996-1997 yılında 1, 2, 5 ve 6. sınıflarda, 1997-1998 yılında 1, 3, 5 ve 
7. 
sınıflarda,1998-1999 yılında 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 ve 8. sınıflarda ve 1999-2000 yılında tüm sınıflarda Lâtin 
harfleriyle Türkmence 
eğitim verileceği kararlaştırılmıştır [5, s.198]. Özbekistan'da ise 1995 (1. ve 2. sınıf) 
yılından başlayarak, her yıl bir sınıfta uygulanmak suretiyle, 2005 yılında Lâtin harflerinin eğitimde tam 
anlamıyla yerleşeceği kararlaştırılmıştır.
Azerbaycan, Türkmenistan ve Özbekistan cumhuriyetlerinden 
başka Gagavuz Özerk Cumhuriyeti ve Kırım 
Özerk Cumhuriyeti 1993 
yılı içinde, en son Tataristan Özerk Cumhuriyeti 15 Eylül 1999 tarihinde 34 harften 
oluşan yeni Lâtin alfabesini kabul eder. 1 Eylül 2001 tarihinde yürürlüğe girecek olan kanuna göre Tataristan 
Cumhuriyetinde 1 Eylül 2011 tarihine kadar 
aynı zamanda iki alfabe, yani Lâtin ve Kiril alfabesi kullanımda 
bulunacaktır [6, s.4]. 
Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinden sadece Kazakistan ve Kırgızistan Lâtin harflerini kabul etmemiş 
durumdadır. Birçok bilimsel ve siyasî toplantıda Lâtin alfabesine geçişin önemi ve gerekliliği sonucu çıkmış olsa 
da, bu iki cumhuriyette Rus nüfusunun 
çokluğu ile Rusçanın ikinci resmî dil olarak anayasada yer alması ve 
sosyal hayatta aktif 
kullanılışı Lâtin alfabesine geçişi zorlaştırmaktadır. 
Latin Alfabesine 
geçiş sürecini birkaç başlık altında ele almayı uygun bulduk: 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   181




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет