Сюймекликге харс. Акъ башлыгъым, къара джамчым къарачай

Терслик болур тубанда не башчыда.

Бир турна уа юзюлгенди джыйындан –

Кёл этеме: Хайт де, марджа! Тюнгюлме да, бир чыда.

Джыйынынгы кёрмей эсенг тубандан,

Джолдашларынгы къычырыкъларына тынгыла –

Артха къалма джангыз кесинг аладан...

эки чакъ арасы Аман аууш,

Басыннган кёк, къачхы шылпы, турна таууш,

Къадау Ташда улуй тургъан Къазакъ бёрю,

Уллу Тюзде титирей тургъан Джангыз Терек –

Барысы да тюшгендиле эсиме –

Сюргюн кюнню тюйрегенле кёзюме...
...Къатышханла къачхы кёкде турнала –

Къыйынлы халкъымы эсге тюшюредиле ала.

Бир турна уа юзюлгенди джыйындан –

Башхалыгъым бармыды кесими да андан?

Халкъын джакъламагъан башчыны да терслейме мен.

Амантишни башчы этиб, джолгъа чыкъгъан

Халкъымы да, кесими да терслейме мен.

Тюзелирлеми, тюзелмезлеми энди ала?

Турна таууш энеди да джерге,

Шийир болуб кёлтюрюледи ёрге.

Ай медет Аллах!

Аджашхан джангыз турна – кесим,

Турна таууш да – сёзюм.
Не этейим?

Кесиме, халкъыма да не бла болушайым?

Къалай болушайым?

Ай медет Аллах!!!

Сёзюмю сёзлеуюнде,

Ёзюмю ёзлеуюнде,

Эсими эслеуюнде,

Эсгериуюмде;
Ызымы ызлауумда,

Кесими излеуюмде,

Кесими кеслеуюмде,

Билгишча эснеуюмде,

Кёрюуюмде –

ОЛ;
Джазымы джазлыгъында,

Джайымы джайлыгъында,

Къачымы къачлыгъында,

Къышымы къышлыгъында,

Кече-кюн, таша-туру –

Хар къуру –

Сагъышымда, алгъышымда,

Дуамда, тилегимде,

Кёгюмде, джеримде,

Кёлюмде-джюрегимде –

ОЛ:

Кёгюмю джулдузу,

Джанымы джангызы –

Къарачай-Малкъар.

Саламым да, Аламым да, Заманым да,

Ахырзаманым да –

Малкъар-Къарачай.

Cууум, Ташым, Тауум да – Минги,

Джашауум да – Минги,

Ёлюуюм да – Минги.

Дуамса, Фатихамса мени.

Излейме кесими.

Ёсдюм Ата джуртда –

Джёгетей башы Къызыл-Къалада, Къарачайда.

Баш билим алдым Москвада, Эресейде.

Тюз сёзюм ючюн къынгыр къарадыла –

Башымы алыб, кетдим Норвейге.

Нартладан викинглеге салам бердим.

Викинглени туудукълары къурагъанла кърал.

Тарихлерин, кеслерин да сакъларгъа табханла амал.

Нартланы, аланланы туудукълары –

Къайдады бизни байрагъыбыз, тамгъабыз,

Къралыбыз, къраллыгъыбыз къайдады?

Огъесе, Эресей империяны орайдасына

Эжиу этиумю болуб къалды ишибиз?

Кесин, джуртун душмандан, шайтандан азатламагъан,

Дини, тили, джери, намысы ючюн сермешмеген,

Чачылгъан къралын ызына сюерге кюрешмеген –

Ол адаммыды, халкъмыды сора?

Огъай, ол халкъ тюлдю, сюрюудю.

Динине, тилине, джерине ие болмагъан халкъ,

Башхалагъа къул болуб тургъан халкъ,

Ёзден болургъа, энчи юй болургъа излемеген халкъ,

Ол халкъ тюлдю – сюрюудю.
Кюч кючню хорлайды. Алай а,

Къыйынлыкъ анда тюлдю.

Бёрю болургъа унамагъан итдеди,

Ёзден болургъа унамагъан къулдады.

Аладыла амантишле, сатлыкъла,

Аладыла Хакъ бла Халкъны арасына буруу болгъан.
Таугъа, тюзге да ийиб эсими,

Сауланы, ёлгенлени ичинде да излейме кесими,

Ёзденлени, къулланы ичинде да излейме кесими,

Акъланы, къараланы ичинде да излейме кесими,

Башсызланы ичинде да излейме кесими,

Табалмайма бир джерде да кесими.

Ким болгъанымы тюзеталмай, абзырайма.

Мен билеме терсими.

Кёлюм чыкъгъанд кесимден,

Тас этгенме кесими.

Табалмайма кесими.

Джыялмайма ызына

Тюзге кетген эсими.

Къанаты джокъ сёзюмю.

Кёлюм чыкъгъанд кесимден –

Тас этгенме ёзюмю.

Къутулгъан эдим бери.

Насыбсызла мында кёб –

Мен да аладан бири.

Джюрек къайгъынг, джарсыуунг.

Балыкъны суудан атхан

Тенгиз толкъун – джазыуунг.

Харам этмегенд джашын:

Балыкъ кеси атханды

Джашил джагъагъа башын.

Кир этгенле, бокълагъанла,

Ол анда солуялмазча,

Ол анда джашаялмазча.

Кир сууда джашар ючюн,

Башхалагъа ушар ючюн,

Ол да – тюрленирге керек,

Ол да – кирленирге керек.

Кир балыкъ болгъандан эсе,

Къурт балыкъ болгъандан эсе,

Кирге булгъангъандан эсе,

Нюрден айырылгъандан эсе –

Ол сайлагъанды ёлюмню.

Тюрленмей, кирленмей джашаргъа

Излегенди. Кюрешгенди аны ючюн,

Кюрешгенди тенгизи ючюн.

Ёзюнден айырылгъандан эсе,

Имандан айырылгъандан эсе,

Айырылгъанды джашаудан.

Болгъанлы акъыл-балыкъ

Кюрешеме джуртум ючюн,

Кюрешеме халкъым ючюн –

Тас этмез ючюн эсибизни,

Тас этмез ючюн кесибизни,

Адамлай, Халкълай къалыр ючюн,

Адам эм Халкъ болур ючюн;

Тонгузгъа ушамаз ючюн,

Тонгузла бла джашамаз ючюн,

Булгъанмаз ючюн кирге;
Айырылмаз ючюн нюрден,

Айырылмаз ючюн Аллахдан,

Айырылмаз ючюн имандан,

Айырылмаз ючюн кесимден,

Ёлгюнчю сермеширикме мен.
САНГА АЙТАМА, ОЙ АЛАН!
Эй джанларым, тынгылагъыз,

Кеч тюшюннген Лайпаннга:

Аллахха къуллукъ этмеген

Къуллукъ этеди шайтаннга.

Шайыр да, хаджи да болдум,

Халкъыма къуллукъ этдим

Джетгени чакълы болум.

Санга айтама, ой Алан:

«Адамгъа тюл, Халкъгъа тюл,

Уллу Аллахха къуллукъ эт,

Джангыз Ол айтханны эт,

Тиле: «Хакъ джолгъа тюзет».

Уллу Аллахны кючю бла

Адамны да, Халкъны да

Хакъ джолгъа бурургъа кюреш,

Хакъ тюзюн айтыргъа кюреш,

Хакъ кертисин ангылатыргъа кюреш».
Олду санга осуятым.

Олду санга аманатым.

Кёрюнмез ючюн дуния тар

Аллахны джолунда бар.

Ол джолгъа тарт халкъынгы.

Аллах берир хакъынгы.

Адет-тёре, джорукъ – была не айтырла деме,

Ким не айтыр деме,

Аллах не айтыр де.

Ол айтханча джаша.

Иман бла джаша.

Къайда да бол, къалай да бол,

Аллах бла бол.

Ахыр сёзюм буду.

Джюрекни талайды, кемиреди,

Кёл кенгдиреди, семиреди.
Джюрек

Азады, тозады, ашалады,

Тауусулады, бошалады –

Эски джарала ашланалла,

Къыйын кечеле башланалла
Озуб кетген артыкълыкъ-терслик

Унутулмайды – джюрекде джашайды,

Ол бизни кече-кюн да ашайды.
Джарылады таш, сынады терек.

Дертден, ачыудан къайнайды джюрек.

Джюрекден улуйду бёрю:

Джаулагъа – ёлюм, итлеге – ёлюм.

Ол ачы тауушну къатлайды аууш.

Энтда бир къыйынлыны джарылды джюреги –

Толмады анасыны алгъышы, тилеги.

Къазауатдан, тутмакъдан, сюргюнден да ётгенед.

Насыбы тутуб, Джуртуна да къайытханед,

Къайыталмазлыкъланы хапарларын, осиятларын да айтханед.

Къыйынлы, тюзлюгюн табмагъанлай кетди.

Мен аны къабыргъа сала ант этдим:

Ол халал, иги, тюз адамны тюзлюгю ючюн,

Тюз болгъанлай терсленнген, азаб чекген адамла, халкъла ючюн,

Аланы тюзлюклери, эркинликлери, хакълары ючюн,

Къайда болсам да, ёлгюнчю кюреширге,

Къара кючле бла, ибилис джорукъла бла, зулму бла аямай сермеширге,

Къан-джан аямай ёлгюнчю сермеширге.
КИМДИ АДАМ? НЕДИ АДАМ?
Не джетмейди бу дунияда адамгъа:

Джерми, сууму, Кёкмю?

Ангымы, билимми, эсми?

Китабмы, динми, иманмы?

Неди да сора адамны хайуан, джаныуар этген?

Нек унамайды барыргъа адам?

Тарихине, кёрген къыйынлыкъларына къараб,

Тюшюнюрге, тюзелирге нек унамайды адам?

Саулугъун, джашлыгъын тас этмей,

Къыйынлыкъ, палах кёрмей,

Зауукъ бла къууанч бла

Джашаб турургъамы излейди?

Джаннет джашаунуму излейди?

Джол кёргюзтген Китаб барды.

Аны да къулакъгъа алмайды адам.

Аллахны Сёзюне да тынгыламайды адам.

Боллукъмуду анга ангылы дерге?

Адам дерге боллукъмуду анга?

Кимди адам? Неди адам? Къайрыды джолу?

Не ючюн джаратхан болур адамны –

Анга тынгыламазлыкъ джанны – Аллах?

Неди адам?

Къайрыды джолу?
МЕНИ ДЖАУЛАРЫМ ДА БЫЛАЛЛА
Адамла бирчалла къайда да –

Тюркде, Арабда, Къарачайда да...

Иманы болгъан «Аллах-Адам» дейди,

«Диним-Тилим», «Халкъым-Джуртум» дейди.

Итди, тонгузду, джаныуарды.

Къарны бла къарын тюбюню къулуду ол,

Адамлыкъдан-ёзденликден къуруду ол.

Онгсузну уа – къабаргъа эм таларгъа.

Дуния намысдан, ахрат азабдан къоркъмайды ол,

Джангыз кючден къоркъады, акъыл джыяды ол.

Тынгы-тынчлыкъ бермеген былалла дуниягъа.

Былалла тюзлюкню, игиликни къурутуб кюрешген,

Былалла ангыны-эсни, намысны къурутуб кюрешген.

Былалла адам улу бла къазауат этген.

Былалла Аллахны-Адамны джаулары,

Мени джауларым да былалла.

Кёлюнгю да тау этген –

Аллай джерди Къарачай.

Хауасы да дарманды,

Джаннет джерди Къарачай.

Агъарыб тургъан таула,

Шоркъулдаб келген суула,

Къая башы джулдуз, Ай –

Барысы да – Къарачай.
Кюнбети – нызы, нарат,

Ёзени да – аламат,

Нартла бизге аманат

Этген джуртду Къарачай.

Хоншулалла къыш бла джай.

Тюрк-муслиман Кавказ джурт –

Керамат джурт Къарачай.

Тилек, сёз да хар кюнде

Къарачайед, Къарачай –

Термилеед халкъ къалай...

Болмайыкъ сангырау, сокъур.

Бу джуртну бизге берген

Уллу Аллахха минг шукур.

Кючлегенле дунияны.

Бизледе уа къарыу джокъ

Къурутургъа аланы.

Тёгерекни эте кир,

Башлагъанды къалмазгъа

Джуртубузда намыс, нюр.

Джийиргеншли къауумла

Биледиле бириге –

Итле бла тонгузла

Айланадыла бирге.

Ибилис кърал, джорукъ

Ариу кёред аланы –

Адамладан баш этгенд

Итлени, тонгузланы.

Итлеге, тонгузлагъа.

Къалмагъанды чырт джашау

Орусда онгсузлагъа.

Итле, тонгузла джертин

Адам уугъа джайылыб

Айланалла кече-кюн.

Ибилис алад дертин.

Быллай кюнде билинед

Иманлы бла имансыз.

Тонгузбаш ит да джертин,

Шапалары Амантиш,

Джол усталары да Амантиш –

Чабалла халкъгъа, джуртха,

Бошайла халкъдан, джуртдан.

Шайтанла уралла харс.

Кёзлени басханды ау,

Джюреклени – букъу, чарс.

Къаралгъанды джашиллик.

Къайытханды ызына

Имансызлыкъ, джахиллик.

Болгъанла джуртха ие.

Джукъланалла джулдузлача,

Джюрекле, джана-кюе.

Тюзлюк къалгъанды тюзде.

Игилик-халаллыкъ – сёзде.

Кертини да ётюрюк,

Кюрешеди ёлтюрюб.

Экибаш къаргъа – тёрде.

Тонгузбаш ит – ёзюрю...

Халкъны ашау – нюзюрю.

Халкъ ачыуу тёгюлюр –

Зорлукъ джиби юзюлюр.
Не ёрге турур адам,

Не келир Ахырзаман:

Дуния былай турмаз!!!

КИМДИ ТЕРС?
Къадау Таш бла Терек –

Джуртум бла Халкъымча.

Шын турад кишнеб джюрек –

Къайгъы улуйд алгъынча,

Къоркъуу уллуд алгъынча.
От бла джалын къаралтхан

Кёрсем Ташны, Терекни,

Эсге тюшеди халкъым –

Сагъыш басад джюрекни,

Къайгъы ашайд джюрекни.
Терслейме тюзню, тауну,

Ёлгенни эмда сауну,

Излейме терсни, джауну –

Къыйынлыкъ джетдиргенни,

Къыйынлыкъ чекдиргенни.
Къанлыны эм къансызны,

Джанлыны эм джансызны,

Джууукъну эм узакъны –

Барын тинтиб чыгъама:

Къайдан келед къыйынлыкъ?

Къыйынлыкъ а турады

Джашыныб ичибизде,

Чыгъады кесибизден:

Аны ангыларгъа акъыл-эс,

Къурутургъа акъыл-эс,

Джетмей эсе, кимди терс?
БАШХА ДЖОЛ ДЖОКЪДУ НАСЫБХА
Динни, тилни, джуртну, джанны

Аллах берген эсе бизге,

Аланы сыйырыргъа бизден

Кимни барды эркинилиги?

Аллах берген тилибизни,

Аллах берген джуртубузну,

Аллах берген джаныбызны

Кюрешеди сыйырыргъа.

Биз ит тюлбюз ит джорукъгъа

Тагъылыргъа, сыйыныргъа.

Къоймайды бизни айныргъа.

Кюрешеди эркинликден,

Тюзлюкден да айырыргъа.

Кюрешеди муслиманлыкъдан,

Адамлыкъдан да айырыргъа.

Ачыкъ этейик араны:

Кюн къачмайды къарангыдан,

Андан къачады къарангы.

Къарангыны чачады Кюнча.

Аллай кюч джокъду шайтанда

Биз хорламдан тюнгюлюрча.

Тилибизге болуб эркин,

Джуртубузгъа болуб ие,

Анаяса болуб Къуран,

Аллах айтханча, буюргъанча,

Джашарыкъбыз. Аны ючюн,

Керекди къаджыкъмай кюреширге –

Сермеширге, сёлеширге –

Башха джол джокъду насыбха.
ДЖАШАУНУ КЁЛТЮРГЮЧ БЕЛГИСИ +++++
Джашау – бек къыйын джолоучулукъду.

Ахыры не бла бошаллыгъын билгенибизден сора,

Ол артыкъ да татлы, багъалы кёрюнеди.

Алай а, джолоучулукъ тауусулмай мадар джокъ.

Бир джангы дуниягъа терезе-эшик ачхан

Тамашады. Анга да,

Сарыубекгеча, джелмауузгъача тюл,

Бийнёгерни къаядан чынгатхан

Бир къарашинли бийчегеча къараргъа керекди.

Ёлюм да – тос къатынынг...

Анга да тыйыншлысыча тюберге керекди.

Джанынгы алыргъа келген эсе да –

Тёрге ётдюрюрге, сыйларгъа керекди:

Аны да бек къыйын джумушха Аллах ийгенди.

Ёлюуюнгю да – джер тёбеге, къара тёбеге тюл,

Тау тёппеге бура билиу –

Олду джигитлик, эслилик, акъылманлыкъ.

Махтайма мен.

Джашауну кёлтюргюч белгиси болургъа

Керекди ёлюм.

Ёлюм а – къарауашым.

Ол ёмюрю дыгалас этеди

Бийче ханымны алыргъа орнун.

Ёмюрю дыгалас этеди

Акъ бийчени орнуна кёчюб,

Мени бир къаты къучакъларгъа.

Джашауду мени,

Бир къанатым да, къара къанатым –

Ёлюмдю мени.

Къара къанатым тартады джерге.

Кёкде, нюрге бёлениб.

Къара къарауашым да излейди мени бла болургъа

Джерде, кебиннге бёлениб.

Ёлюм – гюнах къанатым.

Джашау – некяхлы къатынымды мени,

Ёлюм – тос къатыным.

Эки джанымда эки къатыным,

Эки къанатым.

Бир-бирде кёлтюрюлебиз ёрге,

Бир-бирде энебиз джерге.
Бирини къууанчы – бирине бушуу.

Орчагъа сюелгенча кёрюнеме бирде,

Тутмакъча кёрюнеме бирде.
Акъ бла къараны арасында,

Кёк бла Джерни арасында,

Джашау бла ёлюмню арасында,

Умут бла тюнгюлюуню арасында

Турама керилиб.

ЭРКИШИ БЛА ТИШИРЫУ
Эркиши эслемейди къартайгъанын –

Джашау кючю, ичер сууу таркъайгъанын.

Сезими, сёзю, кёзю да къызладады.

Бата баргъан Кюню да, чыгъа келгенча, къызарады.

Табигъатны джоругъуна, къадаргъа

Бойсунургъа излемейди ол.
Джашаудан айырылса да, Тиширыу деген

Ариулукъдан-сейирликден айырылсын къалай?

Болмаса Тиширыу, Сюймеклик

Джаннет да кёрюнмез къолай.

Джылы келгенинден тюл –

Сюймекликни джокълугъунданды, азлыгъынданды.

Джюреги кюсеген Тиширыуну табмай къалыб,

Сюймекликсиз, кюе, джашагъанынданды.
Джокъду аны къанаты.

Боракъгъа ушамайды аты.

Аны ючюн къарайды тёгерекге.

Джашаууну ахырында учарыкъча Кёкге,

Иегисин излейди ол.

Алай а, тауусулгъанды джол.

Аллахны Сёзюнден – сёзюнг.

Хакъ бла Халкъны арасында

Келечилик – буду ёзюнг.

Ашаса да Халкъ этинги,

Хакъ Кертини айтыб туруу –

Керти борчунг буду сени.

Сайламадынг халкъ джолну,

Сен сайладынг Хакъ джолну.
«Кърал сыбызгъысы да тюл,

Халкъ джырчысы да тюл,

Сен Хакъ шайыры бол»,-

Дедиле акъылманла:

Кязим, Сымайыл, Къайсын.
Хакъ Кертиге къайыталдынг.

Халкъ дертин да айталдынг.

Халкъ Поэти, Хакъ Поэти да болалдынг.
Ибилис джорукъгъа бойсунмадынг,

Шайтан къуллукъгъа алданмадынг,

Къул болургъа унамадынг,

Бойнунгдан итча тагъылмадынг,

Имансызгъа табынмадынг,

Бир кишиге джалынмадынг.

Иннетинг, сёзюнг, ишинг бла да

Бир Аллахха къуллукъ этдинг.

Джокъду сый андан уллу.

Азанчыса, назмучуса,

Керти сёзню айтыучуса.

Ол сюймейди Хакъ Поэтин.

Халкъгъа керек – ит бла тюлкю –

Дуния мал, кёзбау, кюлкю.

Джууукълашдырыуду Хакъгъа Халкъны.

Аллах салгъан борчду ол –

Ёлме, толтурмай аны.

Билсе, бизге быллай бир азаб чекдирмез эди»,- деб,

Сарыубекни къуйругъундан башына тарыгъыб,

Джаздыкъ къаллай бир мектуб, къаллай бир къагъыт.

«Суугъа тюшген таш къармар» дегенча.

Имансыз кърал ашай эди бизни,

Балаларын ашагъан эмегенча.

Бир башындан экинчи башына тарыгъа эдик.

Ол а бизни къаягъа байлаб,

Кёл кенгдире, чанчакълай эди.

Ол зор бла, къазауат бла къошхан эди кесине.

Бир сюре эди тутмакъ этиб, джуртубуздан,

Бир къыра эди джуртубузда бизни.

Ала эди башыбыздан ангыбызны, эсибизни.

Динсиз, тилсиз эм тарихсиз эте эди бизни,

Къул этиб, манкъурт этиб, бошай эди бизни.

Джаш тёлюню кесини тобугъунда ёсдюре эди.

Халкъны бай-джарлы, къул-ёзден деб, къауумлагъа юлешиб,

Бир-бирине юсдюре эди, бир-бирин кесдире эди.

Чачылгъаны да азабды бизге.

Кюн келирми биз кърал болурча,

Ие болуб джуртубузгъа, джерибизге?!

Унут,- дейме кесиме,- барын да унут.

Дунияда ким кимни джанын къалдыргъанды?

Джангыз Аллахданды умут.

Кимге, неге ышаннгын, таяннгын:

Халкъ деген сюрюуде азды Адам –

Кёбюсю джаныуар, хайуан,

Джангыз Аллахданды умут.

Элимден суууб, къачдым тышына,

Мында да кёб палах табдым башыма.

Былайдан а къайры къачхын энди?

Тауусулады джайым, къачым да энди.
Башха джуртланы, халкъланы да кёрдюм.

Джуртума, халкъыма тенглешдириб, багъа бердим.

Осал, маджал, адетле да бар.

Хар халкъда аман, иги да бар.

Алада да гюнахла – уллу.

Алада да мёлек, файгъамбар джокъ,

Джангыз Аллахданды умут.

Ышаныб, кёб джерде кюйдюм.

Кёб адамдан ичим чириди –

Джангыз Аллахданды умут.

Чууакъ кёкню джабханча булут.

Адамдан, джашаудан да тюнгюлгенме –

Джангыз Аллахданды умут.

Джангыз Аллахданды умут.
ЗАМАН КЕЛГИНЧИ ЧЫДА
Дженгиллик этме, алан, дженгиллик этме,

Джюрегинг кёб затха болмаса да хош –

«Сабыр тюбю сары алтын» деб, айтмагъанла бош.

«Тёзген тёш ашар» – тёз марджа, тёз.

Мурдарла, тоноучула кимлеелле – унутма.

«Хасаука», «Татаркъан» джырланы унутма,

Къарчаны хапарын да эсде тут.

Джуртубуздан-тамырыбыздан айырыргъа кюрешгенлени да,

Халкъыбызны джесир этиб, тутмакъ этиб, ёлюмге сюргенлени да,

Барысын да къара багъанагъа такъ, кёз туурангда тут.

Аладан келеди бизге къыйынлыкъ, палах.

Сен Хакъ Кертиге таянсанг, Хакъ джолну барсанг,

Сени атыб къоярыкъ тюлдю Аллах.

Ийнанма, ышанма. Аладан къоркъма, джукъ да тилеме.

Аладан башынга игилик излеме.
Сени кесине зор бла къошхан кърал,

Къырыб, тонаб, тутмакъ этиб тургъан кърал,

Кесине къул этиб, джегиб тургъан кърал,

Ит кърал, имансыз кърал не берликди сеннге?

Сени дининги, тилинги къурутхандан башха,

Сени джеринги, къыйынынгы тонагъандан башха,

Не берликди ит кърал, имансыз кърал?

Алгъа эс джый, кюч джый, окъуу-билим ал.

Санынгы, ангынгы, илмунгу да ёсдюр.

Заман келгинчи чыда, кесинги тёздюр.

Джулдуз ташны ызына, Кёкге тартхан умутуча кёрюнеди.

Джарылгъан джюрегимде ёсген назму терек,

Сен а къайры тартаса мени?