ПЕРОВСК ЖӘНЕ ҚАЗАЛЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ХІХ ғ. ҮЙЛЕНУ ДӘСТҮРІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

(Алматы қ., Қазмемқызпу)

Некелесу салты негізінен ата-ананың шешімімен жасалады. Сыр қазақтары ұлының қалыңдығына құда түспес бұрын өз ағайындарымен ақылдасуға «мәжіліс» құрады. Құдаласу шешімі қабылданған соң ұл әкесі қыз әкесінің ауылына «жаушы» жіберген. Жаушының міндеті – қыз әкесін көндіріп, келісімін алып, қызға құда түсуге келер күнді белгілеп қайту, әдетте жаушыға өз ағайындарының ішінен жөн-жосықты білгіш, сөзге шешен, әзіл-қалжыңға жүйрік адамды таңдайды. Ертеде жаушы ауылдан аттанарда шалбарының бір балағын етігінің қонышының сыртына шығарып, екінші балағын қонышқа сұғындырып қояды екен. Бұл – сапары сәтті болу үшін істелетін ырым. Жаушы бұйымтайын тұспалдап, «сізде аққу бар екен, бізде сұңқар бар екен» деп бастап, «қарғыбау» деп аталатын кәде-сыйын береді, өзі «шеге шапан» деп аталатын кәде ат мініп немесе шапан киіп қайтады. Қыз әкесі құда түсуге келісімін берсе, кәдесін беріп жатып, «киіт киіп, сойыс жеп, құда түсіп қайтсын» дейді, содан кейін ұл әкесі ағайындарын алып, құда түсуге барады. Құдалар саны 3 тен 9 адамға дейін болған /3/.

Құдаласу дәстүрі «қалыңмалсыз» шешілмейді. Қ.Қостанаевтың зерттеуі бойынша қалың малдың көлемі күйеу жігіт әкесінің әлеуметтік жағдайына байланысты болды. Қ.Қостанаев бойынша, бай қазақтардың қалыңмалы 47 басты құрады. Яғни бас жақсы – 9 түйе, 8 құлынды бие – 16 бас мал, 2 жасар 7 бас тай; жанама жақсы - 1 жылқы немесе 1 түйе; аяқ жақсы - 1 түйе, 1 жылқы, 1 ірі қара және мылтық. Орта тұрмысты адамдың қалың мал көлемі 27 – ден 37 бас малға дейін қамтылды. Кедейлер тұрмысында қалың мал «дөңгелек қалың» деп аталып, 7-ден 9 бас малды құрады. Кей жағдайда жылқы орнын қой ауыстырып, 1 бас жылқы 6-8 қойға тең болған /4/. Ә.Диваев бойынша, қалыңмалдың ең жоғарғысы 8 құлынды бие, 13 жылқы, 9 түйеден тұрған, қыз әкесі құда түсуге келген құдаларына 100 қой киіт береді, ұлдың әкесі «бата аяқ» құдасына бір түйе, бір жылқы жібереді, оны алып барған адамдарға қыздың әкесі ат-шапан жауып қайтарады, содан соң ұлдың әкесі құдасын үйіне шақырып қалыңмалын бере бастайды /5/.

Н.Гродековте Перовск уезінің биі Мекебай Сұлтанбаевтан жазып алған дерегіне сүйене отырып, қалың мал төлеудің көлемін үш категорияға, біріншісі байлар арасында, екіншісі – орташалар арасында, үшіншісі кедейлер арасында деп бөлген. Перовск уезі қазақтары арасында қалыңмал қарамал, бас жақсы, сүт ақы, тоймал, ілуден тұрған. Қарамал қалыңмалдың негізгі бөлігі, бұны қалыңдықтың құны десе де болады, ауқатты байлар 47 бастан, орта ауқаттылар 47-37 бастан, кедейлер 37-27 бастан берген. Қарамалды құрайтын қырық жетінің құрамына жанама жақсы, жеке ту бие, төс аты, қалың түйе болды. Бас жықсыға мал мен қатар киіттер де енді /6/. Қалыңмалдың көлемі ауқаттылар, орташа ауқаттылар, кедейлер арасында әр түрлі болып, айырмашылықтары мал басынан көрінді. Мысалы, қарамал ауқаттылар арасында - 60 саулық 60 тоқты, орта ауқаттыларда - 40 саулық, 40 тоқты, кедейлер арасында - 30 саулық; бас жақсы ауқаттыларда – 60 тұсақ, орташаларда – 40 тұсақ, кедейлерде 1 түйе, 1 жылқыны құраған; тоймалға ауқаттылар – 100 қой, ілуге 10 түйе, 20-30 жылқы берсе, орташалар осыған пара-пар немесе одан азырақ берген. Ал кедейлер шама-шарқылары келгенше ғана азын-аулақ мал берген немесе мүлдем бұл кәдені орындамаған.

Н.Гродеков бойынша «дөңгелек қалың», «домалақ қалың» деп, қалыңмалдың құнын ақшалай беруді атаған. Мысалы, Перовск уезінде қарамал көлеміндегі 60 саулық пен 60 тоқты 500 сомға тең болған.
Перовск қазақтарының қалыңмал көлемі (1880 жылдар) /7/.

Қалыңмал құрамы	Байлар арасында	Орташалар арасында	Кедейлер арасында
қарамал	60 саулық, 60 тоқты	40 саулық, 40 тоқты	30 саулық, 30 тоқты
бас жақсы	60 тұсақ, яғни әлі қозыламаған тоқты	40 тұсақ,	1 түйе, 1 жылқы
жанама жақсы	1 түйе, 1 жылқы	1 түйе	1 жылқы
Жеке ту бие	1 буаз бие	1 буаз бие	1 құнан
Төс ат	1 жылқы	1 тай	1 тоқты
қалың түйе	1 түйе	1 түйе	1 тайлақ
Сүт ақы	1 түйе	1 түйе	1 жылқы, 1 шапан
тоймал	100 қой	Көлемі шамасына қарай	Көлемі аз немесе мүлдем болмайды
ілу	10 түйе немесе 20-30 жылқы	Көлемі шамасына қарай	Көлемі аз немесе мүлдем болмайды.

Бұл кестедегі көрсеткіш, Сыр өңірінде қазақтың басқа жеріндегідей қалыңмалдың көлемі құдалардың әлеуметтік статусына, жағдайына қарай шешіліп отырғанын көрсетеді. Дегенменде Сыр бойы қазақтарының қалыңмал көлемінде үш категория бойынша да Сырдария облысының басқа уездерімен салыстырғанда айырмашылық болды. Мысалы, Әулиеата уезінің ауқатты қазақтары арасында қарамал – 8 құлынды бие, 12 бойдақ қой немесе 80 саулық 40 бойдақ қойдан; бас жақсы 5 – 12 түйеден; аяқ жақсы - 3 түйеден; тоймал 9 – 20 жылқыдан тұрған. Ал, Шымкент уезі ауқатты қазақтары арасында 47-ні құраған қалың мал көлемінде 8 құлынды бие, оның төртеуін 60 қой ауыстыра алған; 2-4 жасар 12 бойдақ жылқы, оның алтауын 30 қой ауыстыра алған; қалған 6 жылқының ішінде төс ат, кіші ат, жанама ат, жеке ту бие, желітөбе түйе құраған. Сондай-ақ бұған қосымша үй жыртыс, көкпар, бәйгеге тігілетін жүлделер алып келген /8/. Көршілес Шымкент уезі қазақтарының қалыңмал көлемін Ә.Диваев жазбаларынан салыстырсақ та болады. Ә.Диваев бойынша, «қалыңмалдың ең жоғарғысы 8 құлынды биеден, 13 жылқыдан, 9 түйеден тұрады. Қыздың атасы жүз киіт береді. Ұлдың атасы (әкесі) «бата аяқ» құдасына бір түйе, бір жылқы жібереді. Оны алып барған адамдарға қыздың әкесі ат-шапан жауып қайтарады. Сонан соң ұлдың атасы (әкесі) құдасын үйіне шақырып, қалыңмалдың алғашқы бөлігін береді. Басында қалыңмалдың үштен екісін беріп және де құдалыққа мал алғалы барғандарға түйе, ат-шапан жауып той жасайдың. Осылайша, қалыңмалды алу, беру өзіндік кәделермен жалғасады.

Қалыңмал көлемі уақыт өткен сайын, заманына сай өзгеріске еніп отырған. Мысалы, Лев Баллюзек бойынша ертеректе бас жақсы «ең құнды, ең жақсың деген сөзді білдірген. Бұған күнделікті тұрмыста төрт зат кіреді. Яғни мерген мылтық; барымта кезінде жаныңды сақтайтын сауыт; талай бәйгеде жүлде алған жүйрік ат; күші мол түйе. Бұл төрт заттың әрқайсысының құны – 5 ірі қара малға пара-пар, яғни аталмыш құнды заттары жоқ адам орнына жиырма ірі қара мал берген. Кейін келе, шамамен ХІХ ғасырдың екінші жартысында бас жақсының мәні өзгеріп, аталған төрт заттың орнына тұрмысқа қажетті керекті дүниелер берілген. Мысалы, Торғай уезінде бас жақсыға 3-12-дейін жылқы немесе 100-300-ге дейін, тіпті 600-1000-ға дейін күміс ақша берген /9/.

Г.Загряжский: «қалыңмал қыз әкесіне, егер қалыңдық жетім болса, әкесінің ағайындарының иелігіне беріледі, ағайындары қалыңмал көлеміне сай қызға жасау беруге міндетті», - деген /10/.

Қалыңмал көлеміне келісуді «неке келісімі» дейді. Қалыңмал көлеміне келіскен соң бата оқылады. Құдаласу мәселесін шешуге келген құдалар құрметіне қыз ауылы той жасайды. Той «құда тартыс» ойынымен жалғасады. Құдалар отырған киіз үйге ауыл әйелдері «құда тартыс» деп дауыстап кіріп келіп, құдаларды жұлқылауға кіріседі. Тіпті, әйелдердің құдаларға киіз сәукеле кигізіп, беттеріне балшық, үстеріне ұннан жасалған быламық жаққан күйінде сүйрелеп, сыртқа алып шығып, осы күйінде өгізге отырғызған. Әйелдердің құданың бірін далаға алып шығып, киіз немесе кілемге жатқызып, орап тастаған кездері, құданың аяғынан арқан байлап, оны керегеге керген кездері де кездескен. Ойынның шартында әйелдердің әзіліне құдалар қарсы шықпауы керек. Әйелдер әуресінен құдалар сыйлық беру арқылы ғана құтылған.

Құдаласқаннан соң бірнеше күннен соң күйеу жігіттің әкесі қыз ауылына «шақырушы» жібереді. Шақырушыдан хабар алған қыз әкесі, өз ағайындары арасынан таңдап алған құдалармен уәделескен қалыңмал мен киіттің бір бөлігін алып кетуге жігіт ауылына келеді. Құдалардың бұл келуі де «құда түсер» деп аталады. Қыз жақтан келетін құдалар саны әдеттегіден бір-екі адамға кем болған. Күйеу жігіт ауылында да құдалардың келу құрметіне ойын-сауық ұйымдастырған. Келесі күні «қалыңмалдың» бір бөлігін беру, яғни «мал беру» рәсімі жасалады. Құдалар қой алса, қойшыға шапан немесе бірнеше аршын матадан тұратын «тұсақ бау», жылқы алса, жылқышыға «құрық бау» деп аталған шапан мен жейдеден тұратын сыйлық берген. Құдалар аттанар уақытта күйеу жігіттің әкесі ұлын ертіп келіп «күйеу көрімдік» алған. Байлар арасында бұл көрімдік 1 жылқыға тең болған. Қалың мал төленіп болғанша үйлену рәсімі кей жағдайда бірнеше жылға созылған. Құдаласу келісімі бұзылған жағдайда кінәлі жақ алған сыйын толық қайтарып, айыпқа «тоғыз» төлеген.

Қалың мал көлемін толық немесе белгілі бір бөлігін төлегеннен соң, жігіт қыз ауылына «ұрын барады». Ұрын келу рәсімі де әртүрлі салт-дәстүрмен жалғасқан. Күйеу жігіт ауыл сыртына кешқұрым келіп тоқтап, хабар беруге күйеу жолдасты аттандырған. Ұрын келген күйеуді қыз туыстары күтіп алуға асығады. Ауыл әйелдері күйеу жігітке арнап үй тігіп, сосын күйеуді шақыруға «хабаршы» жіберген. Хабаршы шапан, бірнеше аршын шыттан тұратын «шауып келді» деп аталатын сыйлық алған. Күйеу жігіт «ентікпе», «шатыр байғазы», «балдыз көрімдік» сияқты сыйлықтар берген. Әйелдерді ырза қылған күйеу қыз шешесіне «сүт ақы» деп аталған бір түйе, бір кілемнен тұратын сыйын жіберген. Күйеуді күткен күнгі түнде күйеуді қыз жеңгелері қыз отырған отауға алып келеді. Қыз ата-анасының үйінің сол жақ қанатында тігілген шымылдық артында қалыңдық күйеуді күтіп отырған. Күйеудің қызға алғаш келуі «есік ашу» деп аталады. Бұл рәсімге де «есік ашар», «төсек салар» деген жоралғылар бойынша сыйлықтар беріледі. Есік ашу рәсімінен кейін күйеу жігіт қыз ауылына түнделетіп келіп тұрады. Кейде қыз шешесінен қыздың күйеу жігітпен сөйлесуге ауыл шетіне шығуына рұқсат сұрайды. Бұл «қалыңдық ойнау» деп аталады /11/. Осындай құда түсуден некелесуде дейінгі рәсімдерді екжей-текжейлі И.Ибрагимовтың «Киргизы: этнографические очеркиң атты мақаласынан да танысуға болады /12/.

Дерек берушілердің мәліметіне сүйенсек, ертеректе қыз алып қашу дәстүрі мүлдем болмаған. Қыз тек келісіммен ұзатылып шыққан. Қыз алып қашу ХХ ғасырдың 30-шы жылдарынан кейін орын алған дәстүр. Қ.Қостанаев қыз әкесі әр түрлі сылтаумен қыздың ұзатылу мерзімін соза берген жағдайда, өз қалыңдығын алып қашқан, күйеу жігіт өзінің айыттырылған қалыңдығын алып қашса, оған айып салынбаған, -дейді /13/.

Қызды ұзататын күні күйеу жақ қалың малдың қалған бөлігін, оған қоса, киіз үйдің үзіктерін, «аяқ жақсы» деп аталатын той малын, бірнеше аршын сәтен «жыртыс», «жеңгетайлыққа» екі жасар түйе алып келген. Неке қияр алдында қалыңдық құрбылары күйеу жігіттен тағы сыйлық алу үшін «қыз қашар» рәсімін жасайды. Қыз қашар жасарда құдалар жағы ауыл әйелдерімен қалыңдық отырған үйге басып кіріп, қызды алмақ болады. Қызды жасырған әйелдер мен құдалар арасында тартыс өтеді. Құдалар сыйлық берген соң қалыңдық әкесінің үйіне әкелінеді. Қалыңдық жасырған үй иесі қыз әкесінен сыйлық алған. Перовск уезінде «қыз қашарға» ауыл жігіттері орамалдан тұратын «мүше», ал ауыл ақсақалы «мүше басы» шапан алған /14/.

Күйеу жігіттің қалыңдықты алып кетуге келуі жеңгелердің сый-сияпат алу кәделеріне толы, сонымен жеңгелердің алатын кәделері: қол ұстатар-күйеу жасырын немесе ұрын барғанда жеңгесінің қыздың қолын ұстатуы; кемпір өлді – күйеуді отау үйге кіргізбей, үлкен жеңгелерінің бірінің өлген сияқты есік алдында жатып алуы; бақан салды – отау үйдің түндігін ашу; ит ырылдар – күйеу жігітті отау үйге кіргізбей бір жеңгесінің ит болып ырылдап есік алдында отырып алуы; артына жатар – бір жеңгесінің кәде алғанша қалыңдықтың артына жатып алуы; қыз құшақтар – қызды құшақтату үшін; шаңырақ көтерер – отау үй тіккендері үшін /15/.

Отау тігетін екі жастың одағын бекіту дәстүрі - неке қию қыз әкесі үйінде өтеді. Қазақтар арасында неке қию рәсімі қазақтар ислам дінін қабылдағаннан бері белгілі, ол үшін қалыңдық әке-шешесінің үйінен атттанарда молда шақырылады. Қазақтардың неке қию дәстүрінің аймақтық ерекшеліктерін Н.Гродеков жинақтап, өз еңбегінде бастырған. Н.Гродековтың жазып алуы бойынша, Ташкент өңіріндегі қазақтар неке қиғаны үшін имамға 40 тиын, биге 2 сом төлеген. Перовск уезінің төресі Дәулет Бушаевтың айтуы бойынша неке қидыруға шақырған отбасы әлеуметтік жағдайына шама-шарқы жеткенінше 1 қой және 40 тиын, кейбірі ақшалай 4 сом 40 тиын төлеген немесе сыйлықтар берген. Перовск уезінде де неке қиюға молдамен қатар биде шақырылған. Биге еш сыйақы берілмеген, ал молдаға неке қиғаны үшін «екі баулы шапан», яғни шапан, немесе қошқар, ол болмаса 4 сом берген. Ал жесір әйелмен неке қидырғанда осы сыйлықтың жартысы төленеді /16/. Маковецкий бойынша молдаға некеқиярға 40 тиын төлейді, ал ауыл биі некеқиярға қатыспаса да «некеқияр» дәстүрінің ақысын алады. Неке қию қалыңдықты аттандырар күннің алдында «қыз қашар» және «тартыс» дәстүрлерінен кейін кешкісін жасалады /17/.

Қазалы уезінде неке ыдысына су құйылып, қалыңдық ыдысқа күміс сырға немесе сақина тастайды да, ыдысты ақ орамалмен жабады. Күйеу жігіт сол орамалдың шетіне ағаш байлайды. Неке қиылып болғасын неке ыдысындағы әшекейді қайта алып, оны некелерінің белгісі ретінде сақтайды. Неке суын алдымен күйеу, содан соң қалыңдық, одан қалғандарын қатысып отырған куәлер ішіп шығады. Ақ орамалды куәлер алады. Некесі қиылған жастар арнайы тігілген отау үйге кіргізіліп, оңаша қалдырылады /18/. Н.Калмаков бойынша неке ыдысына сақина немесе сырғаны қалыңдықтың өзі тастайды, содан соң беті орамалмен жабылады /19/. Ал, Маковецкий бойынша неке қию қалыңдықты аттандырар алдында «отаусалар» дәстүрі алдында өтіледі. Алдымен молда «аумин, аулакбар» деп бата айтудан бастайды. Қалыңдық құрбыларымен шымылдық артында отырады, ал күйеу жігіт екі куә, өкілдермен киіз үйдің ортасында отырады. Молда күйеу жігіттен қалыңдықтың және оның әке-шешесінің атын айтып, (бәленше қызы түгеншені) «өзіңе жұп қылып алуға келісесіз бе» деп сұрайды. Күйеу жігіт «қабыл қылдым, қабыл тұттым» деп жауап береді. Осы сұрақты қалыңдыққа да қойып, осындай жауап алады. Әр сұраққа жауап алғаннан кейін олар міндетті түрде «куә жарын» айтып отырады. Содан кейін молда «хұтба» дұғасын оқиды. Содан кейін су ішіне тиын, сақина, жұзіктер салынған ағаш аяқ әкелініп, оған молда дем салып, «үшкіргенненң соң, куәлер күйеу жігіт пен қалыңдыққа, одан кейін қатысып отырғанда ұсынады, әрқайсысына бір жұтымнан су ішкіздіріп шығады /20/. Бұл «неке суы» деп аталады. Қазақтар неке суына әдетте аздап, тұз, қант қосқан екен. Су – екі жастың пәктігіне, тұз – егер екі жастың бірі келешекте опасыздық етіп, некені бұзса, дәм атуына, қант – екеуінің тату-тәтті өмір сүруіне деп ырымдалған, ал сақина неке ескерткіші, некені мәңгілік еске түсіріп тұратын белгі ретінде саналған. Күйеу мен қалыңдық ыдыстың бір жерінен ішу керек. Бұл олардың ендігі жерде бірге болатындықтарын білдіреді. Некеқияр аяқталған соң қыз ата-анасы күйеу жігітке «құлыңызға бір сүйек бердік, мұны жақсылап күтіп бағыңыз, азар беріп, ұрма, бимаз жаман сөйлемеңізң дейді, қыздарына «балам жаман болма, атаңа нәлет келтірерсің» деп, ақыл-кеңес береді /21/. Некесі қиылған жастар арнайы тігілген отау үйге кіреді. Неке қиылғаннан кейін қалыңдық шешесімен, күйеу жақтан келушілермен күйеу ауылына аттанады.

Дерек беруші Қыдырәлі ақсақал «Молда неке қиғанда екеуінен ырзасың ба деп сұрап, келісімдерін жазып алған. Содан кейін неке суын ішкізген. Оңаша молданы үйге шақырып, неке қиғызу кеңес үкіметі тұсын да жалғасқан», - дейді.

Г.Загряжский бойынша, неке қию дәстүрі қалыңдық ауылында екі куәнің қатысуыменде кесіледі және молда неке қию ақысын күйеу жігіттің әлеуметтік жағдайына қарай алады /22/.

Қызды алып кетерде қызға сәукеле кигізеді. Қызды аттандырарда өз ата-атанасымен қоштасып сыңсу айтқан. Дерек айтушы Көркей Жаналиева: «Сыңсу ұзатылып бара жатқан қалыңдықтың ішкі күйзелістері, жан тебірентетін өлеңі болса, қоштасу анасының қызын жат жерге қимай, шын жүректен шыққан әні» - дей отырып, күйеубаласы Шымболат Ділдебаевқа қызын ұзатқанда айтқан қоштасу әнін жеткізді.

Айналайын Арал-ау жайлаған жер,

Қызу еңбек бұрындар қайнаған жер

От жалындай көзіме көрінеді,

Құрбымменен асыр сап ойнаған жер.

Ақау, бозым,

Мөлдір көзім.

Ұшырған ұясынан,

Қоңырқазым.

Қызды атқа мінгізіп, жасауымен бірге аттандырған. Қыздың жасауына киіз үй, сандықтар, қалы кілем т.б. енген. Жасау беру қыз ата-анасы үшін өте жауапты іс саналды.

Қызға жасау беру Сыр бойында «дүние апару», «дүние беру» деп аталады. Қыздың дүниесін қыз шешесі, болса қыз әжесі, қыз шешесінің абысыны, яғни ең жақын жуығынан 5-6 әйел алып барады. Қыз дүниесіне дүниеге баратын «құдағайлар» ат салысады, әрқайсысы өз үлестерін қосады. Дүние-мүліктер тең жіппен буылады. Теңді ашатын әйел жіпті қимай қолмен шешу керек, жіпті қаз шешесі өзімен бірге алып кетеді. Дүние апарғанда тек Сыр қазақтарына тән ерекше дәстүр - құдайғайлардың ақ қоршауға енуі. Яғни, қыз шешесі алып келген 10 метрдей ақ тауар-матаны айнала керіп, шеңбер құрап, екі құдағай шеңбер ішіне енеді. Қоршаудағылар ақ матаны шиыршықтап алып, «керегелері кең болсынң деп кеуделеріне кереді, «шаңырақтары биік болсын» деп иықтарынан асырып көтереді. Бұл жоралғыдағы құдағайлардың шеңбер ішіне қатар енуі екі құдағай тату болып, екі жастың дәнекері болсын дегені, оларды әйелдердің қоршап ақ матаны айнала біріктіріп ұстаулары «ақ отауды» бейнелегендері, денелерімен керегені құрап, ақ матаны жоғары көтерулері «шаңырақты» меңзегендері. Ақ матаның таңдалуы, әрқашанда жолдары ақ болсын, - дегені. Содан кейін бұл матаны күйеу жақтағы әйелдер «жыртыс» етіп бөліп алады.

Ерте кезде қыз ұзатқанда қызды жасауымен бірге аттандырса, кеңестік дәуірде бұл жора өзгеріске еніп, жасауды бірнеше уақыттан соң, кейде бір балалы болған соң да апарған. Қазіргі уақытта қызды жасауымен ұзату дәстүрі қайта жаңғырды.

Ұзатылған қыз балалы болғанша төркініне келмеген. Қыздың алғаш төркіндеп келуі де «есік ашу» деп аталған. Есік ашу дәстүрі қазіргі таңда Арал, Қазалы аудандарында сақталған. Тек «есік ашып келу» мерзімі құдалардың келісіміне қарай шешіледі.

Н.Гродековтың зерттеуі бойынша егер қалыңмалы төленген қалыңдық әкесінің үйінде отырып, өлген жағдайда, қыз әкесі одан кіші қызын немесе жақын ағайындарының қызын беруі тиіс, ондай жағдайда қалың малдың үстіне 1-2 түйеден тұратын «балдыз қалың» қосып беріледі. Балдыз әлі кәмелетке жетпеген болса, қыз әкесі күйеу жігіттің күте тұруын сұрайды, күйеу күтпеймін десе, онда берілген қалың малдың екі бөлігі қайтарылып, бір бөлігі қыз әкесінде қалады. Балдызды күйеу жігіт алғысы келмесе күйеу жақтың келісімен, оның кіші інісіне шығуына болады. Күйеу жігіттің «жасырын келу» рәсімі атқарылса, бұрынғы қалың малға ешнәрсе қосылмайды, ал «ұрын келу» рәсімі болса, онда «балдыз қалыңның» үстіне жарты қалыңмал қоса беріледі. Күйеу жақтан балдыз беретін ешкім болмаған жағдайда қыз жақ 1 құлынды биеден басқасын толық қайтарады /23/.

Сыр өңірінде түсетін келінге арналып, міндетті түрде шылымдық құрылады. Түскен келінді келген жеріне үйреніп кетсін, деп үш күн шымылдық артында ауылдың қыздарымен бірге отырғызған. Үшінші күн «беташар» рәсімі жасалады /24/. Сырдың төменгі ағысы бойындағы Арал, Қазалы өңірінде келіннің басына ақ жаулық жауып, оған ұзындығы 2 метрдей қызыл мата, оған қамшы сабын жалғап, оны бет ашушы жыршының көмекшісі ұстап тұрады. Сырдың Тереңөзек сағасы өңірінде қамшы орнына қызыл матаны қамысқа жалғап байлайды. Мұндағы қызыл матаның байлануы келінді көз тиюден сақтау, қамшы мен қамыстың байлануы, келініміз жұмсақ болсын деген ырыммен байланысты. Беташарда келіннің екі жағынан сол әулетке бұрын түскен келіндер ұстап тұрады. Және де бұл рәсімді сол үйдің туған келіні емес, жақын ағайын келіндері атқарады. Бұл туысқандарға деген құрметті білдіреді. Бұл Сыр бойында әлі күнге дейін жалғасып отырған дәстүр.

Дерек айтушы Көркей Жаналиева «Беташарды қазіргідей әндетіп емес сарын түрінде, домбырасыз тақпақтап айтады. Беташар айтқан адам бет ашпайды. Ата мен апа бата береді де, жолы үлкен, көп балалы, алды ашылған, ұясы түзу құтты адам бет ашады. Беташар айтушы:

«Келіншек бетін ашайын,

Ашпай неден сасайын.

Қалың топты қақ жарып,

Аққан судай тасайын», – деп қолына ұстаған қамшыға байланған орамал ұстап бұрып беташарды бастайды. Беташар 1960 жылға дейін әндетпей ел тақпақтап айтып келген», - дейді. Расында көне әдебиеттерде беташардың домбырамен сүйемелденгені туралы айтылмайды.

Көне беташарда таныстыру қайын атысынан басталып, қайын ене, қайын аға, абысын, қайын аға, қайны, қайын сіңілісі, одан кейін беташарға келіп отырған көпшілікке арнаумен аяқтайды./25/ Ал, қазіргі кезде беташар әруақтарға сәлем салғызудан басталады. Үй иесі әруақтар атынан беташар табағына ақша салады. Беташаршы күйеуінің достарына, көршілеріне де сәлем салғызады. Беташарға табақ үстіне орамал жайылып қойылады. Беташарға ақша салу жергілікті қазақтардың айтуынша кейіннен ХХ ғасырдың орта кезінен басталған.

Беташарда бет ашушы жігіт күйеуінің ет жақын туыстарының әрқайсысына арнау өлең айтып болған бойда, ұстап тұрған таяқты (қамшы, қамыс) көтеріп қалып, белгі береді, сол кезде келін де, қолтықтап тұрған келіндер де иіліп сәлем салады. Келіннің «сәлем салу» дәстүрі осы «беташардан» басталады. Беташарды «Айт, келін, айт, келін!Аттың басын тарт келін! Сауысқаннан сақ келін! Жұмыртқадан ақ келін!ң, - деген сөздермен бастау Сыр өңірінде әлі күнге дейін еш өзгеріссіз жеткен дәстүр.

Келіннің беті ашылып, босаға аттаған күннен бастап, келін күйеуінің ағайындарына көрген кезде екі қолын алдына бір-біріне айқастырып қойып «сәлем бердік», - деп дауыстап, өзі иіледі. Күйеуінің ағайындары жол-жөнекей кездескен күнде де осылай сәлем салады. Сыр өңірінде атадан балаға жалғасып келе жатқан қазақы дәстүр бойынша келіндер күйеуінің де, күйеуінің туыстарын өз атымен атамай, жанама аттармен атауы керек /26/. Келіндердің «ат қою» дәстүрі қазіргі таңда Қызылорда облысының Арал, Қазалы, Шиелі, Жаңақорған аудандарында сақталған. Сонымен қатар, беташар, сәлем салу, ат қою дәстүрлері қазіргі таңға еш өзгеріссіз жеткен. Ажырасу мүлдем болмаған немесе өте сирек кездескен десе болады. Қазақ отбасында келісім неке қиылғанға дейін екі жағдайда ғана бұзылды. Біріншісі, күйеу жігіт ұрын келгендегі алғашқы түнде қыздың абыройын басқа жігіт төккеніне күйеудің көзі жеткеннен кейін болды. Осындай жағдайда күйеу қыз жеңгелеріне хабар беріп, қыз әкесіне барып, қалыңдықтан бас тартатынын айтады. Екіншісі еркектің қабілетсіздігінен болған. Неке қиылғаннан кейінгі некенің бұзылуы жеті жылдай уақыт күйеуі хабар-ошарсыз кетсе, еркектің қабілетсіздігі дәлелденген жағдайда болды, онда да әйел сол әулеттің еріне күйеуге шыққан /27/. Әйел мен ердің арасында шиеленіскен мәселені шешуде оларды ағайындары ортаға алған. Ауыл ақсақалдары кеңесінде қаралған. Ағайындары татуластыруға тырысқан.

Күйеуі өлген жағдайда әмеңгерлік салтымен қайын інісінің біріне қалыңсыз қосылады. Егер жесір қосылмаймын десе, оны қинауға әдеттік құқық жол бермейді /28/. Отау құрғаннан кейін егер күйеуі алыс сапарға кетіп, әйелі 9 ай 10 күннен асып соң босанса, онда ажырасып, әйелдің ашынасы күйеуіне қалың мал немесе қарындасын не болмаса қызын береді. Н.Гродековтың айтуы бойынша Қазалы уезінде некесіз туған баланы өлтіріп тастаған. Бірақ қазақ даласында некесіз бала туу өте сирек кездескен жайт. Ал күйеу жігіттің некелескен қалыңдығы оң жақта отырып, басқа жігіттен жүкті болса, күйеу жігіт, өзінің қарсыласына «барымта» жасаған /29/..

Енді сирек кездескен некелесудің көне түрі, қызды алып қашып үйлену мәселесі Сыр өңірі қазақтары арасында орын алуына келіп тоқталайық. Жалпы қазақтар арасында қыз алып қашудың кездескен түрі, өзінің айттырылған қалыңдығын алып қашуы. Біреудің айттырылған қалыңдығын алып қашу қазақтар арасында өте сирек кездескен жайт. Күйеу жағын қыз алып қашуға әр түрлі жағдайлар мәжбүрлеген. Мысалы, қыз әкесі құдасына не күйеу баласына көңілі толмай, немесе өзіне пайдалы басқа бір адаммен құдандалы болғысы келіп, «қызым әлі жасң деген сияқты, әр түрлі себеп-сылтаулармен алғашқы уәделескен құдасына қыздың ұзатылу уақытын соза береді, тіпті бата бұзғысы келеді. Қыз әкесінің мұндай жат ойын сезген жігіт жақ араға бірнеше рет кісі салып, алдарынан өткен соң қызды алып қашу шарасын ұйымдастырады. Қыз әкесі құдаларының кедейлігін менсінбей, байлығына, мансабына қызығып, шалға бергісі келетін жайттар болған, кейде оңды-солын таныған қыз қарсылығын білдіріп, алғашқы атастырылған жігітімен қашып кетуге тырысқан. Қалыңмалы жартылай төленіп қойған күйеу жігіт жағы мүмкіндігі болса зорлықпен болмаса да қапысын тауып қызды ұрлап кетуге де тырысқан. Ал, егер қызды еріксіз алып қашса, жігіт қалыңдығын өз ауылына тікелей апармай, басқа жерде бой тасалай тұрған. Әдет-ғұрып бойынша жігіт жағы қызды алып қашқаны үшін, уәделескен қалыңмалдың үстіне қосымша қалыңмал төлеген. Ал, егер қалыңдығын алып қашарда қыз әкесінің алдынан уәделескен құдалары бірнеше рет өтсе, қалыңмалы төленген болса, күйеу жігіттің айыбы ат-тоннан аспаған. Ал, мұндай ескерту болмаса, оның үстіне қыз төркені әлді жер болса айып мөлшері бір тоғыздан үш тоғызға дейін барған.

Біреудің айттырылған қызын алып қашу мәселесінен үш жақ сөзге келіп, билер алдына баратындай жағдай болса, алып қашқан жігіт жағы даудың қандай ауыр түрі болсын көтерген. Айыптарын мойындаған. Мұндай да бітім шартына жесір иесінің талабы ескерілген. Күйеу алып қашқан қызын өзіне қалдырып, ал оның бұрынғы айыттырылған күйеуіне қалыңмалын қайтарып, айып ретінде бір қыз берген немесе қыз орнына қалыңмал мөлшерін берген. Қыз әкесі айыпты болмаған жағдайда қыз әкесіне де алып қашқан жігіт айып төлеген.

Кейде қыз әкесі намысқа тырысып, қызын тез арада қайтып алып, өз үйінен той жасап ұзатып, жасауын берген. Өзінің айыттырылған, қалыңмалы берілген қалыңдығын алып қашудан бата бұзылмаған, заңдылық некеге саналған. Дегенменде, біреудің айттырып қойған, қалыңмалы төленген қалыңдығын алып қашу әрекеті де сирек болса да кездесіп тұрған. Балаларды жас кезінде ата-аналары бір-бірімен құдандалы болуға уәделесіп, аттастырады, бірақ аттастырған күйеу жігіт ақылсыз, есуас, кемтар немесе әпербақан адуын деген сияқты келеңсіз қасиеттері болып, қыз ойынан шықпауы мүмкін. Мұндай да қыз өз сүйгенімен қашып кетуге тырысқан. Мұндайда намысы келген жесір иесі тіпті алып қашқан жігіт ауылын барымталап, шауып, жесірін тартып әкетуге, тіпті сол ауылдың басқа қыздарын да қоса әкетуге дейін барған. Ақыры дауға ұласқан мұндай істерге билер араласып, кейде билер бір-бірін сүйген екі жасты қорғамай, керісінше даугер жаққа жесірін ұстап берген. Мысалы, «Еңлік-Кебек» оқиғасында Еңлік найман тайпасының ішіндегі матай руының айттырған жесірі. Ерке өскен сұлу қыз Еңлік болашақ күйеуін менсінбей жүргенде Тобықты елінің батыры Кебекпен танысып, ақыры оған ғашық болып, сонымен қашып кетеді. Матай руының ру басылары қол жинап, тобықты елін шауып кету қаупін туғызғанда тобықты жағы Кебекке ара түсе алмайды, ақырында екі ғашық қазаға ұшырайды.

Ал, «Қыз Жібек пен Төлеген» оқиғасында Қыз Жібекті Төлеген өлгеннен соң қалмақтың ханы, батыры Қорен айттырады. Қоренге қосылғысы келмеген Қыз Жібек:

Әуелі бас қосқаным жағалбайлы,

Жылқысын көптігінен баға алмайды,

Төлегеннің өлгені рас болса,

Жесірін іздеп келіп неге алмайды, - деп жағалбайлы жақтан бір қайнысының жесірін даулап келуін күтеді. Сөйтіп, Сансызбай келгенде, онымен бірге қашып кетеді. Осылайша Сансызбайға қашып кетіп қосылып, балалы-шағалы болады.

Ел арасында қыздың еркінсіз, басып алып қашу жағдайы да кезіккен. Көнбеген қызға сол әулеттің үлкен әйелдері басу айтуға тырысқан. Қыз өз еркінсіз келсе де «тас түскен жеріне ауыр», «қайыра шапқан жау жаман, қайтып келген қыз жаман», «бірінші бақ – бақ» деп қызды барған жерінен қайтып әкелуді намыс көріп, барған жерінде қалдырған. Қыз көнбей ел ел арасында дау-жанжал басталып, билер шешіміне жүгініп, кінәліға айып кесіп, қызды үйіне қайтаратын да жайттар сирек болса да кездескен.

Сыр өңірі қазақтарының арасындағы алып қашып некелесу дәстүріне Н.Калмаков та тоқталған. «Үйлену тойы екі жақтан да: күйеуінің де қалыңдықтың да туыстарынан көп қаражатты қажет ететіндіктен, қалыңмалын тегіс төлеген күйеужігітке артық ақша шығармауы үшін қалыңдықты алып қашуға рұқсат етіледі. Жасырып алып қашуға байланысты өкпе-наздар жиі болып тұрады. Ал күйеу мен қалыңдықтың ата-аналары бір шешімге келе алмаған жағдайда, ал жастар бірін-бірі сүйіп қалғандықтан, бұдан әрі тосу тым ауыр болған кезде бұл түйін қалыңдық жағының пайдасына шағындау айыппұл төлеумен шешіле береді», - деуінен кей жағдайда қызының қашып кетуіне ата-анасының қарсы болмағандығын көреміз /30/.

ХХ ғасырда қыз алып қашудың мәні өзгеріске ұшыраған. Құда түсуге жағдайы келмегендіктен, немесе екеу ара келісіп, солай шешкендіктен жігіт қызды алып қашып үйленген. Қызды алып қашып келгеннен кейін, қыз үйіне екі немесе үш адам «хабаршы» немесе «кешірімге» жіберген. Кешірімге барушылар қыздан жаздырып алған «өз еркіммен келдім» деген «тіл-хат» деп аталатын хатты ала барған. Қыз жағынан екі адам, көбіне жеңгелері «қуғыншы» болып барып, қызбен сөйлеседі. Егер қыз өз еркімен келген болса, «бақытты бол» деп баталарын беріп, сыбағаларын жеп, киіт киіп, еліне қайтады. Қуғыншылар келген соң ғана қыз жағы «хабаршыларға» қой сойып, құрметтеп күтіп, киіт кигізіп қайтарады. «Хабаршылар» қыз үйіне шама-шарқылары келгенше мал атап, киіттер беріп, қыздың қалыңмалы ретінде шамасына қарай ақша алып барады. Сырдария, Жалаңаш, Қармақшы, Қазалы, Арал аудандарында кешірімге тек ер адамнан, қуғыншыға тек әйел адам жіберілсе, Шиелі, Жаңақорған аудандарында кешірімге ер адаммен бірге әйел, ал қуғыншыға әйелмен бірге ер адам қосылған. Бұл осы жердің өз ішіндегі аймақтық ерекшелікті көрсетеді. Қыз алып қашу дәстүрі ішінара қазірге дейін жалғасып келе жатқан дәстүр. Информант ақсақалдар қыз алып қашып үйлену кейін, яғни кеңес үкіметі орнағаннан кейін бола бастаған жәйт, бұрынырақта тек бата алып құда түсіп үйленген, - дейді.

Жоғарыда деректер некелелесуге қатысты атқарылатын рәсімдердің көлемі әр жерде әр түрлі қалыптасып, жергілікті айырмашылықтардың болғанын байқатады. Ал, Сыр бойы қарастырып отырған Перовск, Қазалы уезі қазақтарының өз ішінде де жергілікті айырмашылық болған. Бұл айырмашылықтар қазіргі кезге дейін жалғасып келе жатыр. Жергілікті айырмашылыққа қарай үш категорияға бөлуге болады: 1. Жаңақорған Шиелі аудандары; 2. Сырдария, Тереңөзек, Жалағаш. 3. Қармақшы, Қазалы, Арал. Әсіресе Шиелі, Жаңақорған мен Арал, Қазалы қазақтарының арасындағы “құдаласуда” атқарылатын жөн-жоралғылар мен кәделерде айырмашылық көп. Арал, Қазалы қазақтарының салт-дәстүріндегі “құдандалық” жөн-жоралғысы жағынан Ақтөбеліктерге жақын. Сондықтанда да болар, Арал, Қазалы қазақтарының батыс, солтүстік-батыс қазақтарымен құда-құдандал болуы дәстүрге айналған. Ал, Қызылорданың Жосалыдан оңтүстікке қарай жатқан аудандарымен құдаласуы сирек деуге болады. Қызылорданың оңтүстік-шығысындағы қазақтар мен батысындағы қазақтардың бір-бірінен қыз алып, қыз берісуде ата-аналарының да қарсылықтары кездесіп жататындары кездесетіндігі шындық.

1. 
   Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. Т.1. Юридический быт. – Ташкент. 1889 - С.55.
   
2. 
   Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского уездов. – Ташкент. 1894. С.22.
   
3. 
   Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области. Казан, «Типо-литография Императорского Университета» 1900. С. 15.
   
4. 
   Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского.С .24.
   
5. 
   Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области.... С. 16.
   
6. 
   Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области..... С.79.
   
7. 
   Сонда, С..78-79.
   
8. 
   Бұл да сонда, С.80-83.
   
9. 
   Баллюзек Л.Ф. Народные обычаи, имевшие, а отчасти и имеющие в Малой Киргизской орде силу закона //Записки Оренбургского отдела императорского русского географического общества. Вып ІІ., Казань. 1871.С. 45-167. // Қазақтың Ата заңдары. ҮІ том. – Алматы. – 2005 – 205-247 бб.
   
10. 
    Загряжский Г. Юридические обычай киргиз и о народном суде у кочевого населения Туркестанского края, по обычному праву //Ежегодник. Материалы для статистики Туркестанского края. Вып ІҮ. – СПб. 1876. С.158.
    
11. 
    Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского...- с.26-27.
    
12. 
    Ибрагимов И. Киргизы: этнографический очерк // Туркестанские ведомости. 1872. №8. С.34-35.
    
13. 
    Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского.. - с.29.
    
14. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области... С.72.
    
15. 
    Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области...С. 21.
    
16. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области... - С.68-69.
    
17. 
    Маковецкий П.Е. Материалы для изучения юридических обычаев киргизов. Вып. 1. Материальное право. Омск. 1886.
    
18. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. С.68-69.
    
19. 
    Калмаков Н. Некоторые семейные обычай киргизов северных уездов Сыр-Дарьинской области // Кауфманский сборник, изданный в память 25-ти лет истекших со дня смерти покорителя и устроителя Туркестанского края генерал-адъютанта К.П. фон-Кауфмана 1-гоң - М. Типо-литография И.Н.Кушнерева и К, - 1910. - С. 228.
    
20. 
    Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского...-с.31-32.
    
21. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – с.70.
    
22. 
    Загряжский Г. Юридические обычай киргиз и о народном суде у кочевого населения Туркестанского края, по обычному праву . – с.157.
    
23. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – С.56-57.
    
24. 
    Кустанаев Х. Этнографические очерки киргиз Перовского и Казалинского... –с. 33.
    
25. 
    Диваев А.А. О свадебном ритуале киргизов Сыр-Дарьинской области. -С. 12-13.
    
26. 
    Самайлович. А.Н. Запретная слова в языке казак-киргизской замужней женщины. //Живая старина. 1915. Вып. 1-2. – С. 161-168.
    
27. 
    Диваев А. Древние игры киргизской молодежи // Туркестанские ведомости. 1907. №54 – С. 346-347.; Z. Женщина в кочевом быту // Туркестанские ведомости. 1889. №33. – С.129.
    
28. 
    Гродеков Н.И. Киргизы и каракиргизы Сыр-Дарьинской области. – с. 86 б.
    
29. 
    Сонда, С. 96-97.
    
30. 
    Калмаков Н. Некоторые семейные обычай киргизов северных уездов Сыр-Дарьинской области... С. 228.
    

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Сыр өңірі қазақтарының ХІХ ғасырдағы құда түсу мен некелесуге қатысты әдет-ғұрыптарының ерекшеліктері қарастырылған.
РЕЗЮМЕ

В статье рассматриваются обычай и обряды сватовства присырдаринских казахов в ХІХ веке.