Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Биз тюшюнмекте экенмиз, индже Архипканынъ къалын сеси чыкъты.

— Эки экскаваторны бир ялыдан дигер ялыгъа кечирмек... ойлеми? — деп сорады о,— фью! Балабан иш экен!?

Ирада элесленди.

— Бир тюшюнип бакъаджакъ олсанъ, эльбетте...— деди Архипкъа. Энди бургъучлап башлагъаны дуюлды.

...Керчектен де, терен ве дели Чар-Чакътан бойле балабан агрегатны кечирмек мумкюнми? Мумкюн олса, бу вакъыткъа къадар ничюн кимсе кечирмеген? Дагъыныкъ экскаваторны джыйыштырмакъ ичюн афталар керек, чюнки ишке кедер этидже маниалар чокъ ола: де деталлернинъ базылары ёлда джоюлгъан, де джыйыштыраяткъанда болтларнынъ, яхут шайбаларнынъ ярысы сынып кете... Къыскъасы, деталлерни топламакъ дегиль, чокъусыны енъиден япмакъ керек ола. Буны исе, тургъаны киби сол ялыгъа кечирмек керек. Я елькъуваны? Оны чыкъарып алмасанъ, кедер этмезми? Чыкъарайым десенъ, вакъыт аладжакъ... барабан, трос, валик! Ёкъ, джаным... дагъытыладжакъ-джыйыладжакъ олса, бунда Джевдетнинъ ве Николайнынъ не кереклиги бар? Штурмламакъ... бугунь оны тургъаны киби, озенден кечрип, ярын айланма каналда чалыштырмакъ керек. Ишни Джевдетке ве Николайгъа авале этилювининъ себеби бунда. Мансуров: укюмет вазифеси, демедими?

Чар-Чакъ не къадар дешетли олса-олсун, эльбетте, экскаваторны чекип алып кеталмаз. Амма онынъ асты оба-тёпе... рельс къойып, устюнде юрсетмек мумкюн дегиль, устюни деръал ташлар, кутюклер басарлар... Николайнынъ, экскаваторны озеннинъ суву астындан демир ёл бою кечирсек... деген проекти келишмей. Ойле исе, не япмалы?

Бугунь тюшюнмек-ташынмакъ, бир де-бир нетиджеге кельмек керек. Бойле фикирнен дагъылдыкъ. Зевкъ­лы шей. Кимсе келишикли усул тапалмай отургъанда, Архипка тапты. О гедже баракта корюнмеди, къайдалардадыр быралкъыланып юрди. Баситнинъ айткъанына коре, гидромониторларнынъ барагында экен. Амма Рахиль буны инкяр этти. Къыскъасы, сабагъа якъын маальде саргъуш алда, энтир-тентир кельди.

— Бу алынънен насыл чалышаджакъсынъ, сер­сем?— деди Николай. Ченъгесинден тюртти.

Архипка ачувланмады.

— Чалышмагъа не аджет? Экскаваторларны сол ялыгъа кечирсек, олды,— Архипка къызарыкъ ве арекетсиз козьлеринен кульди,— не? Ичмек истейсинъми?— деп сорады Николайдан,— риджа этем! — фуфайкасынынъ джебинден шише чыкъарды: — Афьён патлатмакъ ичюн къалдыргъан эдим.

— Манъа ракъынъ керекмей! Кишилернинъ къафалары укюмет меселесине мешгъуль. Кедер

этме!

— Экскаваторны сол ялыгъа кечирмек...— деди Николай.— Бунъа «укюмет меселеси» дейлер. Инанмасанъ, Мансуровтан сора.

— Худжур адамларсынъыз... Бунынъ устюнде гедже-куньдюз тюшюнмек не керек? Агъачтан балабан чана ясамалы, устюне къойып алып кетмели, весселям!— Архипка шах-шах кульди.

— Ят, юкъла,— деди онъа Кандыба,— сен юкъламагъа севесинъ. Мийинъ де даима юкълай.

— Юкълагъаны не? Мен догърусыны айтам!

— Токъта! Токъта!— деди Кандыба, ишарет пармагъыны котерип,— акъикъатен, зевкълы. Машинаны чанагъа бельки бутюнлей къоймакъ олмаз, лякин елькуъванны айры, кевдесини айры кечирмек мумкюн.

— Аферин, Архипка!— дедим мен.

— Ничюн аферин?— Архипка тааджипленди.

Кандыба ишке джиддий ве мукъайт бакъыджы киши.

— Буны санъа ким огретти?— деп сорады Архипкадан.

— Нени?

Николай ничюн бойле суаль берди? Архипка онъа

— Мени яманламакътан башкъа шей бильмейсинъиз. Архипка ойле, Архипка бойле... чана ясамакъ фикири эвеля кимнинъ акъылына кельди? Архипканынъ дегильми? Амма бир адам сораса: озюмиз тюшюнип чыкъардыкъ, дерсинъиз. Мен билем... Шимди Шадмановагъа барып айтам: бу усулны мен кешф эттим. Эбет!— Архипка фуфайкасыны кийип, къапугъа догърулды.

— Пачаврасынъ сен!— деди Кандыба.— Манъа бакъ! Бизге сенинъ шуретинъ керекмей!

— Керекми? Керекмейми? Оны корермиз. Мен кеттим...— къапуны ачты, чыкъаяткъанда иляве этти:— Шадмановагъа бильдиреджегим.

Лякин тезден Архипка къайтып кельди. Пек ачувлы эди.

— Сонъ, доктор?

— Машшалла деди манъа Ира, амма кир эвге, отур, демеди!

Архипка устюндеки фуфайкасыны чыкъарды, сонъра кольмегини йыртып, котерип атты, къарнен йыкъанмакъ ичюн азбаргъа чыкъты. Ич бойле шей япмай тургъан.

Биз айретлендик, бир-биримизге бакъыштыкъ.

— Бойле адамда биле кибир ола...— деди Христо­фор ве кульди.

— Шейтанлы...— деди Кандыба, башыны четке сильтеди.

— Магеллан!— деди Рашид, омузларны къысты.

— Айынсын. Бираз эсини топласын,— деди Карим.

— Эльбетте!— деп иляве этти Бассараба.

Мен Архипка Ираданы бегенгенине ве бу нефисхор, бралкъы кишиде Ирадагъа нисбетен севги ве ишанч яшагъанына тааджиплендим.

...Чар-Чакънынъ кенъ ве сай ерини тапмакъ керек, лякин насыл? Идареден гидрология тедкъикъатлары малюматыны истетип адам ёлладыкъ, амма Ирада беклемек истемеди, Паромнынъ бираз ашагъысында озен кенишче эди. Ярын уйле маалинде анда корюшеджек олдыкъ.

Эки трактор, буюк чананы аркъаларына такъып, паромнынъ янына чекип кетирдилер. Чана аман-аман паром кенъликте олып чыкъты. Сонъра, сол ялыдан сагъ ялыгъа енъи трослар узатып, уджларыны сол ялыда бекиттилер.

Экинджи куню саба эрте кене паромгъа кельдик. Сагъ ялыда, озенден элли метр узакъта, демир ёл платформасы устюнде енъи драгляйнлар турмакъта эдилер. Олар, гуя Америкадан дагъыныкъ алда кетирилип, Ташкентте джыйыштырылгъанлар. Дагъыныкъ алда Чар-Чакъкъа кетирилип, сонъ топланылгъан олсалар... биз чекишмез эдик. Лякин буны кимге анълатаджакъсынъ? Бир азаматлы машинагъа, бир де бизим агъач чанагъа козь эттик, айретте къалдыкъ. Бу къалени, озеннинъ дигер тарафына кечирмек турсун, чананынъ устюне къоймакъ элимизден келеджекми? Тек мен дегиль, эр кес аджизликте эди. Этрафымызда адам чокъ. Мансуров дегенини япты. Амма олар драгляйн озенден насыл кечириледжегини къасевет этмейлер. Бу хусуста Кандыба иле меним къафаларымыз ишлемек кереклер.

— Не япаджакъмыз?— деп сорады менден Нико­лай, башыны экскаватор бетке сильтеп,— бу, къардаш, шпал ташымакъ дегиль!

— Не? Кене музакереми?— Христофор шимди пейда олды.— Ишке киришмек керек.

— Селям!— деди Николай онъа, ачувланып,— киришеджегинъ кельсе, кириш! Ёл ачыкъ.

— Бойле экенини бильмей эдинъми?— деди Хри­стофор.— Энди кеч...

Лакъырдымызда эм къатиет, эм къатиетсизлик сезильди. Адамлар, муреккеп хызметке башламаздан эвель, терен фикирлер ифа этемиз деп, эмиетсиз ибарелернен фикир алышып-беришмеге севелер... Мен бу­ны биле эдим.

Ялыгъа якъын кельдим, Эки нижник озь аралары

лакъырды этмектелер.

— Мен ред этмек истедим,— дей бириси.— Анъладынъмы? Сонъ: токъта сен, дедим. Башта барып бакъайым...

— Мен? Ёкъ... Мен бойле къалабалыкъ ишлерни севем.

— Мен де севем. Лякин озенден экскаватор кечир­мек?.. Бойлесини дегиль.

— Ничюн? Тек джесюрлик керек.

...Киши озюнинъ япаяткъан ишининъ нетиджеси яхшы олып чыкъаджагъына эмин олмалы. Инсан ичюн файдалы шей — ватан ичюн де файдалы ола биле. Биз кимсенинъ япа бильмеген ишини япмагъа киришеятамыз. Бунъа ляйыкъ къыймет кесилирми экен? Киши омюринде не къадар чокъ хызмет эте, билесинъизми? Албу исе, бир тешкерилип корюльсе, чокъусы ички низам къаидеси муджиби, бу адамнынъ дегиль де, дигер адам япмагъа борджлы хызметни япкъаны анълашыла. Лякин киши япа. Эм эксери вакъыт авесликнен япа.

Ирада машинистлерни янына топлады, де паромны, де сагъ ялыны корьсетип, оларгъа бир шейлер анълатты. Машинистлер Ираданынъ янындан чекилип, бизге таба кельди, драгляйнны платформадан чана устюне тюшюрмек мумкюнми, ёкъмы... оны, яни озюмизнинъ олардан яхшы бильген шейимизни бизге анълаттылар. Бу арада, озеннинъ далгъаларыны къутурта берип ялыгъа паром келип янашты.

— Эй! Улемалар!— Николай нижниклерге мураджаат этти. Бассараба элесленип, башыны котерди.— Манъа бакъынъыз! Эвеля платформагъа дёрт-беш къалын таямалар тиремек керек. Елькъуванны алынгъан сонъ драгляйннынъ кевдеси, таямалар устюнден тайып, чана узерине тюшеджек. Сонъра чананы тракторгъа такъып паромгъа чекип алып кетмек... иште, биринджи

вазифе!

Гедже бизим ичюн кутюклер ве къалын, узун шпаллар азырлап къойгъанлар. Олардан платформанынъ къабыргъасында энъиш тамбыр ясадыкъ.

Ирада буны эслемеди... эслемеге вакъыты да ёкъ эди. Биз де чокъ къулакъ асмадыкъ. Амма Бассараба ве Агаповнынъ бригадаларындаки адамлар Архипканы, Ираданынъ ярдымджысы беллеп, онынъ эмирлерини эда эте бердилер. Биз кульдик... Архипка ачувланды.

Энъиш тамбырны ясап битирдик. Ирада чыхрыхларнынъ челик алатлары тешкерильмесини эмир эт­ти. Атларны тешкердик... ве энъ кучь хызмет де ондан сонъ башлады. Этрафы челик йиплернен багълы экскаватор акъырын-акъырын бутюн кевдесинен ашагъы джылышмакъ керек эди. Бунынъ ичюн чархлар ве муреккеп блоклар арекетке кельдилер. Ираданынъ там, кескин эмирлери муджиби, алатлар тартылды. Текаран даа, текаран дааа... драгляйн, ниает, къыбыранды, еринден кочти.

— Токъта-а! — Ирада элини башы устюнде юксекке котерип, давушыны соза берип къычырды,— плат­форма къабургъасындаки тиремелер сынаяткъангъа бенъзейлер.

Челик йиплер экскаватор кевдесине багъланылгъан ве агъач чаналар платформагъа янаштырылгъан вакъытта кимсе: энди насыл мааль деп тюшюнмеген эди. Шимди хатирлерине саат кельди... Ишке башлагъанымыз алты саат олгъан. Кишилернинъ маддеси ачылгъан. Уйлелик токътамагъа тедарикленгенде, сол ялыдан кене паром келип янашты. Устюнде Архипка ве Сабира хала... Халанынъ эки элинде эки буюк би­дон. Айретте къалдыкъ. Кимдир: «аджеле ярдым» деп къычырды. Биз кулюштик.

— Архипкагъа шан-шереф!— деди Рашид, онынъ омузыны таптап,— сенсиз Чар-Чакънынъ алы не олур эди? Тасавур эталмайым.

Инсан къарыны ач экенде ачувлы, токъ экенде мераметли, юваш ола. Ашап тойгъан сонъ не Христо­фор, не Николай, не Карим — Архипкагъа терс сёз айталмадылар.

Кимер усулларны ишнинъ кетишатында тюшюнип чыкъармакъ, бирини дигерине уйдурмакъ керек олды. Шимди бу шейлер хусусында лакъырды этсек, сафиет сёзлер олып келелер. Амма о вакъытта Рашид экскаваторнынъ аркъасына бир болт къакъып, уджуна шайба ве винт кечирсе — улу кешф исап этиле эди.

Сагъ ялыда эки трактор эмир беклеп туралар. Драгляйн чана устюне къойылып, еринден кочкенде мен, Рашид ве Карим, ондан сонъ, Агаповнынъ нижниклеринден бири — дёрт киши чана устюне миндик, чюнки челик алатларгъа ве чана устюндеки демир кенетлерге козь-къулакъ олып турмакъ керек.

Апансыздан Краснянская пейда олды. Ирада иле чананынъ этрафыны доланып чыкъты, сонъ машинистлерден бирер-бирер сорады: драгляйнны ерге тюшюрмек мумкюнми-дегильми? Сабадан бери елькъуванны экскаваторнынъ кевдесинден къуртарып алув-нен мешгъуль машинистлерден: «мумкюн!» джевабыны ишиткен сонъ, Ирадагъа, ишке башламакъ ичюн эмир бермеге рухсет этти. Сонъ тракторларнынъ моторлары увулдады, йиплер арекетке кельди, сигналджылар кучюк байрачыкъларыны котерди... чана еринден сыджырып кочьти.

Тракторлар, драгляйнны паромнынъ уджуна чекип кетирген сонъ, бир-биринден айрылыштылар. Бири аркъадан келип, чананы уйтеди... Уйтеген сонъ, чана паромнынъ устюне минди. Усттен экскаватор баскъан сонъ, паромнынъ озю сувгъа комюльди, экскаваторнынъ копчеклери сув устюнде къалдылар. Паром джёнеди. Биз экскаватор когертесиндемиз. Паром де сагъгъа саллана, де солгъа. Бир ялыдан дигер ялыгъа узангъан челик алатларнынъ къарардан зияде тартыла бергенлерини корип, сусып турамыз. Къазакъ-Тас къайнакъ бурунны кечкен сонъ паром, къамачавдан къуртулгъан ат киби, бирден огге къангъыды.

Драгляйннынъ кевдесине далгъалар сычрады, сонъ устюмизни, башымызны гъаркъ этти. Паром де сув астына энди, де тёпеге секирди. Сонъ текрар ашагъы энди, бир даа...

Къолларымыздаки кучюк байрачыкъларны котердик, ялыдаки кишилер буны сездилер... лякин не файда? Олар — анда, биз — мындамыз.

— Чекиль, Карим!— деп къычырдым мен.— Аша­гъы эгиль!

Омузындан тутып, озюме таба чекмек ичюн элимни узаткъан эдим, паром бирден секирди... челик алат гъычырдады, чана устюндеки махас — агъач демир къамуттан къуртулды, авада ярым даире ясап, Каримнинъ кокюсине урды. Карим башлы-аякълы айланып, озен астында ёкъ олды. Бир талайдан сув устюн­де пейда олды, паромгъа узанаята эди... сувгъа шишкен памукъ урбасы ве узун резина чызмалары оны ашагъы тартып алып кеттилер.

— Сол якъкъа юр! Сол якъкъа!— деп къычырды Краснянская ялыдан,— бурунгъа якъын барма!

Карим паром бетке эппи джылышкъан эди, далгъа­лар оны къакъыштырып, озеннинъ ортасына уйтеклеп алып кеттилер. Мен аджизликте къалдым. Карим сол ялыгъа ялдап чыкъа билирми экен деп къасветлендим. Такъаты етерми экен? Амма чокъ тюшюнип турмагъа вакъытым ёкъ эди. Аягъымдаки чызмаларымны, устюмдеки фуфайкамны чыкъарып, экскаватор когертесине аттым. Бакъсам, Рашид де союнаята.

Кимдир:

Ярым сааттан сонъ паром келип скелеге урунды, Краснянскаянынъ машинасы Каримни медпункткъа алып кетти. Оны гедже ашханеде расткетирдик. Устюнде енъи урба. Янакълары ве козьлери, къып-къырмызы... озю Искандер бетке кетеята эди.

— Драгляйн...— деди о, мени корер-корьмез,— драгляйн не олды?— Карим гъалиба саргъуш эди. Онъа медпунктта къарардан чокъ спирт ичиргенге бенъзейлер.

— Иш сырысында!— деди Алмазов онъа ве не олды-не къалды, эписини икяе этти.— Мени пек къоркъуздынъ, Къыш-къыямет куню бойле мукъайтсызлыкъ... мумкюнми?

Карим сувгъа насыл йыкъылгъаныны анълатмакъ

истеди, сёзлери бир-бирине багъланмадылар.

Ёкъ... оны кимдир, яхшы сыйлагъан. Не иле? Спиртненми? Одеколонненми? Алла бильсин... Дудакъларнынъ этрафы ем-ешиль.

— Санъа не олды? Ичтинъми?

Карим кульди, джевап бермеди...

— Ойле олса, кеттик!— деди Андрей Захарович.—

Ярын экинджи драгляйнни кечиреджекмиз.

Эртеси куню иш къыйын ве муреккеп корюнмеди. Тюневинки кунь ичинде эппи теджрибе эльде эткенмиз. Архипка бугунь де гъайретли эди. О елькъуванны ве ковшны сол ялыгъа бир невбетте, машинанынъ кевдесини исе экинджи невбетте кечирмек керек, деди. Биз онынъ дегени киби яптыкъ. Теджрибе... эр хызметте теджрибе керек. Эпимиз Архипкагъа тааджиплендик: эки кунь эвельки Архипка къайда?

Архипка даима бойле идракли олмасы ичюн онъа, бельки, даима месуль вазифелер берип турмакъ керектир? Бельки де даима Ираданынъ янында булунувы зарурдыр? Амма, ёкъ... сонъунда Архипка кене эски Архипка олып кетти.

Эки экскаватор Чар-Чакътан кечирип, айланма каналнынъ агъызында ерлештирильген сонъ, мен тюшюндим: яхшы, биз бу хызметни яптыкъ, лякин тек мен ве Николай яптыкъмы? Паром башында экскаваторларнынъ янында не къадар адам бар эди? Бири оны япты, дигери буны. Ойле исе Мансуров бу ишни манъа ве Николайгъа ничюн «укюмет вазифеси» дел берди?

Пек тааджиплендим. Сонъ тааджипленмедим. Бу къадар адамнынъ арасында — платформагъа биринджи тырмашыджы, сувгъа озюни биринджи атыджы, экскаваторгъа биринджи миниджи ве эр тесадюфий зорлукънен курешмеге биринджи чапкъылыджы эки киши тапылгъан олса, ким биле, бельки вазифе эда этильмез де эди. Отуз беш адам ичюн отуз беш ма­шинист, яхут инженер кельген олса биле, эп-бир, иш олмаз эди. Чюнки бу эки адам: мен ве Кандыба — баракта о саде адамларнен берабер яткъан-тургъан, ашагъан-ичкен, берабер нефес алгъан кишилеримиз. Биз — оларнынъ озьлеримиз.

Буны Мансуров яхшы биле.

Меним Баш-Дугюмде булунгъан ильки афталарымда, хатримде эбедиен къаладжакъ муим адиселер олып кечтилер...

...Енъи йыл арфесинде ава денъишти. Къач куньлер сыдыргъы кучьлю ягъмур ягъды, ёлларны балчыкъ басты, Барактан чыкъып ашханеге барып етмек къараманлыкъ исап этильди. Экскаваторда чалышмакъ мешакъатлы. Амма табиат фелякетлери назар итибаргъа алынмады. Ковшкъа балчыкъ не къадар япышса-япышсын, биз — нижниклер не къадар булашсакъ-булашайыкъ, демир ёлны вакъытында ясап етиштирмек керекмиз. Эм ясап етиштире эдик. Сонъра ягъмурлар токътады. Джыллы куньлер кельдилер. Хазар-Кенд дереси боюнда ялыларгъа урунып, увулдап, чарпынып юрген сувукъ еллер къайда къалдылар? Ава джыллы... Бугунь кунеш бутюн кунь шавлелерини сачып турды. Топракъ сарпаны устюне къач керелер чыкъып, айланма канал боюна козь эттик. Канал узунлашмакъта, Чар-Чакъ ялысы якъынламакъта. Ай­ланма канал не вакъыт битеджек? Буны ким айта билир? Токътабаевми? Николаймы?

Гедженинъ бир маалинде сель тюшти. Кучьлю ягъ­мурлар... ве ягъмурдан сонъ бутюн кунь кулюмсиреген кунеш узакъларда юксек дагълар тёпесиндеки къарларны ирите башлагъан. Бир къырнынъ суву яваш-яваш дигерининъ сувуна акъып кельген. Бир деренинъ суву дигерининъкине къатылгъан. Олар бир-бирлеринен бирлешип, къырларны ашып, ёл ачып, къырмызы лай ве ташлар алып кельдилер. Дагълардан не къадар ашагъы энселер, сув ве сель о къадар чокълашты.

Сель ташкъыны, ниает, Чар-Чакъкъа келип еткен сонъ, озен къутурды, юксек къаяларгъа къырларгъа окъталды. Хазар Кенднинъ янында ялыдан чыкъып, къышлакъларгъа, чёллерге ве багъчаларгъа яйылды. Сель баракларнынъ аралыкълары ичинде расткельген эр шейни басты-ёгъурды, Айикъ-Бурун бетке кетеяткъанда ёлундан чыкъты, гидромониторлар складына, демир ёл къульбесине чапкъылды.

«Мавы къаягъа» якъынлагъанда, геджелеин бизни уянттылар. Биз, эльбет де, сельни токътаталмадыкъ. Токътаталмаз эдик... узун, терен чукъурлар, арыкълар къазып, Къазакъ-Тас бетке догърулттыкъ. Сель бизим корьсеткен ёлумызнен кетмеди. Огюндеки чукъурларны толдырып, топракъ йыгъынларыны оюп, тешип Айикъ-Бурун ямачларына ювурды, бизим къум толу чуваллардан, ташлардан, кутюклерден ясалы кестирмелеримизни озюнен берабер сюйреклеп алып кетти.

Биз яндыкъ-куйдик... сель айланма каналны толдыраджакъ, бир йыллыкъ заметимизни чакагъа чыкъараджакъ деп къоркътыкъ. Къаранлыкъ ичинде бизим кишилернинъ къайсы — не иш япаяткъаныны бильмек кучь эди, амма бинълернен эллерде куреклер, киркалар, кетменлер — бу фелякетнен курешмектелер. Бириси: агъач къазыкълар кетирильсин, деп къычыра, дигери — сель толу арыкънынъ четлерине таш­лар кетирип къоймакъ ичюн пешине адамлар такъып, Хазар Кенд бетке чапа, кимерлер асабий арекетлер ве давушларнен ашагъы-юкъары юрткъалай, лякин эр кес бири-бирининъ сёзюни динълей, ёргъунлыкъ ве телюке хусусында кимсе тюшюнмей. Янгъын сёндюреяткъан алайгъа бенъзей.

Айикъ-Бурун беттен дешетли гурультилер ишитильди. Ярым сааттен сонъ сельнинъ акъынтысы зайыфлады. Биз айланма каналнынъ кенарында топландыкъ... не икмет экенини билалмай, тааджипленип тургъанда, Архипка...— кене Архипка — талагъы къатып, ювурып кельди.

— Къая патлатылды...— деп къычырды о, йыртыкъ сесинен,— сель энди Чар-Чакъкъа айланды.

— Эй Алла!— дедим мен озь-озюме, ичтен,— ни­ает, айланма канал къуртулды.
12
Бугунь мааш берильген кунь. Бизим кишилер барактан бир саат эвель чыкъып кетти, бухгалтериянынъ къаранлыкъ коридорында невбет алып турмакъталар. Рашиднен экимиз пара алмагъа, адетиндже, экинджи куню, бухгалтерияда киши аз экенде барамыз. Мен къач кумюш аладжагъымны, айлыкъ планымызны толдырувымызгъа бакъып билем. Нижниклернинъ эписининъ маашлары белли. Алты адамнынъ бир айда къазангъан парасындан Андрей Захаровичнинъ ве Николайнынъ маашлары чыкъарылып, къалгъаны учь мусавий къысымгъа болюнсе, олды. Николай, уйкен нижник олгъаны ичюн, бизден къыркъ кумюш зияде ала.

Мен кельгенимден бери учюнджи дефа мааш алаятам. Эки ай, бир кунь киби, кельди-кечти,

Бугунь сменаны теслим этеяткъан вакъытымызда, Токътабаев ири, этли козь къапакъларыны акъырындан аралыкъ этип, кулюмсиреди. Аралыкъ эткенде, козьлери эки дане учькоше къувуш шекилини алдылар.

— Сукъланам сизге!— деди о Алмазовкъа,— эки кунь, бир гедже истраат этеджексинъиз!

Мавлян ака акълы. Гедже сменасындан эвель даима ойле — эки кунь, бир гедже бошмыз; истраат куню ве арфеси... мен озюмни бугунь, акъикъатен, бахтлы исап эттим. Дюльгерлер ятакъханесине кирип бакътым. Мушукъ якъында корюнмеген... сонъ бухгалтериягъа айландым.

Пара... кучьлю шей! Пара! Зенгинлик яхут тиленджилик, акъарет. Элимнен штанымнынъ устюнден джебиме тийип бакъам, шытыр-шытыр этелер... Оларны неге сарф этмели? Эвеля, бир къысымыны ашайт ичюн къалдырмакъ керек. Сонъра, къуруджылыкъ комитетинде ордер эльде этип, бумазей алмалы, чюнки эски чылгъавларым чокътан парча-кесеклер. Джыллы чылгъав олмаса, резина чызмаларнен чалышмакъ къыйын. Керчек, эки айлыкъ комсомол взносы... ондан сонъ, бир дане кепка, яхут он эки алетли чакъы... Ёкъ, кепка алмакъ керек. Гузель... бундан да эвель ашханеге кирмек керек.

Сабира хала бугунь...— тааджипли шей — ашханенинъ къапалмасына еди дакъикъа къалгъаныны коре турып, кирмеме итираз этмеди. Бир чанакъ лагъман ве учь стакан урюк къошафы кетирип огюме къойды. Бу къадынгъа не олды? А! Енъи йыл.

Тойгъанджа ашадым. Стол башындан тураяткъанда, Сабира хала яныма кельди.

— Акъшам емегине кельмеге унутма! — деп тенбийледи мени. — Саат он бирде! Адетинъни билем... акъшам емегине кельмеге эринесинъ! Аркъадашларынъа да айт, кельсинлер. Урюкли ве къапысталы пироглар оладжакъ.

Къошаф ичинде урюкнинъ озюнинъ ёкълугъы... борщнынъ этсиз экенлиги де шунынъ ичюн экен де!

Озюмнинъ тюшюнджелеримни апансыздан Сабира халагъа айтып йибердим. О алып кочьти — дюньяны йыкъаязды. «Бурунынъны эр шейге тыкъма! Эркек ол!— элиндеки чомучны котерди, аз къалды башыма эндиреджек эди,— ошекчи джады олма!»

О бугунь кишилерни гузель емекнен сыйламакъ истей. Аз ашап, чокъ ичселер, зияде саргъушлана, сонъундан къавгъа ве котек чыкъа, амма бойле куньде ракъысыз ве шарапсыз, тек емекнен кифаетленмек мумкюн олмайджагъындан, Сабира хала бутюн чеберлигини къойып, пироглар пиширмеге азырланмакъта экен... мен онынъ агъыргъан суелине бастым.

Сабира хала ашханеге къатнагъан ве къатнамагъан бутюн ишчилерни биле. Енъи бир киши пейда олдымы, деръал сезе. Элине чанакъны алып, чомучнен къазандан шорба алып, чанакъкъа къойылгъан олып адамгъа бинъ суаль бере, озюне керек шейлерни бильмегендже, чанакъны кишининъ элине бермей.

Аджаип ве азачыкъ худжур къадын... Бир адамнен лакъырды этеджек олса, онынъ ичюн мантыкъий къаиделер къыдырып тапа. Бу къаиделер къайдан чыкътылар десенъ, оларнынъ къайдан келип чыкъкъанларыны арарет ве тафсилят иле анълата. Чокъ сёйленесинъ, десенъ, сенден:

— Айса не япайым?— деп сорай,— хызметим ойле олгъан сонъ?..

Сабира халаны торс мезеп демек догъру олмаз эди, чюнки о базан гъает незакетли... «Сусып турайыммы? Этрафынъызгъа козь этинъиз, адамлар не иле мешгъуллер? Айланма каналгъа бармакъ-кельмек, юкъламакъ ве ашханеде тыкъынмакъ. Заводларда ве фабирикаларда цех башлыгъы бар, цех устасы бар, баш инженер бар, олар бир-бирлерине иш буюралар, иджрасыны тешкерелер. Бири-дигерининъ ншини япмаса, буюклерине барып шикяет эте, мырадларына ирелер. Бизде, баракларда, кишилернинъ омюри бир Петя эмджеге багълы. Ашханеде командан ким? Мен, Сабира хала! Эпинъиз ичюн месулим. Эбет! Не беллединъ?»

Лакъырдынынъ сонъунда, пахыл киби, Петя эмдже сюрип кельди.

— Сиз, эльбет де, къысмен акълысынъыз,— деди комендант,— амма кимерде алып къачасынъыз. Сёз келими, кимнинъ къарысы къач яшында? Бу сизинъ не ишинъиз?

Сабира хала коменданткъа ойле иш кести... корьмели эдинъиз. Петя эмдженинъ сёзлерини индемей, сонъуна къадар динъледи. Юзюнде ич эеджан сезильмеди. Амма сонъундан не олды, билесинъизми? Чомучини стол устюне къойды. Эллерини белине тиреди. Кевдесини огге сюре берип, комендантнынъ устюне догъру, къатты юрюш этти. Комендант къоркъты, артына чекилеята эди, башы къапунынъ чаткъысына урып, токътады.

— Демек, мен алып къачам! Кишиге: кимсинъ? Къайдан кельдинъ? демеге акъкъым ёкъ, ойлеми? Сенинъ баш кесерлеринъ геджелери къадынларнынъ баракларында ятакълап, пич бала ясап юрселер? Бу кимнинъ иши ола? Сенден сорайым! Эльбетте, сенинъ ишинъ. Мен бу ишке къарышаммы? Ёкъ. Сен де... анъладынъмы, Петя эмдже? Сен де меним ишиме къарышма! Мен не япам? Кимерде киши ашханеге ашамагъа келе, козьлерине бакъам... Бельки джебинде эки шасы ёкъ! Не? Бу да меним ишим дегильми? Отурынъыз, дейим мен ойле кишиге. О стол башына кечип отура. Кетирип огюне бир чанакъ борщ, бир чанакъ да гуляш къоям. Козьлери эки якъкъа керилип къалалар. Эбет, къошаф бермеге де унутмайым. Пара? Уфакъ меселе. Мааш алгъан куню кетирир! Сонъ? Бунъа не дейлер? Амма сиз... Архипка элини котерсе, отюнъиз патлай.