)Қазақ хандығының XVI ғ. басындағы əлеуметтік-экономикалық жəне саяси

байланысты, көшпелі жəне жартылай малшаруашылығы болды. Əрбір ру белгіленге
шеңбер бойында қозғалды. Яғни шаруашылық табиғат жағдайына мейлінше тəуелді
болды. Дегенмен шаруашылықтың жылдар бойы қалыптасып қалған заңдары мен
ережелері болды, жəне олар уақыт өткен сайын жетілдіріліп отырды. Қазақта ешкі мен
сиыр аз болды. Еліміздің философиясында ешкі белгісіздіктің, ал сиыр жұттың белгісі
саналды. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда егіншілікпен айналысқандар да болды.
Қазақтар ыңғайлы киіз үйлерде көшіп-қонып жүргендіктен, қолөнердің дамығандығы
туралы да айта аламыз.
32)Қасым хан тұсында хандық аумағының ұлғаюы.
Бұрындық хан Самарқанға кетуге мəжбүр болып, жат елде қаза болған соң, Қасым хан
билікті өз қолына алды. 1511 жылы Қасым хан билікке қол жеткізгеннен кейін, Қазақ
хандығы Қасым хандығы деп атала бастады. Қасым хан тұсында Қазақ хандығы саяси
ықпалын күшейтіп, ірі жəне қуатты хандыққа айналды. Қасым хандығының аумағы
батыста Сырдарияның оңтүстік жағалауларына дейін, оңтүстік-батысында Түркістан
қалаларына дейін, оңтүстік-шығысында Жетісудың солтүстік бөлігінің таулары мен
таулы бөктерлеріне дейін созылып жатты. Кейбір мəліметтер бойынша, Қасым хан
тұсында Қазақ хандығының шекарасы солтүстік-шығыста Ұлытау қыраттары мен
Балқаш өзенінің жағалауына дейін, ал солтүстік-батыста Жайық өзеніне дейін жететін.
Қасым тұсында Қазақ хандығы халқының саны бір миллионнан асты.1505-1509 жылдар
аралығында Мұхаммед Шайбани Қазақ хандығына қарсы үш рет жорық ұйымдастырды.
Бұл үш жорық Шайбани хан үшін біршама табысты аяқталды. Сыр өңіріндегі қазақ
сұлтандарының ұлыстары талқандалып мыңдаған мал мен жан олжаға түсіріледі.
Талқандалған ұлыстардың бəрі Жəнібек хан ұлдарының ұлыстары болатын. 1509
жылдың қысында болған үшінші жорық кезінде Бұрындық хан жау шабуылын біле тұра,
Жəнібек хан ұлдарына ешқандай көмек бермейді. Керісінше, өз басын аман сақтап,
ұлысымен шегініп кетеді. Ханның бұл əрекеті бүкіл қазақ қоғамында оның беделін
қатты төмендетеді. Осы кезден бастап барлық күштер Қасым ханның төңірегінде
топтаса бастайды.
1510 жылғы төртінші жорықты Шайбани Қасымның ұлысына бағыттайды. Қасым өзі
əскербасы болған, өзінің қуатты жауынгерлерімен жауды еш қиындықсыз тойтарып,
Сыр бойынан қуып шығады.
Қасым хан бұл шайқасқа алдын ала əзірленеді. Ол алдымен өз Ордасын ішкері қарай,
Ұлытау маңына қондырады. Ол Ордада аз ғана əскерді қалдырып, негізгі күшін кейін
шегіндіреді. Оңай жеңіске масаттанған жау қаннен-қаперсіз бірнеше күн бойы Ордада

тойлайды. Осы тұста Қасым хан батырларын қарсы шабуылға шығарады. Қазақ
əскерінен мұндай қарсы əрекетті күтпеген жау əскері ешқандай қарсылық көрсете
алмай, бас сауғалап қашуға мəжбүр болады. Қазақтар жауын Ұлытаудан Сыр өңіріне
дейін қуып, Сығанақ түбінде тас-талқан етеді. Осы тұста Қасым ханның соғысу
тактикасын айта кету керек. Қасым хан жау əскері қазақ жеріне енгеннен бастап
олардың əрбір қимылын хабаршылар арқылы біліп отырды. Бұл оның əскери барлау мен
хабар жеткізу ісін жақсы ұйымдастыра білгенін көрсетеді. Сондай-ақ, аз əскермен
қарасы мол жауды жеңу үшін дұрыс тактиканы қолдануы. Уақытша шегіну арқылы ол
өз ұлысын жау қолына берсе де, оларды сырттай бақылап, жау əскерінің бейқамдығын
туғызады. Барлаушы мəліметі жау əскерінің бейқам болғандығы сондай, күзет қоюды
қаперіне алмағанын баяндайды. Қасым хан қарсылас арасында үрей туғызу əдісін
қолдану арқылы жау əскерінің соғысқа дайындалуына мүмкіндік бергізбейді жəне де
қазақтар орасан көп əскермен таяп қалды деген жалған ақпарат тарату арқылы
мауереннахрлықтар арасында бей-берекетсіздік туғызады. Қасым хан өзінің негізгі
күшін тосқауылға қойып, қашқан жаудың қақ маңдайынан соққы береді. Мұндай
соққыны күтпеген жау əскерінің қарсылық көрсетуге шамасы жетпей, аман
қалғандарының қашуға ғана дəрмені жетеді. Бүкіл соғыс барысындағы шешуші ұрыс
Мұхаммед Шайбани хан басқарған топпен өтеді. Алғашқы ұрыстардан соң əбден
үрейленіп, берекесі қашқан жау əскерінің қалдықтары Шайбани ханға келіп қосылады.
Бірақ жалпы үрей басылмай жатып-ақ Қасым ханның өзі басшылық еткен қазақ
əскерлері Сыр бойында келесі соққыны береді. Нəтижесінде Абдаллах Балхидың
жазғанындай, Мұхаммед Шайбани хан ірі жеңіліске ұшырайды. Осылайша, қазақ жерін
жаулауға келген қарсылас жақтың əскеріне Қасым хан қолданған
шебер əскери
стратегия мен тактиканың, керемет қолбасшылық өнердің арқасында тойтарыс беріп
қана қоймай, оларды тас-талқан етіп жеңеді.

жүктеу/скачать 0.67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: