Пікір жазғандар: филология ғылымдарының докторы, профессор Г. Е. Надирова
жүктеу/скачать 2 Mb. Pdf көрінісі
|
| Авакова Р.А. Фразеосемантика
90 қаншама мазмұнды да, көркем болғанымен, көлемі тым шағын, мағынасы жалпы келетіндіктен, үлкен уақиғаны, кесек ойды бере алмайды, келте қайырылады» [Қазақтар, 1998; 159 б.]. Әдетте аңыз-әңгімелермен, көркем туындылармен жымдасып өмір сүреді. Кейде оларға мазмұндық нәр, көркемдік әр беретін, айтылар ойды айқындайтын, толықтыратын фактор – адам аттары. • Түгел сөздің Түп атасы Майқы би Шежіреге сүйенсек, тарихта екі Майқы болған деседі. Біздің қарастыратынымыз – б.д.д. 178-189 жж. ғұмыр кешкен, ел билеген көсем, басынан сөз асырмаған шешен Мән баласы Майқы. Аңыз бойынша, Ор- манбет би қайтыс болған соң қазақтарды үш жүзге бөлген осы Майқы екен [Қазақ совет энциклопедиясы, 1975; 50 б.]. Жұрт оны «Қарқуардай Майқы» деп таңның атысы, күннің батысы талмай шырылдайтын құсқа теңеген [Қазақ совет энциклопедиясы, 1975; 19 б.]. Абайдың айтуынша, Шыңғысты хан көтерген он екі бидің бірі. Бүкіл өмірден түйгендерін түйдектеп төгіп, ақыл таразысына тартатын Майқы бидің сөздері мірдің оғындай өткір де өктем болған. Сол Абыз атаның: «Танысаң қара егер де Оқи білсең, хат жақсы Жыласқанға өз жақсы Сыйласқанға жат жақсы» – деген сөздері ауыздан ауызға айтылып жүрер асыл дүние болып қалды. • Аяз би, әліңді біл Құмырсқа, жолыңды біл Аяз би Жаманұлы – данышпан, ақылгөй абыз, шешен ертегі кейіпкері. Атақты Майқы бидің қабырғалы биінің бірі болған. Бірде Құмырсқа батыр екеуі Майқы бидің алдын кес-кестей беріпті. Сонда Майқы би: Билер, бүгін Майқының алдын кесесің, Ертең жұрттың төбесін тесесің. Майқының да айтатын кебі бар, Айтуға аузының да ебі бар. Аяз би әліңді біл, Құмырсқа жолыңды біл, – деген екен. 91 Фразеологизмдердің бейнелік және танымдық семантикасы 91 Бұл мақалды мәні – қандай да болмасын биікке шыққан адамның бақ- дәулетке мастанбай, тура жолдан таймай, таза ақырын жүрып, аңдып басуға үндейді. ● Ұмайға табынса, ұлды болар Бұл мақал – әйгілі түркітанушы М. Қашқариде «Умайқа табынса – оғул болур» [М.Қашқари, 1993; 40 б.] деген нұсқасының аудармасы. Көне ескерткіште «Умай текті шешем қатын-құтына інім Күлтегіннің ер атағы шықты», – деген сөйлем кездеседі. Ұмай – тәңірі көктің әйелі деп сана- лады [Мифологический словарь, 1991; 548 б.]. Кейбір зерттеушілер Ұмай атын Иран мифологиясындағы Құмай атымен байланыстырып, құстың көлеңкесі түскен адам бақытты болады деп сенгендігін айтады. Бүкіл түркі жұртында Ұмай – нәрестелердің қамқоршысы, шаңырақ киесі, ошақтың қолдаушысы деген түсінік бар. Таратып айтсақ: қазақтарда – Ұмай-Ене – балалардың сақтаушысы, оғыздарда – ана құрсағында жатқан баланың қорғаушысы, шорларда – сәбилердің құдайы, қырғыздарда – Фатима – мол астық пен мал өсімінің сақтаушысы және т.б. Ұмайға бала көтере алмаған әйелдер қатты табынған, жалбарынып бала сұраған. Сәбиді сылау кезінде: «Менің қолым емес, Ұмай Ана, Қамбар Ата қолы Фатима, Бибі, Зухра қолы Тастай қыл, темірдей қыл», – деп айтуды әдетке айналдырған. Ақылы Аплотондай Атымтайдай жомарт Наушаруандай әділ Платон – б.з.д. 427-347 жылдары өмір сүрген, ежелгі Грек философы, Сократтың шәкірті, Афинада өз мектебін ашып, оны грек мифологиясының қаһарманы Академ атымен атаған. Оның данышпандығы, даналығы, ғылымның бірнеше түрін меңгергендігі жайлы аңыз-әңгімелер Шығыс елдеріне кең тарап, «Аплатондай дана бол, Атымтайдай сара бол» деген алғыс мәнді бата сөздердің тууына себепші болған. Атымтай – V ғ. соңы, VІ ғасырдың басында өмір сүрген, асқан бай- лығымен, оған қоса жомарт мінез мырзалығымен, даңқы төрткүл дүниеге жеткен. Оның Хатым – Ат – Тай (арабша – һатым кісі есімі, Тай – ру аты) атымен «жомарт» сөзінің тіркесіп келуі – Мырза, шүлендігінің символы. Мұндай қосалқы аттарды фольклордан көптеп кездестерміз: Асан қайғы, жүктеу/скачать 2 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|