Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Къум юклю ильки поезд еринден кочти. Эвеля пек

яваш юрди, сонъ сурьатыны арттырды. Биз эллиден зияде, бельки де юз къадар адам думпкар устюнде турып, эллеримизни саллай, «ура» деп къычыра, бир-биримизнинъ омузларыны таптай, къучакълашамыз. Бойледже, аман-аман Искандерге барып етеяздыкъ.

Поезд бетон цехининъ янында токътады. Биз ерге тюштик. Участка башлыгъы бизим кельгенимизге пек севинди.

Дикъкъатнен бакътым: огюмде беяз козьлюкли йигит... комсомол меджлисинде нуткъ сёйлеген йигит турмакъта.

— Там вакътында кельдинъиз!— деди о, бизге,— чюнки алтынджы номер ичюн къум аз. Ишсиз тураджакъмыз деп къоркъып башлагъан эдим. Къум карьерде де ёкъ. Сизден де кельмеген олса, ишлер фе­на оладжакъ эди.

Думпкарлар къапакъландылар. Къум ерге тёкюльди. Паровоз платформаларны аркъа тарафкъа уйтеп алып кетти, елькъуваннынъ огюнде токътады, огден келеяткъан къум юклю экинджи поездгъа ёл берди.

Демир ел азыр. Лякин онъа даима козь-къулакъ ола бермек, кимер ерлеринде шпалларны ве рельслерни денъиштирип турмакъ керек олды. Чюнки ёлнынъ омюри узун дегиль... мувакъкъат. Клуб, фурун, мага­зин, склад — эписининъ къуруджылыгъы ичюн бе­тон керек. Поезд токътамай-тынмай бу объектлер ичюн ишлей, Тезден айланма каналны битиреджек, плотина къуруджылыгъына башлайджакъмыз, о вакъытта бир заводнынъ бетоны азлыкъ этеджек.

...Къум ве демир ёл тарихыны тафсилятлы сёйледим, чюнки бойле ишлерни даима бизге, комсомолларгъа авале эте эдилер. Биз онъа, керчектен де, алышып къалдыкъ. Озюмизни, дюньяда эр шейге бурун сокъмагъа акълы адамлармыз деп биле... эр участкада къуруджылыкънынъ тез битирильмесине ярдым этмеге тырыша эдик, чюнки бу ишлерде такълид этиледжек оджаларымыз бар эди.

Газеталарда басылгъан, радиодан айтылгъан хаберлерни, барып кельген адамларнынъ лакъырдыларыны ишитип, Волгада мешур трактор заводынынъ насыл къурулгъаныны тасавур эте, анда комсомолларнынъ корьсеткен ишкузарлыгъыны озюмиз ичюн нумюне деп къабул эте эдик. Ишни бутюн титаматынен огренген эдик. Сёз келими, механика цехинде, цемент пол устюнде борнен дёрткошелер чызылгъан эди. Бу дёрткошелер ичинде тезьялар ерлештириледжек. Озь-озьлюгинден келип чыкъкъан къарар. Адамлар вакъытны хызметке уйдурмагъа огрендилер. Волгадаки трактор заводынынъ яш шорбаджылары истисал амелиятында де янълышып, де тюзелип, манълайларыны диваргъа урып-тешип, мийлерини ёрултып, шай этип, техниканы менимсев ёлларыны таптылар.

Арды-сыра къач кунь ве гедже юкъламай, устаханеден устаханеге чапкъалап, адсыз-исапсыз трактор къысымларыны къарыштырып, бир-бирине уйдырувнен чекиштилер. Тракторны такъыштырыджы мутехассыслар болтларны ве гайкаларны иш эснасында озь эллеринен ясай, кетип азбар ичинде эгевлей эдилер. Ишчилер ильки тракторны бойле ясап, Москвагъа он алтынджы съездге алып кельдилер.

Он алтынджы съезд... Мен билем о съездни. Ильки дефа Москвагъа кельген вакъытымда Инкъиляб мейданындан кечеята эдим, буюк бина янында адам къалабалыгъыны корип, токъталдым, бу насыл ер деп сорадым. «Буюк опера театри,— деди милиция хадими,— он алтынджы съезд девам эте».

О вакъытта Ташкентке окъумагъа келе эдим. Москвада бир афта яшадым. Сонъ Ташкентке дженедим. Институтта, аркъадашларыма Москва акъкъында икяе эттим. «Москвада не коръдинъ?» деп сорадылар. «Он алтынджы съездни... Кировны корьдим». «Кировны?» «Эбет, Кировны...— дедим мен,— Орджонекидзени де». «Насыл корьдинъ? Арбатта кезине эдилерми?» «Ёкъ... машина ичинде... янымдан кечеяткъанда машинаны токътаттылар: «ким оласынъ?— деп сорады менден Киров» — «Джевдет Бекиров... Бадемликденим. Ташкентке окъумагъа кетеятам». — «Яхшы, чокъ яхшы,— деди Киров, омузымны таптады,— мазлум шаркъ энди уянды... Илим, фен, медениетке япышты...»

Ойле уйдурып, эеджанланып икяе эттим ки, бунъа эр кес инанды. Озюм де инандым...

Дейджегим, о вакъытларда эр кеснинъ агъызында «етмек ве озмакъ...» эди. Дюньяда ич бир мемлекет бойле буюк сурьатнен осе бильмеди. Девлет къудретли санайы менбаы усулгъа кетирди. Биз экинджи бешйыллыкънынъ къуруджылары... ёлумыз биринджи бешйыллыкъ адамларынынъ аякъларынен тапталгъан. Чар-Чакътан Ташкенткедже демир ве шоссе ёллар барлыгъы, Къадырьядан Искандер бетке юксек вольтлы электрик теллери чекильгени бизни энди тааджиплендирмей эди. Искандерде эки афта ичинде тула ясайыджы ве агъач бычыджы заводлар къурулды. Чар-Чакънынъ бир ялысындан дигер ялысына челик йип ёл тартылды, бу муддет ичинде бетон ве чакъыл заводлары тешкиль этильди.

Биз Социалист Шеэрчикте яшаймыз. Амма бой­ле шеэрчиклер бизде секиз дане. Сонъундан базылары бир-бирине къошулды, эки буюк шеэр асыл олды.

Чар-Чакъ гидроэлектростанциялары каскады. Етмек ве озып кечмек! Техниканы менимсемек!—иште, куньлернинъ шыарлары. Дерслернинъ башлагъанына эки ай олгъан сонъ мени зорлап экскаваторджылар мектебине кирсеттилер. «Техниканы менимсемек керек...»

— Олар энди чокъ шей кечкендирлер,— дедим мен Ирадагъа. — Энден сонъ анда не япаджагъым?

Мен, бу джеэттен Ираданынъ сарсылмаз, сынмаз экенини биле эдим. Лякин айттым...

— Зарары ёкъ,— деди о,— санайы академиясы дегиль! Къоркъма!

Амма оларнынъ артына етмек ичюн чокъ чекиштим. Сменадан сонъ ашханеге чапам, андан бараккъа келип, койкамнынъ устюне къабыргъалап ятам, адыисабы ёкъ техникий терминлерни эзберлейим. Амма Николай озюни сыкъмай. Элинде гитарасы, Гавай тюркюлери чала... йырлай, сонъ суса — чокъ суса. Бир дефа бараккъа кельдим, къулакъларны тындырыджы концерт кетеята. Кандыба гитара чала. Архипка чызмасынынъ окчесини мыхлай. Басит Атакулов, Рашид Махкамов ве Михаил Бассараба, эллеринде чиленгир анахтарлары, эски моторны джыйыштыраяталар. Карим босагъа устюнде одун кесмекте.

Николай музыкасыны токътатмай, айнеджи козьлерини меним козьлериме догърултты.

— Къайда эдинъ?— деп сорады о,—кене сезгими?

— Севги? Ёкъ, къардаш!

— Дюньяда бир шей олып кечмеди, ойлеми?— о, кулюмсиреди. — Зарары ёкъ. Къыз фена дегиль.

Мен джевап береджек олдым, етиштиралмадым... юкълап къалгъаным.

Уянгъанда, тынч ода ичинде кимнинъдир, акъырындан лакъырды этеяткъаныны ишиттим. Козьлеримни аралыкъ этип бакътым: Джураев...

О яваштан бир шей айтты.

— Ёкъ, Бекировтан сыкъылмайым,— деп джевап берди Николай,— о озь кишимиз!

Козьлеримни ачтым.

— Бу не битмеген юкъу!— деп къычырды Кандыба. Келип, одеялымны чекип алып атты,— тур!

— Ашханеге кетмек керек,— дедим мен. Турдым. Лякин юкъу ичинде тентрей бердим.

— Ашханеге? Токъта, ашыкъма!— деди Нико­лай. — Отур текаран! Мен партячейкагъа муим бир шейни бильдирмек истейим. Лякин, Джевдет... тек озюнъ биледжексинъ!

— Хурма меселеси дегильми?— деп сорадым мен.

Кандыба сескенип кетти.

— Къайдан билесинъ Христофор айттымы?

— Ёкъ.

—...Къутуны элине алып, тюкяндан чыкъып кет­ти,— дедим мен.— Сонъ не олды?

— Сырынъны айтаджакъ олдынъ. Албу ки эр кеске малюм. Бу насыл сыр? — Джураев соза берип, хихылдап кульди. Онынъ бойле кульгенини ильки сефер корьдим.

— Христофор ве Джевдет — эр кес демек де­гиль,— деди Николай,— къыз хурма къутусыны эли­не алып, кетти. Мен оны босагъагъа къадар озгъардым, пешинден кетмедим...— Николай икяесини ойле башлады,— о куню Туапсеге джёнемек керек эдим. Бир айдан сонъ Батумгъа къайтып кельдим. Къызны кене Самсон эмдженинъ тюкяны янында расткетирдим. Аджаип яз акъшамы эди. Мени узакътан сезди, лякин озюни лакъырдынен мешгъуль киби тутты. Янында, озюнден азачыкъ эсли, дюльбер къадын бар эди. Якъын кельдим.

«Афу этинъиз!— дедим сарышын къызгъа,— зан этем, мени унутмагъандырсынъыз!»

«Сизни?— къыз тааджипленген киби олды, сонъ джильвели козьлеринен кулюмсиреди. — Юзюнъиз пек таныш. Амма хатириме кетиралмай турам».

«Ичериде...— пармагъымнен къавеханеге ишарет эттим,— Самсон эмджеде олгъан иш эсинъиздеми? Хурма алмагъа кельген эдинъиз!..»

— О гуя он сене эвельси олып кечкен адисени хатырламагъа тырышыр киби, козьлерини къаршыдаки дагънынъ тёпесине догърултты, козь бебеклери кенишлеп кеттилер.

«Эбет, эбет!— деди къыз, бир талай вакъыт кеч­кен сонъ ясама, дюльбер давушнен,— шимди хатириме кельди. О сиз эдинъизми? Сонъ дередже уста ве чебер уйдурылгъан темаша эди... Озю бойле, умютсизден, даа догърусы, бираз незакетсиздже башласа да, эр альде, зевкълы шей олып чыкъкъан эди. Ойле дегильми?»

Мен Джураевнинъ юзюне бакъып отурдым. Николайнынъ икяеси онда насыл теэссурат догъурыр экен деп бекледим. Чюнки бу вакъыткъа къадар Джураеванинъ, Николайнен къадын хусусында лакъырды эткенини корьмеген эдим.

Николай, озюнинъ лирик сёзлерининъ давушындан хошланып къызышты, ролюне кире берди. Эеджанлангъан сайын сёзлери табиий ве тесирли янъгъырадылар.

Та сонъунда китаптан окъуп айткъан киби, тутулмай, тамшанмай сёйледи. Мен онынъ истидадындаки бу хусусиетни шимди бильдим. Джураев не тюшюнди, сезалмадым. О, кровать устюнде бираз къам-бурая берип отурмакъта ве джиддий чырайнен динълемекте эди.

Кандыба девам этти.

— «Эбет! Ойле!— дедим мен,— гъает хош вакъиа олып чыкъкъан эди. Шимди исе адынъызны бильмеге рухсет этинъиз! Зан этсем, бунъа акъкъым бар!»

«Не демек олсун...— деди сарышын къыз ве джазибели назар иле кульди. Дюльбер къадын кулькюси — дюнья зенгинлигининъ ярысы. Батумда шай дейлер.— Биз энди сизинънен эски танышлар кибимиз. Меним адым Маргарита».

«Маргарита! Маргарита! — деп текрарладым мен, севинчимден башымны гъаип этип,— аджаип ад!»

Кандыба текрар сусты. Меним ве Джураевнинъ козьлеримизге бакъып отурды. Сонъра кедерли алда деди:

— Дюнья. сени... о вакъытта бирде-бир киши тапылып: Николай, вазгеч бу иштен деген олса, не олур эди?

— Языкъсынасынъмы?— деди Джураев. — Сен оны севгендирсинъ...

Николай, янбашына ине санчылгъан киби, секирип йиберди. Джураев оны анълады, даа алидженап ислерле динъледи. Мен ойле япкъаныны бегендим. Арада севги олмагъан олса, Николай бу тарихны бизге бойле, эдинип икяе этип отурырмы эди? Анълашыла, юрегини къуртчыкъ кемирмекте. Денъиз, дагълар. Маргаританынъ тыгъыз, яныкъ тени ве дюньяларгъа берильмез козьлери... Булар йигитнинъ юрегини ич бир вакъыт терк эткенлери ёкъ. Онынъ ичюн бугунь Николайгъа бир тёкюнмек керек олды. Джураев исе бойле, талийи сыныкъ адамларны динълемеге севе.

— О вакъытта манъа кимсе: сен алдандынъ, демеди. Мен Маргаританынъ козьлерине бакъып севиндим. Янашамызда тургъан къадын бир якъкъа ашыкъаяткъаныны бильдирди, бизден афу истеп, кетти. Экимиз къалдыкъ.

«Биревни беклеп тура эдинъизми?— деп сорадым мен Маргаритадан...— Мани олмадыммы?»

«Ёкъ...— деди Маргарита. — Акъшамлыкъ тазе ава алайыкъ, деп чыкъкъан эдик! Куньдюз гъает сы-джакъ».

«Акъшам ава олдыкъча серин!— дедим мен,— амма, бакъынъыз, денъиз не къадар мавы! Ава не къадар хафиф! Маркиз адалары... Сиз, бельки, Батумны яхшы бильмейдирсинъиз! Истесенъиз, бираз кезинейик!»

«Вай, бильмейим... сизинънен ильки корюшювимиз...— деди Маргарита. Козьлери мени сынагъан ве турушыма къыймет кесеяткъан киби, джиддий бакъмакъта эдилер.— Къолайсыз олып чыкъмазмы?»

«Раатсыз олманъыз! Эр шей истегенинъиз киби олур! Бунъа Батум дейлер!»

Маргарита разы олды. Онынънен саиль джадде бойлап, парк бетке кеттим. Мен йигирми алты яшында эдим. Устюмде аджаип денъиз урбасы, джебимде къалын портмоне. Озюм тиджарет флотында хызмет этем. Узакъ мемлекетлерге барып келем. Испа­ния ве Африка скелелерини беш пармагъым киби билем. Дейджегим, саиль джадде бойлап Маргаританен кетем, къафамнынъ ичинде чешит тюшюндже-лер... Гемимиз дёрт куньден сонъ Юнанстангъа джёнейджек.

Лякин къыз токътады... ничюндир, денъиз ялысына кетеджеги кельди.

«...Ялыда турып, далгъаларнынъ инъильтисини динълемеге севем, чюнки озюм де денъиз саилинде догъдым...» деди къыз.

Саильге кеттик. Далгъаларнынъ келип уруна ве кери чекиле берген еринде, чакъыллар устюнде отурдыкъ. Денъизнинъ дюльберлиги, далгъаларнынъ тылсымлы инъильтиси хусусында, севги хусусында лакъырды эттик.

Лакъырдыгъа кельгенде, мен, шубэсиз, башкъасынынъ ярдымына мухтадж дегилим. Гедженинъ бир маалинде оны озгъарып кеттим. Маргарита шимдилик кишининъ эвинде ода тутып яшагъаныны, кузьде исе айры квартира саиби оладжагъыны сёйледи.

Экинджи куню берабер Кабулетиге кеттик. Бутюн кунь анда эглендик. Маргарита кезинтиден чокъ мемнюн олып къайтты. Учюнджи куню паркта булундыкъ. Акъшам саильде кездик. О далгъаларнынъ шувултысына динълене берди.

Юнанстангъа кетеджек кунюмде мени озгъарып скелеге кельди. Гемимиз денъизге чыкъып, эппий ёл алгъан сонъ, онынъ ялыда аля манъа явлукъ саллай бергенини эследим. Учь афтадан сонъ къайтып кельдим. Асреттен юрегим куймекте эди. Скеледе Маргаританы корьдим. О мени беклей эди.

Сокъакъта онынънен ян-янаша кеткенде эркеклер ве къадынлар экимизге бакъып сукълана... мен исе бунъа гърурлана эдим. Онынънен эр кунь корюше эдим. Маргарита мени озь эвине давет этмей... утана эди, амма меним эвиме келип-кетювден ред этмей эди. Меним, террасасы денъизге бакъар эки одалыкъ, квартирам бар эди.

Сентябрь акъшамларынынъ биринде, къыз менде, террасада отургъан вакъытында, элимни енгильден бойнуна къойдым.

«Маргарита!— дедим онъа,— бизим корюше башлагъанымыз учь ай. Бу мулет етерлик дегильми?»

«Эбет, тамам учь ай...— деди о ве манъа назлы назарлар фырлатты,— такъдир бизни умютсизден бир-биримизнен ойле багълап къойды ки... шимди сенсиз насыл яшайджагъымны тасавур эталмайым. Анамдан мектюп алдым... Энъ олмагъанда, бир афтагъа келип кет, деп яза. Меним исе, сени бир саатке биле быракъып кетмеге меджалым ёкъ. Оларгъа сенинъ акъкъынъда язгъан эдим... Сени корьмек истейлер. Меним ичюн пек раатсызланар. Чюнки, билесинъми, мен баарьде Одессада къоджагъа чыкъкъан эдим. Онынънен бир афта... яшагъан сонъ, бы­ракъып мында кельдим.— Къыз бу ерде агъламсырап алды,— коджам мени инсафсызджа алдады...»

Террасада чокъ отурдыкъ. Гедженинъ бир маалинде Маргарита еринден къалкъты, бойнуна мавы йипек явлугъыны багълады ве эвине кетмеге тедариклене башлады.

«Кетменъиз, къалынъыз мында, Маргарита!— де­дим мен,— ана ве бабанъыз Батумгъа кельген сонъ мен оларнен озюм корюшир... афу истерим...»

Яз кечти. Кузь кельди — кечти, Маргаританынъ ана-бабасы корюнмедилер. Маргарита оларгъа чокъ мектюплер язды, насыл джеваплар алды, корьмедим. Баарь кельди. Бу вакъыт ичинде мен эки дефа даа Дженюбий Америкагъа барып кельдим. Сонъки сефер Португалиядан Маргарита ичюн къыйметли багъшышлар кетирдим. О пек севинди. Озюм де... Марга­рита манъа къаны-джанынен багъланып къалды. Мен онъа инандым. Лякин... кимерде бу къызнынъ сёзлерине сокъурджа риает этюви, озюмнинъ шахсиетиме табынувы, арекетлериндеки мукъайтлыгъы къафамда чешит тюшюнджелер догъурып башлагъан эди. Насыл чешит тюшюнджелер? Ким бильсин? Манъа ойле келе эди ки, Маргарита манъа бир шейлер сёйлемек истей, лякин къоркъа. Неден?

Хатриме Маргаританен, онынъ анасы ве бабасы хусусында лакъырды этип бакъмакъ фикири кельмеген олса, бельки эр шей сырасында олур эди.

«Сонъ насыл? Сизинъкилер келеджеклерми, ёкъса кельмейджеклерми?— деп сорадым ондан бир дефа,— меним ичюн бу анълашылмагъан бир тарих. Не келелер, не де язалар... Ёкъса, экимиз Одессагъа барып келейикми? Бу о къадар къйын шей дегиль...»

«Ёкъ. Гъалиба озюм барып келирим...— деди Мар­гарита ве козьлерини сюртип алды.— Бельки, оларнынъ хабери ве разылыгъы олмай сизге эвленгенимни ишиткен ве бунъа дарылгъандырлар?!»

Экинджи куню мен хызметтен эртедже къайттым. Квартирамызнынъ къапусы аралыкъ эди. Ичери кирдим. Кимсе ёкъ. Эски кольмеклерим ве штанларым, аякъкъап чёткюси, бош зембиль, кягъытлар полда яталар. Шифоньер ачыкъ, ичинде Маргаританынъ антерлери ве демисезон пальтосы асылы эди. Олар ёкълар. Тёшек астында пара туткъан адетим бар эди. Па­ра ёкъ. Португалия багъшышлары корюнмейлер. Бу не демек? Маргаританы чагъыра, къыдыра башладым. Давушы чыкъмады. Азбаргъа чыкътым, къомшумыз Исмаил Цулукидзенинъ эвине кирдим.

«Исмаил эмдже! Маргаританы корьмединъизми?»

«Маргаританы?— къарт тааджипленип, къашларыны бир-бирине джылыштырды,— эвде ёкъмы?»

«Ёкъ. Квартирамызны чайпагъанлар!»

«Эй, алла..! Оладжакъ шей дегиль...— эмдже теляшкъа кельди, титреди-къалтырады, сонъра ишарет пармагъыны тёпеге котерип, деди: — Токъта сен, Ни­колай!.. Сен, Маргарита эвде ёкъ, дейсинъми?»

«Эбет!»

«Бир саат эвельси огълум Сулейман Маргаританы вокзал мейданында корьген».

— Къыскъасы, бир даа корюшип оламадынъыз, ойлеми?— дедим мен.— Языкъ!

— Корюшкен олса, бу иш озь зевкъыны гъаип этер эди,— деди Джураев.— Девам эт, Николай!

— Лякин биз, эр альде, корюштик.— Николай къасветли чырайнен кулюмсиреди.— Бир дефа даа корюштик. Мен Батумда бир йыл олмадым. Сонъ кельдим, итимал, бирде-бир ерде апансыздан козюме Маргарита чалыныр деп, шеэрге чыкътым. Ойле адетим бар, бир чыкъып, доланып келем. Тек Батумда дегиль... Гемимиз къайсы шеэрде токътаса, Маргаританы анда къыдырдым. Чюнки севе эдим.

Цулукадзенинъ эвинде янъылыкъ ишиттим: «Маргарита мында... Оны саиль-джаддеде коръгенлер. Бир озю дегиль, денъизджилернен берабер экен».

Паркта тапылмады. Зелёный мыске кеттим. Кабулетиде булундым. Сухумны, Гаграны айланып чыкъ­тым.

Учь кунь даа кечти. Ниает, Маргаританы таптым. Озю де не маальде? Бей вакъыт геджеде... денъиз ялысында, учурумнынъ устюнде, эльбетте, бир озю дегиль эди. Денъизджиге эки сёз айттым — менден афу истеди... кетти. «Йигит бу ханымнен тюневин акъшам таныш олгъан. Денъизджининъ къадыны акъайыны сатмагъа истидатлы экенини бильмеген». О текрар афу истеди.

«Маргарита,— дедим мен,— бизим аджаип севгимиз бар эди. Оны ничюн бойле акъаретлединъ?»

Башкъа бир шей айталмадым. Юрегим солкъылдады. Туралмадым, кеттим... Кетмеген олсам, азабымдан йыкъыладжакъ, оледжек эдим.

Саба Самсон эмдженинъ духанына кирдим. Биринджи муштери. Сыджакъ янтыкъ ве «Цинандали» сымарладым. Учь кунь, учь гедже духандан чыкъмадым. Не къадар шарап ичтим, не къадар янтыкъ ашадым, бунынъ эсабыны къарт урум озю де шашырды. Дёртюнджи куню духанны терк эттим. Бетим мораргъан, сакъалым оськен эди.

Маргарита корюнмеди.

Учурым устюнде корюшювимизнинъ эртеси куню ялыда къадын джеседи тапылгъан. Джесед шишкен-копкен, кимер ерлеринде этлери къопкъан, джесед ойле хырпалангъан ки, экспертлер онынъ ким экенини тайин эталмай, башлары къатып тургъан вакъытта, кимдир, милициягъа, Маргаританен корюшкенимни хабер эткен. Мени чагъырдылар:

«Къадынынъны ольдюрдинъми?»

— «Ёкъ!»

«Ойле исе Маргарита къайда?»

— «Бильмейим! Онъа элимнен токъунгъаным ёкъ!»

Милициянен бойле лакъырды олды. Экинджи куню мени гемиде хызметтен азат эттилер. Эки ай артельде балыкъчылыкъ этим. Сонъ бездим... вербовка олып Пятиречьеге кеттим. Мадамки севги бербад олды, денъизнен де сагълыкълаштым.

Николай гитарасынынъ теллерини чертти — олар окюнчли давуш иле инъледилер. О Маргаританы аля севе эди.

Джураев индемеди. Мен де сустым... Эльпиде хусусында тюшюндим, амма хатириме Ирада кельди, кулюмсиредим. Кандыба буны сезди.

— Сакъын... кимсеге сёйлеме!— деди о, ялварып,— ич кимсеге! Буны ялынъыз Христофор биле. Мен санъа достым деп... Не? Мен бу иште зерре къадар къабаатлы дегилим. Маргаританы кечкен сене Рос-товда корьгенлер.

— Севги... куньджюлик тааджипли шей...— деди Джураев тюшюнджели алда.— Мен онынънен чокъ керелер курешип бакътым — енъалмадым. Санъа языкъ, Николай. Саф, пак киши... видждандан марум о, гиенанынъ къолуна тюшкенсинъ. Аля севесинъ?!

Джураев де бир тарихны икяе этеджекми не, деп тюшюндим, лякин о кульди ве сёзюни къыскъадан кесе къойды.

— Шимдилик къальбимни тырнагъан шей ёкъ,— деди о,— эгер эвленсем... О да тез оладжакъ шейге бенъземей.

— Ничюн?

— Плотина бир шей, къадын — дигер...— деди Ни­колай, кулюмсиреп,— арада алякъа ёкъ.

...Бу ерде, мутерем окъуйыджы рухсет этсе, бираз огге юрип, Джураевнинъ такъдири хусусында эки сёз айтыр эдим. «Плотинаны къурып битирейик...» деди о... Лякин арадан бир бучукъ сене кечкен сонъ Джу­раев Русиенинъ дженюп шеэрлерининъ биринде яшагъан достынен Испания муаребесине кетти, анда Интернациональ Бригаданынъ аскери ве сиясий хадими сыфатында дженк этти. Оларнынъ батальоны муасарадаки Мадридде Кассо дель Кампо паркынынъ дивары янындаки мешур къанлы чатышмаларда буюк къараманлыкълар корьсетти.

Андан эки яранен къайтып кельди. Сонъ Арбий инженерлик Академиясы... Ватан муаребеси. Шимди мен бу сатырларны язаяткъан вакъытымда Джураев — истифа берген полковник, электрик станцияларыны проектлештирюв институтынынъ баш инженери хызметинде. Огълу — Гарсиа якъында политехника институтыны битирди. Гарсиа, Каталония этегинде кучюк койчикте эляк олгъан республика аскери Касионынъ огълу, шимди Джураевнинъ эвлятлыгъы. Джураевнинъ озюнинъ догъмуш эки къызы бар; энъ буюги — Мехри,— йигирми яшында, нишанлы. Гарсиа меним козьлериме бакъып, илекяр кулькюнен куле ве озьбекче, къою Ташкент шивесинде: — мадам ки къорантаджылыкъ башлады, мен аптем Манзура эвленгендже сабыр этеджегим, дей. Анълашыла, онъа чокъ вакъыт беклемек керек оладжакъ.

Джураевнинъ къарысы Халида — бала экими, шимди Ираданынъ якъын досты, экимизнинъ достымыз.

Закир Джураев йигирми дёрт сене ичинде зерре къадар денъишкени ёкъ. Эвелькиси киби, алидженап. Кене ойле раатсыз. Бир бакъасынъ — Девлет планы хадимлеринен иддалашмакъта, чюнки онынъ фикириндже, Орта Асиядаки гидростанциялар алкъасы, къуруджылыгъы ичюн керек материалларнынъ бир къысымы планда козьде тутулмагъан, бир даа — Рай­совет мушавересинде енъи энергетик база акъкъында проектте денъишме япылмасыны, институт битирип кельген дёрт яш инженерге, энъ олмагъанда, бир буюк ода тапылып берильмесини талап этеяткъаныны коресинъиз. Адамларнынъ хызметте осюви ичюн гъайрет этюв — Джураевнинъ табиатынынъ энъ аджаип джеэти.

Джураевнинъ бугунь бизим баракта пейда олгъанына кимсе тааджипленмеди. Бу — биринджи дефа корюльген шей дегиль. О, манъа яшлар арасында низам-интизам, тербие хусусында лакъырды этмек ичюн бер­ген вазифесининъ эдасыны тешкермеге кельген. Кандыбанынъ меселеси оны эеджанландырды.

Бугунь башкъа баракларгъа кирмек ичюн энди вакъыт къалмагъаныны, акъшам исе эвде отурып сиясий окъувнен мешгъуль оладжагъыны, сёз сырасы айтып ташлады. Догърудан-догъру ойле деди: сиясий окъувнен мешгъуль оладжагъым. Бу меним ошыма кетти, институт битирген киши, аля сиясий окъувнен огърашып юре... худжур шей.

Джураев бизге,— «бизге» дегеним — манъа ве Ирадагъа — мында, барак ичинде ве анда, экскаваторда — йигитлерге, бу муим халкъ хызметинде озь ерлерини тапувда ярдым корьсетмемизни, ондан да гъайры, Архипка озюнинъ эски адетлерине къайтып бармасына ёл бермемек ичюн Бассараба ве Каримнен лакъыр­ды этмемизни риджа этти.

Джураев бу вазифенинъ эдасы ичюн ич биримизни «мудир», «невбетчи», яхут «векиль» тайин этмеди. Бир-биримизге нисбетен аркъадашлыкъ дуйгъусы беслемемизни, достлукъ ичюн озюмизде месулиет сезип турмамызны риджа этти. Эбет, догърудан-догъру ой­ле деди: достлукъ ичюн месулиет...

Баракларда низамны къавилештирмек, о, чешит къылыкълы адамларны бир гъает огърунда курешке бирлештирмек... бунда буюк зарурет сезильмекте. Джу­раевнинъ кеткени ярым саат олмады, Рашид къып-къырмызы саргъуш алда кельди. Николай манъа бакъып, кульди. мен де, гъалиба, кульдим. Рашид ер юзюнде не бар — не ёкъ, эписини энъ къатмерли сёзлернен сёгерек, печканынъ огюнден энтир-тентир кечип, койкасы устюне барып йыкъылды.

— Къайда эдинъ?— деп сорады ондан Николай.— Банкеттеми?

— Басит акъыллы киши экен,— деди о, къарыкъ сесинен,— къышлакъкъа кетип — къуртулды. Мен, ахмакъ... бутюн гедже: ла-ла-ла, ла-ла-ла!

— Карамат ёкъ эдими?

— Бар эди. Онынъ адетини бильмейсинъми? Ка­рим къайда, деп сорай менден. Куле бере... аселет япамы, бильмейим. Къызлар, не бар-не ёкъ, эписини чыкъарып стол устюне къойдылар... колбаса, балыкъ, хыяр туршусы. Отурдыкъ, ярымшар мешребе самогон ичтик, тиллер янъ чезилип башлагъанда, къайдан чыкъты-къайдан чыкъмады. Валя пейда олды... Зыр саргъуш. Отур, деймиз, отурмай.

— Дюльгерлер барагъында аткъандыр!..— деди Николай,— дюльгерлер оны сыйламагъа севелер. Озюне къалса, чокъ ичмей. Зевкълы къыз! Сонъ? Даа?