Российскай Федерация µ³рэхтээ´и²²э уонна наука±а министерствота

Утум быстыа суохтаах!

Саха сирин устуоруйата оннуттан хамсаан, оло±ун булан и´эр. Ону кытта оло±у, литератураны ³йд³³´µн эмиэ дири²иир. Кылаассыктарбыт талааннара му²ура суо±ун ³сс³ кµµскэ арыйан истэхпит аайы, сайдыы торума бэйэтэ к³ст³н и´иэ.

Били²²итэ эдэрдэр а йымньыларын сыаналыырга киритиэрий чуолкайа суох курдук. Талааннаахтар µрдµк кы´аларыгар µ³рэниэххэ! Кинилэри утумнаа´ын – сайдыы т³рд³. Ыччат норуот айыытын, литератураны хасы´ан, хас биирдии тылын бол±ойон аа±ара, µ³рэтэрэ, ырытара наада буолла: оло±у сахалыы, дири²ник ³йдµµр суруйарга-айарга к³м³л³³х буолуо этэ. Холобур, Эрилик Эристиин сэ´энигэр µ³рэ±э-сайдыыта суох, ньµкэн ³йд³³х Уулаах Уйбааммыт тыла-³´³, оло±у ³йд³³´µнэ кини «хара±ын а´ар» Кыра Хабырыыс ³йµттэн быдан олохтоох, дири² курдук к³ст³р. Кини санаатынан, былыр-былыргыттан олохсуйан кэлбит бары дьон сы´ыанын кµн и´инэн к³тµрэ охсор – кыаллыбат. Ол и´ин: «А±абыт £рг³ст³й бокуонньук курдук, бы´а±ы биититтэн ³р³ салаан, туохха-туохха тиэрдэ±ит?!» - диэбитэ саха ³йµн к³рд³р³р дири² тыл. Эбэтэр Н.Неустроев «Иирээн» кэпсээнигэр у²а остуолга мунньахтыы олорор сэбиэт дьонун солуута суох тылларынаа±ар, атах оро²²о олорор, ким да киниэхэ кы´аммат хара±а суох о±онньордорун тойоттору µгэргиир тыла-³´³ били²²и ки´и ³йµгэр быдан тиийимтиэ, тиийэрэ кµµстээх эбит! Алампа – улуу драматург. Оло±у, ки´ини билиитэ, омук дьыл±атын тµстээ´инэ ойуччу – планетарнай та´ымнаах. Норуот ыраас кырдьыгын Алампа драмаларыттан булуохха с³п. Персонаж хас биирдии тыла олох ту´унан сып-сытыы µ³рэх буолан буолан барар. Ону барытын кини курдук ыпсаран, ситимнээн суруйар драматург µ³скµ³н наада. Ону баара Алампа тыйаатыра ааттыын сµтµ³х курдук…

£кс³кµлээх «Ойуун тµµлэ», Ойуунускай «Кы´ыл Ойуун» курдук улуу айымньыларын олоччу са²аттан ырытыы (³йд³³´µн) наада буолбут. Оло±у билиигэ, инники сайдыыга к³м³л³³х ³ттµттэн к³р³н.

«Айар интэллэгиэнсийэ соругун толорор дуо?» диэн ыйытыыга тустаах тэрээ´иннэр чопчу хоруйдуохтарын с³п. Холобур, литература, тыйаатыр, ойуулуур-дьµ´µннµµр ускуустуба ту´унан ыстатыйалар, µлэлэр сахалыы суруллаллара буоллар, сайдыыга улахан к³м³л³³х буолуо этэ. Оннугу литература, ускуустуба дьоно бэйэлэрэ сµрµннµµллэрэ наада. Уураа±ы-ыйаа±ы кµµппэккэ. Сахалыы сурук, куолу элбиэхтээх. Оннук эйгэ, сахаларга то±о эрэ µ³скээн биэрбэт. «Саха омук сайдарын т³рд³ - сахалыы µ³рэх» диэн бары билэбит, ³йдµµбµт, ³йµµбµт эрээри, то±о эрэ, санаа хоту ол олоххо киирэн испэт.

Литература±а икки сойуус баара – ки´и ³йд³³б³т дьыалата. Мин санаабар, арахсыбыт (тэйбит) ³тт³ т³ннµ³хтээх – арахсыы т³рдµн таба ³йд³³н. Арахсыы т³рд³ - б³л³хт³´µµ содула. £сс³нт³й Муордьунап: «Та²ара ата±астаабыт дьоно б³л³хт³´³н µ³рдµ´эр, ол ха´ан да µчµгэйгэ тиэрдибэт. ¥чµгэй салайааччы оннук дьон кµ³рэйиитин бопсор, ку´а±ан салайааччы оннук дьону бэйэтин тула мунньар», - диирэ. Алмаас дуу, норуот тыына дуу – хайата ордук суолталаа±ый? «Алмаа´а» диир урукку да, били²²и да функционер, «норуот тыына» диир били²²и да, урукку да дьи² патриот. Икки сойуус, икки отчуот, икки сийиэс… «Саха литературата» диэн икки литература суох, биир литература баар. Ол литература сити´иитин уонна итэ±э´ин, а²аардаабакка-чиэппэрдээбэккэ, холбуу к³р³р биир сойуус, биир отчуот, т³р³³бµт тылбытынан биир литературнай кириитикэ (литература ту´унан биир µ³рэх) µ³скµµрэ наада. Ити – били²²и кэм ирдэбилэ.

Литература±а (култуура±а) «былыргы – аныгы» диэн суох – «талааннаах – талаана суох» диэн баар. Суруйааччы талаанын норуот эстиэтикэтэ бы´аарар. Норуот, бастаан, норуот айыытын кэрэ киэбин ылынар, ол кэнниттэн – ол киэби кэрэтиппит, дири²эппит литература кылаассыктарын айымньыларын, ол кэнниттэн кылаассыктар сити´иилэрин олох са²а холобурдарынан ³сс³ дири²этэн байыппыт били²²и суруйааччылар айымньыларын чахчылаах сити´ии бы´ыытынан ылынар.

Утумнаа´ын – сайдыы т³рд³. Били²²и айымньылары кылаассыка ирдэбилигэр туруоран сыаналыыр – сиэрдээх. Били²²и эдэр суруйааччы «мин тугу, хайдах суруйарым - к³²µлµм» дии саныыр. Саха былыр оло²хо´ут улуутун дуу, ортокутун дуу тылын тама±ыттан, куола´а хатаныттан, кылы´а±а баайыттан тута бы´аарара. Били²²и литература оло±у тургутар – оттомо, боччума, ыйаа´ына суох. Ити – биирэ. Икки´инэн, тыл иччитэ кэрэхсэммэт буолла. Норуот духуобунай сµрэ куруук эдэр, куруук кµµстээх! Тутах ³йд³³х дьон фольклору кырытыннараллар, былыргылаталлар, фольклортан тэйэ тутталлар, хата ол кэриэтэ, кинилэр атын омук эмиийин µµтµнэн эмсэхтэнэллэр. Кинилэр µ³рµµлэрэ – пони акка олорбут µстээх о±о µ³рµµтэ. Ол курдук тµргэнник киирэр, тµргэнник аа´ар… Саха буолан т³р³³бµт поэт иэйиитэ – сири-халлааны дьиги´итэр кµµстээх иэйии! Сири-халлааны «дьиги´итэр» тыл-³с наада – поэкка. Саха поэтыгар! Тыл кµµ´э – таба этиллибитигэр. Аа±а олорон, ки´и тыл этиллибитэ бэргэнэ бэрдиттэн µ³рэн, са²а аллайа тµ´ээччи. Норуот ³йµн дири²э, тылын иччитэ, тыл сахалыы амтана улам-улам сµтэн и´эр. Тыла к³л³ттµгэс (к³нт³рµк) буолбут омук ³й³ кытта м³лтµµр. Омук кµµ´э - ³йµгэр, ³йµн кµµ´э – тылыгар! Тылбытыгар (поэзиябытыгар) иччилээх санаа (амтан) киирэ сатыыр (Умсуура, Сайа хо´оонноругар). Тылы бэйэтэ сатаан туттубат ки´и, эгэ, дьону (персона´ы) сахалыы сатаан дэгиттэр са²ардыа дуо? Ону тыл баайдаах эрэ суруйааччы, ки´и с³±µ³н курдук, чуо, таба этэн (этитэн) кыайар. «Тыл баайдаах» диэн саха±а - о±о эрдэ±иттэн, т³рµµ, норуот тылын билэ (истэ, этэ, тута) µ³рэммит, ханнык ба±арар уустук к³стµµнµ (бы´ыыны) а±ыйах тылынан олус бэргэнник, сытыытык таба этэн кэби´эр µ³´ээттэн µ³тµµлээх, алларааттан айдарыылаах, ол аата – дьи² талааннаах суруйааччы аатырар.

Улуу айымньы µс суолтан, кэрэттэн турар: бастакыта - дири²тэн дири² ³й (сонун идея, са²а ис хо´оон) баар буолуута: олох µрдµк ты²аа´ына; икки´э – олус исти²-и´ирэх иэйии: сµрэх-быар тыллара. Онтон (ол тыллартан) кырдьык илэ бэйэтинэн т³р³³н тахсар; µсµ´э – саха былыргы ойуулуур-дьµ´µннµµр тылын салбыр±а´а, баайа, дэгэттэрэ, дор±оон, тыл, этии, санаа дьµ³рэтэ (ханыыта); дор±оон, тыл муусуката саха кулгаа±ар туохтаа±ар да ордук кэрэтик, минньигэстик сайан киирэр.

Саха хайаан да оло²хо´ут, ойуун т³рµттээх. Онтун дьаалайбат буолла. Били²²и ыччат атаахты²ы буолан баран, дьи²эр, а±а к³лµ³нэни толору солбуйар кыахтаах. Омук тыына быстыа суохтаах. Норуот бэйэтин билиннэ±инэ, санаата кэллэ±инэ, эдэригэр тµ´эр, т³рµт кэрэтигэр т³нн³р. Эдэр ки´иэхэ тулуур уонна дьулуур наада. Уоннаа±ыта барыта баар.

Саха омук чэчирии сайдарыгар, кыа±ырарыгар эдэрдэртэн туох эрэйиллэрий? Бастакыта - саа´ыттан, идэтиттэн тутулуга суох, бэйэтин омугун устуоруйатын (ис дьи²ин) билиэхтээх, онон киэн туттуохтаах; икки´э – тыл, култуура сайдар т³рд³ - т³рµт µгэс буоларын умнуо суохтаах; µсµ´э – норуот иннин к³рµ³хтээх, санаатынан эрэ буолбакка, бµтµн оло±унан биир сомо±о буолуохтаах. Оччо±о, туохтан да тутулуга суох, улуу, талааннаах дьоннорбутун баты´ан, к³²µл сайдыы суолун бэйэбит илиибитигэр бигэтик тутуохпут, мэ´эйдэри туоруохпут. Утум быстыа суохтаах!

ТУ¤АНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. 
   Арзамасцева, И.Н. Детская литература: учебник для студ. высш. пед. учеб. заведений. – М.: Академия, 2009. – 576 с.
   
2. 
   Бахтин, М.М. Вопросы литературы и эстетики. Исследования разных лет – М.: Худож. лит., 1975. – 504 с.
   
3. 
   Билюкина, А.А. Современная драматургия // Литература Якутии ХХ в.: Историко-литературные очерки. – Якутск, 2005. – С. 507-536.
   
4. 
   Бурцев, А.А. Введение в историю якутской литературы. – Якутск, 2004. – 208 с.
   
5. 
   Бурцев, А.А. Якутская классическая литература и современность. – Якутск: Бичик, 2007. – 158 с.
   
6. 
   Васильева, Д.Е. Далан: оло±о уонна айар µлэтэ. – Дьокуускай: РНА СС ЯФ изд-та, 2003. – 218 с.
   
7. 
   Васильева, Д.Е. О далеком прошлом и настоящем. – Якутск: Бичик, 2008. – 176 с.
   
8. 
   Васильева Д.Е. Народные писатели. Очерки – Якутск: Бичик, 1995. – 160 с.
   
9. 
   Васильева, Т.Н. Поэтика твердых форм в якутской лирике: особенности освоения восточных и европейских художественных традиций. – Новосибирск: Наука, 2011.- 184 с.
   
10. 
    Гачев, Г.Д. Национальные образы мира. – М.: Советский писатель, 1988. – 446 с.
    
11. 
    Зайцев, В. История русской литературы второй половины ХХ века /В. Зайцев, А. Герасименко. – Москва: Высшая школа, 2004. – 278 с.
    
12. 
    Захарова, А.Е. Якутская детская литература. – Якутск. 1981. - 52 с.
    
13. 
    Иевлев, Е.К. Эрэлинэн кынаттыыр // Чолбон. 2011. № 5. – С. 88-93.
    
14. 
    Копырин, Н.З. Критика // Копырин Н.З. Н.Н.Павлов-Тыаґыт (оло±о, айымньыта). – Дьокуускай, 1999. – с.130-176.
    
15. 
    Копырин, Н.З. Изобразительные средства якутской поэзии. – Якутск: Бичик, 1997. – 172 с.
    
16. 
    Литература Якутии ХХ в.: Историко-литературные очерки / Редколл.: В.Н. Иванов (отв. ред.), П.В. Максимова (зам. отв. ред._, М.Н. Дьячковская, Л.Н. Романова. - Якутск: ИГИ АН РС(Я), 2005. – 726 с.
    
17. 
    Литература Якутии на современном этапе. – Якутск: ИГИ АН РС(Я), 2001. – 280 с.
    
18. 
    Максимова, П.В. Жанровая типология якутской поэзии: Вопросы эволюции и классификации форм. – Новосибирск: Наука, 2002. – 255 с.
    
19. 
    Максимова, П.В. Композиционный анализ поэмы (на материале якутской литературы): учебное пособие / П.В. Максимова, Л.П. Григорьева. – Якутск: Издательство ЯГУ, 2009. – 128 с.
    
20. 
    Мыреева, А.Н. Многонациональный роман 1960-80-х гг.: типологические аспекты. – Новосибирск: Наука, 1997. - 159 с.
    
21. 
    Ноева, С.Е. Поэтика времени и пространства в романах Ивана Гоголева. – Новосибирск: Наука, 2009. – 118 с.
    
22. 
    Ойуунускай, П.А. Литература µспµкµлээннэрэ // Ойуунускай П.А. ТА. 7 т. – Дьокуускай: Кинигэ издательствота, 1962. – С. 106-109.
    
23. 
    Окорокова, В.Б. Пути развития прозы в литературах народов Якутии: Учебное пособие в 2-х частях. Ч.2. – Якутск: Изд-во ЯГУ, 2001.- 128 с.
    
24. 
    Окорокова, В.Б. Саха литературата µйэлэр кирбиилэригэр. – Дьокуускай: Бичик, 2002. – 160 с.
    
25. 
    Окорокова, В.Б. Этигэн хомус айманар тойуга. – Дьокуускай: Бичик, 2002.
    
26. 
    Попова, М.П. Современная якутская поэзия (1980-2000-е гг.): учебное пособие. – Якутск: Издательство ЯГУ, 2007. – 117 с.
    
27. 
    Протодьяконов, В.Н. „Айар тыл уоттаннын!!! Тыл илби´э т³л³нн³ннµн!“: Кэм – Литература – Т³рµт µгэс ту´унан санаалар. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 304 с.
    
28. 
    Ролан, Барт. Избранные работы: Семиотика. Поэтика: пер. С фр. / Сост., общ. ред. и вступ. ст. Г.К. Косикова. - – М.: Прогресс, 1989. – 615 с.
    
29. 
    Саха литературатын са²алыы к³рµµ: литературнай-критическэй ыстатыйалар / ред. проф. Б.Н. Попов. – Дьокуускай, 1994. – 64 с.
    
30. 
    Саха народнай суруйааччыта Е.П.Неймохов айар µлэтэ аныгы саха прозатын сайдыытыгар суолтата: Республикатаа±ы научнай-практическай конференция матырыйааллара. – Дьокуускай: СГУ издательствота, 2010. – 147 с.
    
31. 
    Современная проза глазами прозаиков // Вопросы литературы. -1996. - №1-2. – С. 3-48
    
32. 
    Спиридонов, И.Г. Литературабыт бэ±э´ээ уонна бµгµн. – Дьокуускай, 1995. – 188 с.
    
33. 
    Суруйааччы уонна уларыта тутуу. – Дьокуускай, 1990.
    
34. 
    Тобуроков, Н.Н. Талыллыбыт µлэлэр: ыстатыйалар. – Дьокуускай: Бичик, 2009. – 160 с.
    
35. 
    Эпштейн, М.Н. „Природа, мир, тайник вселенной...“ Система пейзажных образов в русской поэзии. – М.: Прогресс, 1990. – 302 с.
    
36. 
    Эрчимэн. Арай мин умайбат буолуум.- Дьокуускай: Бичик, 1973.- 224 с.
    
37. 
    Эрчимэн. Алгыс тылынан са±аламмыт литература: ыстатыйалар, бэлиэтээ´иннэр, чинчийиилэр, этиилэр / хомуйан о²ордо С.А. Попов-Сэмэн Тумат. – Дьокуускай: Бичик, 2007. – 160 с.
    
38. 
    Яковлева, В.Д. Циклы лирических стихотворений в якутской поэзии. Типология и поэтика. – Новосибирск: Наука, 2009. – 138 с.
    

1. 
   Васильева Татьяна Ниловна – филол. наука канд., М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын доцена.
   
2. 
   Егорова Саргылана Ивановна – филол. наука канд., М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын доцена.
   
3. 
   Григорьева Людмила Павловна – филол. наука канд., М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын доцена.
   
4. 
   Ноева Саргылана Еремеевна – филол. наука канд., РНА СС Гуманитарнай чинчийии уонна а±ыйах ахсааннаах хотугу омуктар проблемаларын µ³рэтэр институт литературоведение отделын научнай µлэ´итэ.
   
5. 
   Окорокова Варвара Борисовна – филол. наука доктора, М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын профессора.
   
6. 
   Попова Матрена Петровна – филол. наука канд., М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын доцена.
   
7. 
   Протодьяконов Василий Никитич – М.К.Аммосов аатынан Хотугулуу-Или²²и федеральнай университет РФ Хотугулуу-Или²²и норуоттарын тылларын, культураларын институтун саха литературатын кафедратын доцена.
   

(2002 – 2012 сс.)