ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖӘНЕ ТӘЖІРИБЕЛІК САБАҚТАР

Тәжірибе жасау үшін қолданылатын методикалық нұсқаулар: ең бірінші жарманың культураларының сапалық көрсеткіштерін анықтайды. Жарма қоспасын Ǿ 6мм көлемінде ситодан өткізіп, біраз бөлшегін органолептикалық көрсеткіштерін анықтау үшін алып қалады. Органолептикалық көрсеткіштің өзгеруі сақталған кездегі химиялық құрамының өзгеруімен түсіндіріледі. Дәннің иісі мен дәмі оның сорбиттік қабілітіне байланысты өзгеруі мүмкін. Түсінің өзгеруі оның технологиялық қасиетіне байланысты. Дәннің органолептикалық көрсеткіштерін анықтамас бұрын оның бөлме температурасынан төмен температурасын өзгерту керек, ол үшін дәнді қақпағы бар ыдысқа салып, ауызын жауып, температурасы бөлме температурасына жеткенге дейін қойып қояды. Егер дымқыл дәннің ұсақталуы қиын болса, оны кептіреді.

Иісті ұсақталған немесе тұтас дәнмен анықтайды. Жаңа ұсақталған дәнде тұтас дәнге қарағанда иіс жақсы анықталады. Ортаңғы бөліктің анализін анықтаған кезде жарма қоспасын бөліп алған соң ортаңғы бөлікті алып, араластырып одан 100 г-ын алады да ақ қағаздың бетіне немесе табақшаға салып, деммен жылыту арқылы иісін анықтайды. Бір жол бар

Қалыпты дәнде болмайтын бөгде иісті анықтау үшін дәнді торлы ыдысқа салып қайнап тұрған судың үстінде 2-3 мин ұстайды. Содан кейін иісті анықтайды. 100 см ³ көлеміндегі колбаға ( тұтас немесе ұсақталған) дәнді салып, колбаның ауызын жауып, 35-40 ͦ С температурада 30 минут қайнатуға болады. Анықтау барысында колбаның ауызын бірнеше минутқа ашады. Дәнді У-1-ЕМЛ аппаратында ұсақтайды. Құжатта иістің дәннің қай түрінде анықталғаны көрсетіледі.

Бөгде микроорганизмдердің әсерінен дәндегі органикалық заттар ыдырап, бөгде спецификалық иістер пайда болады, олар:

Бұл иістер дәннің өзін-өзі жылыту әсерінен болған бұзылу процесі, ол әр түрлі химиялық заттардың гидролизіне әкеп соғуы мүмкін.

Бұзылудың Ι . Бұл өткір иіс дәннің өзін –өзі жылытудағы бірінші кезеңде басталады. Осы кезде дәннің түсі өзгереді, бірінші түсін жоғалтады, сосын қызғылтым түске ауысады.

Бұзылудың екінші кезеңін көрсетеді. Дәннәің беткі қабаттары қоңыр түске айналады. Бұндай дәнде ферменттердің активтігі жоғарлап, қышқылдығы өседі. Дәндер техникалық мақсатта қолданылады.

Бұзылудың III кезеңін көрсетеді. Дәннің бұл түрінде органикалық заттардың толық ыдырауы жүреді. Дәннәің беткі қабаты қара түске айналып, эндоспермдері қоңыр түске боялады. Ақуыздық заттар ыдырап, құрамында аммиак кобейеді. Бұзылудың III кезеңіндегі дәндер токсикалық болады. Оларды техникалық мақсатта қолданады.

Дәннің түсі қапшығында болатын пигменттерге байланысты. Түсті күннің әлсіз жарығында немесе шамның люминесцентті жарығында анықтайды және оны егін жинау уақытындағы дәнмен салыстырады.

Дәннің түссіздену дәрежесі эталонды қолдану арқылы МС 10967-90 негізінде анықталады. Эталонды стандартта көрсетілген шарттар бойынша дайындайды. Кассетаның орталық ячейкасындағы бір табақшаны алып толтырып дән салады дакассетаның қалған төрт ячейкасындағы эталонмен салыстырады. Бірінші дәнді түссіздендірілмеген эталонмен салыстырады, содан кейін бірінші, екінші, үшінші түссіздену дәрежесіндегі дәндермен салыстырады.


1 – сурет. Түс бойынша үлгілерді салыстыруға арналған қондырғы
Дәнді бір эталонмен салыстырған кезде қалған эталондарды металл экранмен жабады. Салыстыруды күннің әлсіз жарығында немесе жарықты бәсеңдететін тетігіі бар шаммен жүргізеді. Зерттелетін дәнге эталондағы түске байланысты түссіздену дәрежесін береді. Түссіздену дәрежесі МС 10967-90 бойынша анықталады.

Түссізденудің I кезеңіндегі дәннің артқы жақтары түссізденеді. Түссізденудің ΙI кезеңіндегі дәннің екі жақ шеті және артқы жағы түссізденеді. Түссізденудің ΙIΙ кезеңіндегі дәннің барлық жағы түссізденеді.

Әр түссізденуге кеткен дәннің мөлшерін (Х) пайызбен мына формула бойынша есептейді:

_ ;
Мұндағы m- әр түссіздену кезеңіндегі дәннің салмағы, г; 20- салмағы

Түссіздену дәрежесін МС 10967-90 шарттары бойынша анықтайды. (1 кестеде көрсетілген)

МС 10967-90 бойынша эталонды жасау.

Түссіздену дәрежесін анықтау үшін қолданылатын эталонды МС 33586.3 бойынша ортаңғы бөлімінен алынған қатты немесе жұмсақ дәннен жасалады, ол егін шабу кезіндегі соңғы партиядан алынады. Осы кездегі дәннің ылғалдылығы 15,0 % -тен аспауы керек.

Ортаңғы бөлімінен Ι, IΙ және IΙI түссіздену кезеңінің және түссізденбеген бүтін дәндерді алады. Ол келесі кес теде көрсетілген 3.2

Кесте - 2

Мұқият араластырылған ортаңғы үлгіден 100 г дән алып, сорной примеси және зертханалық мельницада ұсақтайды. Ұсақталған дәннен 50 г алып, 100 мл ауыз сумен араластырады. Алығңан суспензияны 100 мл қаайнап жатқан суы бар ыдысқа салып, мұқият араластырып, бетін шыны қақпақпен жабады. Қайнап жатқан суы бар ыдысқа суспензияны салмас бұрын, ыдысты оттың үстінен алып тастау керек. Органлептикалық дәмді қоспа 30-40 ͦ С қа суығанда көреді.

1. Дәннің түсі неге байланысты?

2. Өзін-өзі жылыту кезінде неліктен бөгде спецификалық иістер пайда болады?

3. Солодвой иістің мінездемесі?

4. Затхлый иістің мінездемесі?

5. Шіру иісінің мінездемесі?

6. Дәнді түссіздендіру кезеңдеріне мінездеме?

Зертханалық жұмыс №2

Астықтың ылғалдылығын анықтау
Жұмыстың мақсаты: ылғал анықтау құрылғысында ылғалды анықтау

Тәжірибе жасау үшін қолданылатын методикалық нұсқаулар:

Жарма културасының анализінің келесі кезеңі ылғалды анықтау.

Дәннің ылғалдылығы пайызбен көрсетілген дәннің және қоспалардың салмағымен гигроскопиялық ылғалдылықты есепке алады. Дәннің ылғалдылығы тек қана сақтау әдістерін анықтамай сонымен қатар технологиялық құрылымын да анықтайды. Ылғалды дәндер әдетте микроорганизмдер ісеріне ұшырайды. Дәннің ылғалдылығын ауалы-жылулық немесе ылғал өлшегіш құрылғылармен анықталады.

Ауалы жылулық әдісте бірсатылы кептіруді (негізгі әдіс) немесе екісатылы кептіруді (алдын –ала кептіру) қолданады. Ауалы-жылулық әдісін нан өндірісінде орташа-ауыспалы және орташатәуіліктік ылғал анықтағанда қолданады.

МС 13586.5-93 бойынша алынған пробаның ылғалдылығын анықтау үшін (300±10) г дәнді алып герметикалық қақпағы жабылатын ыдысқа салады. Алынған дәнді алдымен әдісін және кептіру уақытын анықтау үшін электро ылғал анықтау құрылғысында ылғалдылықты анықтайды.

Ылғалдылығы 17 %дәнді алдын ала кептірусіз анықтайды, ал 17%-тен жоғары болып кетсе алдын ала кептіреді. Алдын –ала кептіру дән дұрыс ұсақталып, біркелкі кебу үшін қолданады.

Ылғал анықтаушы Фауна. Бидайдың, сұлының, арпаның, жүгерінің, горохтың, ылғалдылықтарын анықтау үшін қолданады, бұл оларды сақтауға, өңдеуге қажет.

Ылғалды анықтау әдісі- диэлькометриялық (сұйықтық). Ылғал анықтағыш құрылғының ішіне датчик орналастырылған. Сыртқы қабаты, қақпағы, датчигі пластмассадан жасалған. Сыртқы қабатының ішінде аналогтық анықтағыштар орналастырылған. Алдыңғы бөлігінде шкала, жарықтық индикатор, потенциометр қозғағышы және құрылғыны әске келтіретін тетік.

Ылғалды анықтамас бұрын камерадан совокты алып, камераның іші таза, кебу және бос екеніне көз жеткізу керек. Егер керек болса камераның ішін құрғақ таза дәкемен сүрту керек. Камераға еш уақытта жел кіріп кетпеу керек, ол өлшеуде қателікке алып келуі мүмкін. Іске қосу тетігін басып тұру қажет. Жарықтық индикатор жанып, қайтадан өшуі қажет. Бұл құрылғының жұмысқа дайын екенін көрсетеді. Егер жарықтық индикатор үзіліссіз жанып немесе мүлдем жанбаса батареясын ауыстыру керек.

Дәнді тығыздамай камераның шетіне дейін толтырып салады, біраз «дөңбектеу» қылып салуға рұқсат етіледі. Осыдан кейін құрылғыны қосып, шкала арқылы ылғалдылықты анықтаймыз. Нәтижесі дұрыс болу үшін ылғалдылықты үш рет өлшеп ортаңғы мөлшерін жазу керек.

Өлшеу кезіндегі қателікті азайту шаралары. Өлшеу кезінде құрылғыны астыңғы жағынан қиғашынан ұстау керек. Өлшеуді металлды заттардың жанында жүргізбеу керек. Өлшенетін дәндердің ішінен бұзылғандарын және бөгде заттарды алып тастау керек.

20 % ылғалдылықты дәнді өлшеген кезде артынан жұмсақ, құрғақ дәкемен камераны сүрту керек.

Өлшеудің нәтижесі дұрыс болу үшін құрылғының температурасымен дәннің температурасы біркелкі болу керек 20 ͦ С.

1. Дәннің ылғалдылығы деген не?

2. Дәннің жылуөткізу қабілетінің төмендігі немен түсіндіріледі?

3. Кептіргіш агенті деп нені атайды?

Тәжірибе жасау үшін қолданылатын методикалық нұсқаулар:

Ортаңғы өлшенгішті өлшеп зақымдануды анықтауға алу керек. Егер нан қорында бір ғана зиянкес болса, ол толығымен жарамсыз деп саналады. Зиянкестер жыл сайын дүние жүзінде бидай, сұлы, арпа, жүгері қорының 5%-не зиян келтіреді.

Зиянкестердің ең қауіптісі ұзақмұрындылар, ұштағыштар, дәндегі моль және дәндіктер болып табылады. Дәннің ішінде өмір сүріп олар солармен қоректенеді.

Кенелер негізінен енді өсіп келе жатқан дәндермен қоректенеді. Зиянкестердің көп мөлшері дәндердің бұзылуына әкеп соғады.

Астықтың толық зиянкестермен жұғуына жол берілмейді, тек қана кенеге жол беріледі. Өліп қалған зиянкестерде токсикалық болуы мүмкін.

Нан қорында зиянкестердің болуы екі түрде болады: айқын және жасырын. Айқын түрінде зиянкестер тірі күйінде астықты толығымен зақымдайды (дамудың барлық кезеңі жүреді). Жасырын түрінде зиянкестер тірі күйінде әрбір дәнді зақымдайды.

Зақымданудың жасырын түрін анықтау.

МС 13586.6-93 бойынша дәндерді ұсақтау немесе бояу арқылы анықтайды.

Ұсақтау әдісі. 50 г мөлшерде дән алып одан 50 дән алып ұсақтайды. Лупамен мұқият қарап зақымданған дәнді санайды. % пен мына формула бойынша есептейді.

_
Мұндағы n₃-зиянкестермен зақымданған дәннің мөлшері, шт; 50 –дәннің мөлшері, зерттеуге арналған.

«Сынаманы» бояу әдісі. Салмағы 50 г ілмеден 250 бүтін дәнді санап алады. Оларды елеуішке салып ісінуі үшін 1 минутқа жылы (30 ͦ С)суға салады.

Елеуіш табақшаға ұқсатылып жасалған. Ыдыстың диаметрі-6,0 см, биіктігі-2,5см, ал оның түбінде қалбыр бар. Дәндер бетіне шығып кетпес үшін оларды шыны таяқшамен біраз уақыт араластырады.

Сынамалардың көлемі өзгереді. Содан кейін дәндері бар қалбырды 1%-тік калий перманганатына 20-30 сек-қа салады. Сынамалардың зақым келген жерлерін қара түске бояйды. Бояудың артық бөлігін 20-30 сек аралығында жуады.

2 – сурет. Бізтұмсықтағы жасырын зақымдануды анықтау
Осыдан кейін дәнді жылдам фильтрлі қағазға салып қарайды. Есептеуді тез арада жүргізеді, өйткені дәндегі бояулар тез кеуіп кетеді. Зақымданған дәндерде домалақ пішінді қара түс пайда болады оның көлемі 0,5 мм бұл түсті бізтұмсық жұмыртқа салғанда қалтырады. Бұл дәндерді кесіп зиянкестерді санайды. Есептеуді %-бен мына формула бойынша жүргізеді.

Мұндағы _ зиянкестермен зақымданған дәннің мөлшері, 250 зерттеуге алынған дәннің мөлшері.
Зертханалық жұмысты қорғап, өзін-өзі тексеру үшін қойылатын сұрақтар:

1. Нан қорының қандай топтамасы зиянкестермен зақымданған деп есептелінеді?

2. Нан қорының аса қауіпті зиянкестері болып....

3.Нан қорының зиянкестермен зағымданудың қандай формалары бар? Мінездеме бер?

Күріш дәніндегі қызыл, бұзылған, глютиналық, борлық және жасыл, шыны тарізді ластануларды анықтау.

Тәжірибе жасау үшін қолданылатын методикалық нұсқаулар:

Пайызбен белгіленген дәннің құрамындағы қоспаларды дәннің ластануы ретінде қарауға блады.

Дақылдардың әр түрлі культураларының топтамаларында кездесетін қоспалар дәндердін сапасына, сақталуына, одан өндірілетін өнімдердің саны мен сапасына түрлі деңгейде әсер етеді, сондықтан оларды топтарға бөлу қажет. Азық –түліктік, тағамдық, техникалық мақсаттарға пайдаланылатын дән-дақылдар культураларын, қарақұмық пен бұршақтұқымдастардың дәндерінің қоспаларын әдетте дәнді дақылдар деп атайды.

Дәннің сапасын төмендететін қоспаны қажет емес қоспаға жатқызады. Жақсы сапалы өнім алу үшін дәндерден кейбір қоспаларды алып тастау керек, ал ейбір кезде қоспалар толығымен алынып тасталынады.

Өнімге кері әсерін тигізбейтін қоспаны дәнді-дақылдар деп атайды. Сондықтан оның бір бөлімін дәндердің арасында қалдыруға болады.

Қалдық қоспаға келеси қоспаларды жатқызамыз.

Минералды қоспа-қатқақтар, құм, ұсақ майда тастар жатады. Бұл қоспалар егін жинаған кезде машинамен бирге келуі мүмкін. Мұндай қоспалар санитарлық шаттар сақталмаса, тасымалдау кезінде және сақтау кезінде түсуі мүмкін. Бұл қоспаларды тазалау кезінде алып тастау керек, егер алынбаса ұн тарту немесе ботқа дайындау кезінде ауызға түссе шықырлайды, мұндай тағам жарамсыз деп саналады.

Органикалық қоспа-өсімдік сабақтарының бөліктері, сағағы, гүлі, қабыршақтары жатады. Оларда көп мөлшерде микроорганизмдер мен шан-тозан жинақталады, олар ағаштанған клетчаткадан тұрғандықтан тағам ретінде құнарсыз болып келеді.

Өте ұсақ тесіктері бар қалбырдан органикалық, минералды, бұталардың ұсақ дәндерін өткізу (бидай мен қарабидай үшін саңылаудың диаметрі 1 мм, сұлы мен арпа үшің 1,5 мм). Бұл қоспа дәндердің зиянкестері үшін қолайлы орта болып табылады, ал ұсақ минералды қоспа тағамда сықырлайды. Сондықтан бұл қоспаларды дәнді пайдаланбас бұрын толығымен жою керек.

Қоспаға жатпайтын өсімдік дәндерінің культуралары. Олар негізгі культуралардан морфологиясы мен химиялық құрамы бойынша ерекшеленеді. Өңделетін тағамға түссе мұндай қоспалар олардың сапасын кемітеді.

Жабайы өсімдіктердің тұқымдары.

Бұл қоспаның түрі де басқаларынан морфологиялық және химиялық жагынан ерекшеленеді, егер бұл қоспа тағамға түсіп кететін болса сапасын төмендетеді. Оларды толығымен жою керек, бірақ ол тағамның шығуын азайтады. Сонымен қатар бұл қоспа дәннің ұзақ сақталуына кедергі жасайды.

Негізгі культуралардың бұзылған дәндері. (ядросы мүлдем бұзылған)- дәндер шіріген, зең басқан, қуырылған. Бұндай дәндер мүлдем жарамсыз, және олардың бөгде иісі мен дәмі болады. Мұндай дәндер токсикалық болуы мүмкін сондықтан оларды қалдық қоспаға қосу керек. Сыртқы қасиеттеріне келетін болсақ олардың қабығының түсі өзгереді, ортасынан кескенде ядросының бұзылуы байқалады, олардың түсі қою қоңыр немесе қара түсті болады. Бұл бұзылулар дәннің сақталуына, технологиялық қасиеттерінің төмендеуіне әкеп соғады.

Зиянкестермен желінген дәндердің негізгі культуралары- тек қана қапшығы қалған дәндер, сондықтан олардың ешқандай тағамдық құндылықтары болмайды.

Қауіпті қоспа- күйе, кекіре, арамтұмсық, үйбидайық, триходесма инканум жатады. Бұл қоспалар ұлы немесе өте ашты болып келеді, олар тағамға түссе дәмін бұзады, одан кейін ол тағамды жеу мүмкін емес.

Астық қоспасының тобына келеси қоспаларды жатқызады. Зиянкестермен соғылған және желінген дәндердің негізгі культуралары. Бұл дәндерде эндоспермнің біраз бөлігі сақталған және оларды тағамға қолдануға болады. Бұл дәндер ұзақ сақталмайды, өйткені олар тез ылғалданады және микроорганизмдер мен зиянкестерге қолайлы орта болып табылады.

Көптеген мемлекеттік стандарттардың талабы бойынша соғылған және желінген дәндердің жартысын астық қоспасына 50 %-ын негізгі астыққа қосады.

Өсіп кеткен дәндердің негізгі культуралары- дәндердің түбі немесе өскіні жердің бетіне шығуы немесе олардың мүлдем болмауы. Бұндай дәндер технологиялық және нан пісіру үрдістерін бәсеңдетеді, ұзақ сақталмайды.

Дәннің өздігінен қызу немесе кептіруден зақымдануы, көгерген, сыртқы қапшығы өзгерген, ядросы қозғалған, сақтауға тиімсіз, тағамға кері әсерін тигізетін дәннің түрі.

Кептірген кезде ісінген дәннің культурасы көлемі өзгеруі мен қатар, қапшығы мен эндоспермдері өзгерген дәндер.

Дамымай қалған дәннің культурасы. Олардың көлемі кішірек және сыртқы қабаты толық жетілгенімен эндоспермі мүлдем жетілмей қалған. Олар даму ортасының қолайсыз кезінде жетілген дәндер. Тағамды өндірер кезінде шығын келтіреді.

Үсіп қалған дәннің культуралары- жасыл, бұжырланған немесе қою түсті болып келеді. Бұндай дәндер өнімнің шығынын көбейтіп, сапасын кемітеді. Ұзақ сақталмайды.

Жетілмей қалған- негізгі культураның жасыл дәндері. Бұл дәндер бірқалыпсыз даму кезінде жетілмей қалғандар. Дәндердің қапшықтарында хлорофилі сақталған, ферменттер мен суда ерігіш заттар көп мөлшерде жинақталған және белсенділіктері жоғары. Сақтауға төсімсіз, ұнның және нан өнімдерінің сапасын төмендетеді.

Дәннің негізгі культурасының қысымы-механикалық әсер ету арқылы пайда болады. Бұл дәндер зиянкестермен микроорганизмдердің өсуіне қолайлы орта болып табылады және өнімнің шығынын арттырады.

Культуралық өсімдіктердің дәндері-пайдаланылуы және химиялық құрамы жағынан негізгі культураларға ұқсас болып келеді.

Қабыршақтанған дәндер-бұл дәндердің сыртқы қапшығы жойылған.

Дәндерде қоспалардың артық мөлшері олардың сақтау мерзімінің төмендеуіне және шығынның артыуына әкеліп соғады, ал кейбіреуі токсикалық болуы мүмкін.

Дәндегі қоспалардың мөлшерін МС 30483-97 бойынша анықтайды.

Күріш дәніндегі қызыл, бұзылған, глютиндік, борлық, жасыл шынытәріздес дәндерін анықтау.

Күріштің ластануын МС 30483-97 бойынша анықтайды. Барлық қоспалардан тазартылған ортағңы сынамадан алынған 50 г ілмедегі дәнді алып диаметрі 2,0 мм, 2,0х20мм саңылаулары бар қалбырдан минутына 110-120 қозғалыс жасап з минут бойы өткіземіз. Қалбырдың 2,0 мм сағылауларынан өтпей қалған дәндерді қалдық қоспаға жатқызамыз. Бұл жіктеулерді МС бойынша орындаймыз. Саңылаулардағы дәндерді алып ортасынан кесіп, жетілмегендерін алып тастап, ¼ бөлінгін қалдық қоспаларға,3/4 бқлігін астық қоспаларына ібереміз.

Барлық қоспаларды өлшеп, пайызбен белгілейміз.

Күріш дәніндегі қызыл, бұзылған, глютиндік, борлық, жасыл шынытәріздес дәндерін анықтау.

Қызыл дәндерге тұқымның және жемістің қапшықтарының түсі қызғылтым болып келетін дәндерді жатқызады.

Жасыл шынытәрізді дәндереге тұқымның және қапшықтарының түсі жасыл, хлорофильдің болуымнен сипатталатын дәндерді айтады.

Глютиндік дәндерге тұтастанған құрылымы бар, түсі біркелкі болып келетін дәндер.

Бұзылған дәндерге көгерген, кеуіп кеткен, эндоспермдерінің түстері қою қоңыр немесе қара түстес болып келетін дәндерді жатқызамыз.

Борлық дәндерге бетінің ½ бөлігі бор тәріздес ақ болып келетін дәндерді айтамыз.

50 г-дық ілмеде қоспадан айырып алған дәндерді 10 г-нан екіге бөліп бұзады. Бұзылған ядролардың барлығын өлшеп, қызыл, глютиндік, жасыл шынытәрізді, борлық дәндерге жіктейміз де жеке-жеке өлшейміз.

Қызыл және жасыл шынытәріздес дәндерді пайызбен мына формула бойынша есептейді:
_
Мұндағы _ызылдардың немесе глютиндіктің салмағы, м – бұзылған дәннің салмағы 10 г ілмектегі.

Нәтижесін екі рет есептеп алады.

Салмақтары 50г және 10г ілмектерден алынған қызыл, глютиноздық дәндердә пайыз бойынша мына формуламен есептейді:

Мұндағы м¹ - 50 г ілмеден алынған қызыл, глютиноздық дәндердің салмағы, м - күріш дәнінің салмағы.
Қызыл, глютиноздық, жасыл шынылықты дәндерді негізгі культураға жатқызады. 10г ілмеден бөлініп алынған бұзылған дәндерді мына формула бойынша есептейді:

Мұндағы м² – бұзылған дәннің салмағы, м – бұзылған дәннің салмағы 10 г ілмектегі.

Нәтижені екі рет есептеп ортанғы нітижесін алады, ол қалыпты есептеуден аспау керек.

Күріштің жалпы 10 г және 50 г салмақтағы ілмектерден алынған мөлшерін мына формула бойынша есептейді:


Мұндағы м¹ – бұзылған дәннің салмағы, 50 г ілмеден алынған.

Бұзылғандарды қалдық қоспаға жатқызады.