Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Николай ёлнынъ ортасында токъталды. Манъа чевирилип, козьлеримнинъ ичине бакъып турды.

— Мушукъ, Архипка... бу кишилернен эсаплашмакъ керек,— деди о, яваштан,— сен кимсеге индеме! Мен озюм бакъарым.

— Сакъын... Николай!— дедим мен онъа,— керекмей!

— Ничюн?— деп джекирди о, тынч къаранлыкъ ичинде,— Архипка меним достымны ольдюрмек истеди... тесадюфен сагъ къалды. Сагъ къаладжакъмы? Белли дегиль. Мен Архипканынъ нишаретли такълетине бакъып, сусып юреджегимми?

— Сусмакъ керекмей. Макеме этмек керек.

— Макеме? Мен де ойле тюшюнем.

Николай меним айткъанымны башкъа тюрлю анълады. Енъини тёпеге чекип, къалын, къыскъа къолуны огге узатты.

— Онынъ индже, узун боюныны бу пармакъларнен сыкъмакъ ве инсаниетни бир зевалдан къуртармакъ истейим.

— Ёкъ, Николай! Сен буны япмазсынъ!

— Ненинъ эшкъына?

— Чар-Чакътаки аятынъ, келеджегинъ... даа не дейим санъа?

— Мен бугунь онынъ богъазыны сыкъмасам, ярын озен ялысында о меним аркъама пычагъыны къадайджакъ.

— Архипканы халкъ макемесине бермек керек!

Скелеге келип еттик. Паром озеннинъ ортасында... бизге тараф кельмекте. Устюнде кучюк автомобиль, этрафында адамлар. Паромнынъ скелеге янашмасына ярдым эттик, сонъ четке чекилип, ерге тюшеяткъан адамларны козь этип турдыкъ. Кимерде инсанда худжур ислер асыл олалар... шимди де ойле: бетиме бир адам бакъаяткъан киби кельди. Башымны чевирдим — мушукъ... о, кенардаки чардиваргъа таянгъан, сигар ичмекте ве тосат-тосат озенге тукюрмекте эди. Устюндеки къыскъа пальтосынынъ огю ачыкъ, астындан бушлат ве ёлакълы матрос кольмеги корюне. Мени эслегени киби, башыны силькти ве кулюмсиреди. Бу арада кишилер арасында Екатерина Васильевна ялкъылдап алды... ве деръал манъа аркъасыны чевирди. Мушукъ ялыгъа эр кестен сонъ тюшти, кевдесини огге берип, деве киби къакъына-къакъына, кениш адымларнен гидромониторлар барагы бетке джёнеди. Кандыба онынъ артындан бакъа берди.

— Матрос корьсин козюнъ,— деди о,— юрюшине бакъ! Фыраун падишасы!

Биз бараккъа бармадыкъ. Догъру ишке кеттик. Экскаватор кене тутарланды. Ель кучлене берди, сонъ фуртунагъа чевирильди. Озенде сув къабарды, копюкленди. Узакъ ве терен йылгъадан та топракъ сарпаны тёпесине къадар атылып, юзлеримизге сачрады. Трос учь дефа узюльди. Сменанынъ сонъунда ковшнынъ бир тиши сынды. Ер астында къатты табакъа барлыгъы сезильди. Патлатмакъ керек. Вакъыт? Вакъыт къайда? Алмазов иле Махкамовнынъ гедже чапкъалап, талакълары къатты: Николай — чёкючнен болтны ур! Джевдет — елькъуваннынъ тёпесине чыкъ! Айтам да, пек агъыр смена олды.

Эвге къайтып кельгенде, тек Рашидни корьдик. Къатты хурултысындан диварлардаки сылав тёкюльмекте эди. Оны къабургъа тарафына чевирип къойдыкъ. Бир шейлер мырылданды, не экени анълашылмады, кене юкъугъа кетти, лякин хурулдамады. Мен де яттым. Николайнынъ юкълайджагъы кельмеди, гитарасыны алды, акъырындан йырлап башлагъан эди, бирден сусты, индемей, отурды-отурды, сонъра секирип аякъкъа турды.

— Бир кере Марсельден Барселонагъа кете эдик... кене испания эфсанеси башлады. Мен Николайнынъ икяелерини динълемеге севе эдим. Севгенимнн билип, сергюзештли вакъиаларны чокъча сёйлей, чюнки о, бир шейни икяе эткенде, дикъкъатлы динълеселер, къувана эди. — Барселонагъа... анъладынъмы? Адына дикъкъат эт! Вахтада арды-сыра эки дефа тургъанымдан, сонъ дередже ёргъун эдим. Коктеки йылдызлар ойле алчакъ эдилер ки... къыскъасы, там Испания геджелери.

Лякин баракнынъ къапусы ачылды. Николай сусеты. Босагъа устюнде Валя корюнди.

— Санъа не олды?— деди къыз гизлиден,— бетинъде айрет кольгелери... Тюштен уянгъан кишиге бенъзейсинъ.

Мен юзь устюнде ята эдим. Николай бир шей айтырмы экен деп бекледим. Ёкъ... къызгъа джевап бермеди. Валя Николайнынъ янына отургъаныны сездим.

— Бир тюркю сёйле, Валя!— деди Николай,— дюльбер бир тюркю!

— Мен тюркю сёйлемеге бильмейим.

— Ичмеге билесинъми?

— Билем. Амма ничюн?

— Истесенъ ич, истемесенъ ичме!

Кене гитара давушы ишитильди.

— Кимге кельдинъ? Манъамы?

— Санъа!

— Емин этмек ичюнми?

— Ёкъ. Емин этмейджегим. Рахиль айтты, сен Архипкагъа къаршы экенсинъ.

— Мен? Архипкагъа къаршы? Сен не айтасынъ? Архипка — меним энъ якъын кишим. Меним ве Христофорнынъ...

— Шакъа этесинъми?

— Ёкъ, керчек айтам. Кене онынъ ичюн ялвармагъа кельдинъми?

— Архипка ичюн дегиль. Рахиль ичюн...

— Озю келип оламадымы?

Бир талай сессиз отурдылар. Сонъ къыз девам этти.

— Онынъ кимсеси ёкъ.

— Кимнинъ? Рахильнинъми?— Николай хахылдап кульди. — Рахильнинъ кимсеси ёкъ... не къадар буюк шефкъатсызлыкъ! Сизинъ къардашны... Вальканы ве Рахильны къуруджылыкъта бильмеген бармы?

— Сёз меним акъкъымда дегиль.

— Рахильнинъ намусыны къорчаламакъ ичюн кельген олсанъ, чеккелеп отурма, айта къой! Онынъ, менсиз де, мудафааджылары чокъ.

— Онъа ойлелери керекмей.

Кандыба индемеди.

— Николай! Биз бир вакъытларда...

— Кечип кеткен шей. Валя! Къарыштыра берме!

— Кечип кеткенми аджеба?

— Архипканынъ аятынен меракъланасынъ. Я, гъарип Христофор? Онынъ ичюн тюшюнмейсинъиз? Архипка Христофорны ольдюрмек истеди, ольдюралмады. Сизинъ ичюн бу — бир шей демек дегиль.

Николайнынъ давушы кескин, ачувлы чыкъты.

— Иш олгъан... мен не япмагъа борджлым? Бу кичичик эллеримнен Архипканынъ богъазына япышмакъ керекимми? Сиз... эркеклер бу дюньяда ничюн яшайсынъыз?

— Сени денъишти, деп ишиткен эдим. Кене эски адетлеринънен къалгъансынъ.

— Къычырма! Мен эписини анъладым.

— Анълагъан олсанъ, кет!— деди Кандыба. — Мени терк эт, милэди!

Къыз чыкъып кетти. Николай койка устюнде къалды. Эки элинен джакъыны тутты, чокъ вакъыт къыбырдамай, нелердир тюшюнип отурды. Отурып талгъан сонъ, турды — яныма кельди.

— Тур!— деди манъа,— эписини ишиттинъ. Даа не беклейсинъ?

Башымны котердим.

— Мусафирни... корьдинъми?— Николай пек эеджанлы эди. — Риджа этмеге кельген. Ким ичюн? Сен де ойлесинъ, Джевдет! Юрегинъ пек юфкъа! Токъунма Архипкагьа, дейсинъ. Мен исе Христофорны ве Рахильни аджыйым. Экиси де инсанлар, оларгъа насыл ярдым этмели? Христофорны къуртармакъ ичюн Архипканы тындырмакъ керек. Бу Рахиль ичюн олюм. Бар да, дюньяны анъла... Нени не япмалы? Буларнынъ эписи — дуйгъу ис. Барсын, Рахиль чекишсин. Христофорнынъ себебинден дегиль, Архипканынъ себебинден. Эр кеснинъ бойнуна асыла бермез. Бир кишини бильсин. Сен де ойле… де бирисини аджыйсынъ, де дигерини. Акъикъатны аджымайсынъмы?

Мен Николайны тынчландырмакъ истедим. О исе ачувланды. Элиндеки гитарасыны койкасы устюне атты, къапуны тарс къапатып чыкъып кетти.

Мен де онынъ артындан чыкътым. Кунеш энди юк-секке котерильген. Акъылыма не кельди, бильмейим. Аякъларым мени «Мавы къаягъа» кетиргенлерини дуймай къалдым. Къапуны аралыкъ этип бакътым, ичериде адам чокъ киби корюнди. Токътабаев узун резина чызмаларыны къасыкъларына къадар тарттыргъан, огге-арткъа юрип балабан мучели къызнен лакъырды этмекте. Къапуны къапаттым, топракъ йыгъынлары бою Хазар-Кенд бетке кеттим. Ашагъыда... Чар-Чакъ ялысында адамлар ер къазмакъталар. Оларнынъ арасында Менжевецкийни, Джураевни, Турсуновны эследим, къалгъанлары устьлерине брезент урба кийгенлер, танымакънынъ чареси ёкъ.

— Джевдет! Сизсинъизми?

Чевирилип бакътым — Ирада. О аля джиддий ве сувукъ эди.

Онъа гедже сменасындаки вакъианы... сонъ Хри­стофор иле корюшювимизни икяе эте башлагъан эдим, янашамыздаки топракъ йыгъыны артындан адам сеслери ишитильди. Турсунов ве Джураев тёпеге котерильмекте эдилер. Янларында хош черели къыз. Къызнынъ устюнде енгиль пальто. Башында берет. Сувукътан ченъгеси къарышкъан, бети мос-мор. Янашасында сантрач пальтолы эки эркек киши... башларында шляпалары. Потиклери устюнден гетрлер. Эркеклернинъ экиси де, эстрада артистлери киби, бир сой кийингенлер. Беттен де бир-бирлерине бенъзейлер.

— Бу ерде не япасынъыз?— деп сорады Джураев. Суаль менден зияде Ирадагъа аит экенлиги сезильди.

— Бекиров манъа Дуранидининъ ахвалы хусусында икяе этмекте.

Сантырач пальтолы кишилернинъ бири джебинден машинкасыны чыкъарып якъты, чубугъыны тутандыраджакъ олды. Чубукъ тутанмады.

— Вьетэр,— деди русча, аджиз алда.

Терджиман деръал терджиме этти.

— Ель кучьлю... дей сеньор Марки.

— Оны анъладыкъ, Турсунов башыны къакъытты.

Терджиман къыз кулюмсиреди.

— Афу этинъиз!— деди о,— мен алышкъаным.

Джураев къуруджылыкъ акъкъында изаатны де­вам этти.

Бу адамлар — итальянлар... гидротехника иншаатларынынъ проектлерини тертип этеяткъан Исвечре фирмасынынъ векиллери.

— Газеталарынъыз пек къычырыкълайлар,— деди сеньор Кроччи,— дюньяда эр шей, репортёрларнынъ тевсиесинен дегиль де, алтын саесинде япыла. Алтын — тезьялар ве машиналар демек. Шу каналны бир айда къазып чыкъмакъ мумкюн эди. Къуввет, ишкузарлыкъ керек. — О Турсуновкъа чевирильди. — Сиз, эвеллерде электрик кучю етишмей эди, дединъиз. Америкада ве Германияда азыр дизеллер бар... истегенинъиз къадар. Ничюн олардан сатын алмайсынъыз?

— Биз айланма каналны озь муддетинден бир ай эвель битиреджекмиз,— деди Джураев.

— Ишиттим. Пек яхшы. Сизинъ тильде бунъа дарбели бригада дейлер. Бизде исе — джебриет, юксек фаиз... Эписи — бир шей.

Джураев Баш Дугюмдеки иш усулларыны сабырлы суретте анълатты: биздеки фабрикалар, шахталар, гидростанциялар халкънынъ малы, деди оларгъа. Биз озюмиз ичюн чалышамыз. Озь санайымыз мейдангъа кельген сонъ халкъ раат ве зенгин омюр сюреджек.

— Бунъа...— Марки итальянджа айтты. Терджиман чевирди. — Бунъа, гъалиба, капиталистик мемлекетлернинъ пешине етмек ве озып кечмек, дейлер ойлеми?

— Эбет, ойле дейлер. Шубэленесинъизми?

— Сеньора озь кучюне адден-ашыкъ ишангъангъа бенъзей,— деди Марки Ираданы косьтерип,— бу эльбетте, яш къыз ичюн афу этиледжек шей.

— Сеньора смена инженери,— деди Джураев,— меним киби.

— Генчлик ичюн ёл ачыкъ...— Марки бу сёзлерни киняе тарзында айтты, сонъ иляве этти: — Меним ичюн де ёл ачыкъ эди. Каприни билесинъизми? Мен о адада догъдым. Анакапри деген ер де бар... юксек, чыплакъ къаялыкъ. Анда балалар эчки бакъалар. Сейяатчылар исе машина иле келип, Рома инператоры Тибери сарайы харабесини зиярет этелер. Манъа сизинъ, яш инженерлернинъ, эр шейден хабердар олмакъ ичюн тырышкъанынъызны сёйледилер. Ойле экен, сиз де енъи ёл къурунъыз! Анакапри ёлунынъ эр сантиметри меним козь яшым ве манълай теримнен къурулды. Эгер ёлны ясап оламасам, фирма мени хызметтен къуваджакъ эди. Мен бу аджаип сеньорита ве онынъ янындаки йигит чагъымда къыйын яшадым.

— Меним инженерлик ёлум енгиль ве саде,— деди Ирада.

— Ойле...— Марки кокюс кечирди,— сизинъ ёлунъыз саде. Я сизинъ индемез достынъыз? О да инженерми?

— Ёкъ. О — ишчи. Адий нижник.

— Нижник?..— Кроччи тааджипленди. Онынъ эр шейге таафжипленген адети бар экен...— Сизинъ мемлекетинъизде эр шей зевкълы, эр шей аджаип. Амма биз ишке башкъа джеэттен бакъамыз. Биз башкъа дюньядан кельген адамлармыз!— О, бала киби, утансырап кулюмсиреди. — Эмин олунъыз, Джураев эфен­ди, мен капиталист дегилим! Мен инженерим. Совет лер Бирлиги ичюн намус ве видждан иле чалышам. Меним ичюн энъ муими — япкъан проектлерим. Эм советлер ичюн, эм де капиталистлер ичюн къурам. Меним ичюн фаркъы ёкъ. Мен сиясетнинъ тышында яшагъан адамым.

— Сиясетнинъ тышында... Меракълы шей,— деди Марки. — Мен башкъа тюрлю тюшюнем.

Олар топракъ йыгъынындан тайып, ашагъы тюшерек, «Мавы къаягъа» догърулдылар. Ирада оларнен кетти. Мен къалдым. Мен — нижник эдим.

18

Баракта алты адаммыз. Христофор ёкъ Карим ёкъ. Рашид китап окъуй. Ичинден окъуп оламай, бар кучюнен къычырып окъуй. Эки-учь сёз окъуй, токътай. Бир шейлер тюшюне, сонъ кене окъуй. Яваш окъуса анъламай экен. Кандыба онынъ окъугъаныны динълеп отурды, сонъ океленди: — Пек яваш окъуйсынъ — деди онъа. Лякин китаптаки кимер сёзлер онынъ юрегини тырмалагъан киби олды. Гитарасыны алды, музыкагъа бенъзеген бир шейлер уйдурмакъ истеди, чыкъмады... гитараны быракъты.

Эпимиз алевленип кеттик. Шпицберген? Сувукъ къаялар, къырлар? Бузлу океан? Бир шей демек дегиль! Амма не къадар сергюзешт кореджекмиз.

— Кетесинъми?— деп сорадым Ирададан. О, кетеджеклернинъ весикъаларыны папкаларгъа къойып, устьлерине фамилияларыны язып азырламакъта эди,— Шпицбергенге кетесинъми?

— Я сиз?— кедерли козьлерини манъа догърултты,— озюнъиз кетесинъизми, Джевдет?

— Мен..? Сиз, Ирада, манъа дарыласынъыз. Амма, мен къабаатлы дегилим. Эгер бу кускюнлигинъиз, менден якъанъызны къуртармакъ ичюн олса... не япмалы? Эльбет де, Шпицбергенге кетерим. Пара къазанмакъ ичюн дегиль, сизге корюнмемек, сизни асабилендирмемек ичюн... кетерим. Узакъ мемлекетте яшап, сизинъ асретлигинъизни чекмек ичюн кетерим. Мен билем... Сиз, Екатерина Васильевнаны маначыкъ этип, менден юзь чевирдинъиз.

— Джев-дет!— о кескин ве кийик сеснен къычырды,— сиз не япмакъ истейсинъиз? Мени корьме-мек, унутмакъ ичюн кетмек истейсинъизми? Менден не феналыкъ корьдинъиз?

— Не феналыкъ? Даа насыл феналыкъ кореджек эдим. Турсунов ёкъ вакъытта менимнен эглендинъиз. Турсунов кельген сонъ, сизинъ ичюн ябаний киши олдым.

— Сиз? Сиз меним ичюн ябаний киши? Ким айтты?

— Эр шей айтылмай. Базы шейлер билине.

— Мен сизинънен джиддий лакъырды этмек истейим, Джевдет!

— Не хусуста? Даа не тюшюнип таптынъыз?

Ираданынъ янында чокъ туралмадым. Чюнки къальбим кедернен толгъан эди. Кеттим. Къач куньлер кечкен сонъ иш денъишти... Анна Яковлевна комсо­мол Меркезий Комитетинен лакъырды этип, Шпиц­бергенге кетювни токътатты. Мен Ираданы сынамакъ ичюн: кетем... Москвагъа мектюп язып, Шпицбергенге кетем... дедим.

Ирада агълады.

— О ябаний мемлекетте не бар?— деди шыншыкълап,— къалынъыз, Джевдет! Чар-Чакънынъ неси фена?

Шимди бу сатырларны язаяткъанда Николайнынъ адетлерини айрыджа хошнутлыкънен хатырлайым. О китапларнен пек меракълана, лякин озю окъумагъа севмей эди. Алышмагъан... Рашид яваш окъуса да, эр альде, бош вакъытыны китапнен кечирмеге севе... китапларгъа инана, китапларда язылгъан вакъиаларнынъ эписининъ акъикъат экенини биле эди.

...Тюневин акъшам бизим Сейяреге озюнинъ акъранлары мусафирликке кельдилер. Олар Пикассоны модернизмге зияде къапылгъаны хусусында давалаштылар. Бириси Луи Арагоннынъ «Курба»сыны окъугъан. Импрессионизм, деди. Моне, Дега, Писароннынъ левхалары акъкъында перишан лакъырды эттилер.

Сейяре оларгъа «Ноктюрнны» чалды. Рояль башындан тургъан сонъ, мусафирлер Гилельсни ве Ван Клайбернни макътадылар.

Бизим балаларымыз, студентлеримиз бойле акъыллы, корьгю даирелери бойле кениш адамлар. Керчек, биз озюмиз де эвелькиси киби дегильмиз. Аят да башкъа: муреккеп, джиддий.

Мен институтнынъ акъшам ишлеген болюгинде окъуй, коммуналь эвде яшай эдим. Одамыз юфкъа дивар — каркаснен болюнген. Куньдюзлери бош олмакъ ичюн, йылда бир къач ай гедже сменасында чалышам. Ирада секизде ишке кете, мен эвде Сейяренинъ бешигини тепретем, китап окъуйым, дерслериме азырланам. Базан эв ичинде саатлернен доланып, къучагъымдаки баланы саллай, агълавыны токътатмакъ ичюн япмагъан арекетим къалмай. Чюнки анда, дивар артында, башкъасы да дерс азырламакъта. Ирада саат дёртте иштен келе, мен алтыда институткъа кетем. Гедже электрик станциясына ювурам... анда монтёр хызметиндем.

О сенелери энъ чокъ тельмирген шейим — юкъугъа тоймакъ эди.

Бинъ докъуз юз къыркъ бир сенесининъ язында дипломны къорчаладым ве ильки истраат кунюм июннинъ йигирми экинджи куню олды.

Озь-озюме дейим: омюримде чокъ кучьлюклер корьдим, эписини енъе бильдим. Шимди, генчликни эмекте тербиелемек керек, дейлер. Бу — гузель. Институтта студентлер пол ве пенджере юва кочегарлыкъ этелер. Сейяре урбаларыны озю тике, озю юва. Достлары да ойле япалар. Кимерде бизим эвде топланалар, ортадаки стол устюндеки мода журналларыны джайрата, ичлеринден бир шейлер тапып, эр кунь енъи антер биче ве тикелер. Бу гузель шей, лякин генчлик арасында башкъалары да бар. Бир журналда яш къызнынъ мектюбини окъудым. Саифенинъ четинде, буюктен-буюк суаль ишарети къойылып, асты эки кере чызылгъан. Бу Сейяренинъ эли? Зытына тийгенге бенъзей. Керчектен де, бу матюв бир къызнынъ мектюби. Лякин язгъан меселеси яшлыкънынъ белли бир къысымы ичюн типик шей. «Къыйметли редак­ция! Мен бир студентка олып, адий ишчини севем, бу догъру олурмы...»

Шимди, барактаки эски достларымны хатырлап, тааджипленем: джысмий ве рухий джеэттен не къадар сагълам экенмиз!

Баракта алты адам къалдыкъ, дедим. Николай китапнынъ чабик окъулгъаныны истеди, чюнки китап меракълы кельди. Гитарасыны койка устюне атты, Рашидни динъледи.

Бассараба, адети узре, эски машина деталлерини тамирнен мешгъуль. Эвге эр кунь демир парчалары кетире, оджакъ янында, полда даима къатран тамгъалары ола. Бассараба энди эр шейни бу ерде япа. Кошеде тенеке савутлар ичинде къатран ве керосин тута. Онынъ фикирине коре, механикадан энъ муими — детальнинъ темиз олувы. Онъа бир киши ярдым этеджек олса:

— Токъта,— дей,— эвеля булашыкъ ерини ювайыкъ, сонъ белли олур.

Бассараба къарардан зияде юксек бойлу, акъчиль ве тар бетли, арыкъ адам. Буруны, узунлыгъындан башкъа, узюлип тюшкен киби, бирден битип кете. Гуя бундан эвель сюйрю экен де, сонъундан бычылып алынгъан. Христофор бир кере буны онъа сёйледи. Архипка терен маналы шей айткъан олып:

— Ёкъ,— деди онъа,— бу табиатнынъ шакъасы.

Бассараба индемеди. Амма сонъундан, сёз башкъа шей хусусында кеткенде, кульди.

— Бычылгъаны да не? Анам насыл догъургъан олса, ойле тура,— деди.

Онынъ бутюн эгленджеси — деталлер... Даима бир шейни таъмирнен мешгъуль. Лякин бу адет — бир худжурлыкъ дегиль, механикагъа севги.

Бассарабаны иште чыкъымсыз дегенлери, ялан. Тек, бир дефа планыны толдыралмады... Онынъ ичюн экипажына къасыр байракъ берильди. Бассараба бу байракъны бараккъа кетирип, улькюн кошеде диваргъа таяндырып къойды. Барагъымызда бойле масхаралыкъкъа ёл бермеймиз, деп бакътыкъ, Бассараба индемеди. Архипка байракъны илип алды, азбаргъа чыкъарып, чинарнынъ тёпесине асаджакъ олды, Бас­сараба шакъылдап кульди.

— Зевкълы адамларсынъыз...— деди бизге,— бай­ракъ даима байракътыр. Къасырмы, йипекми... Сизге не?

Бир кунь бараккъа кельдик, байракъ еринде ёкъ эди. Оны энди коммунхозгъа бергенлер.

Бассарабанынъ ярдымджылары да, озю киби, юваш адамлар. Уйкен нижниги Басит Атакулов къырмызы янакълы, яш йигит. Къашлары ве сачлары къарардан зияде гурь ве тунч къара.

Дёрт яшында экенде тезьяда топракъ савутлар ясагъан. Бабасы айретте къалгъан, Онынъ ясагъан мешребесини печке къойып къыздыргъан. Бу, ильки савут, озюнинъ айткъанына коре, аля эвде тура экен. Ондан сонъ Басит аякънен айланыджы тезья тёгерегини ишке ойле гузель уйдургъан ки, пек чокъ усталар оны чагъырып, озь тезьяларыны тюзеттиргенлер.

Басит кимерде козьлерини къапатып, эвде тезьяда насыл чалышкъаныны, аякъларынен даирени насыл айландыргъаныны, эки элинен кучюк балчыкъ топачындан насыл этип савут шекиллендиргенини, сонъра, савутнынъ астында озь тамгъасыны насыл къойгъаныны бизге корьсете эди.

О, тез ве гузель чалышмакъ ичюн, енъи усуллар тюшюнип чыкъаргъан. Сонъ баба ве огъул арасында дава чыкъкъан. Басит, къач керелер бельгисиз адамлар, шеэрде ёкъ, тансыкъ бояларны контрабанд ёлунен кетирип, сатып кеткенлерини сезип, бабасына, бу иштен вазгечмесини риджа эткен. Бабасы бояны кери къайтармагъа истемегенини корип, озю эвни терк эт­кен.

Атакъулов, Бассарабанынъ индемезлигине... онынъ сёзсиз, ишмарнен берильген эмирлерине алышкъан. Оларнынъ берабер чалышкъанларыны корьмек пек меракълы.

Николай китап динълеп безди, гъалиба, акъырындан турды, келип меним койкама отурды ве тумбочка устюнде яткъан дефтеримни ачып бакъты. Бу арада къапу ачылды. Босагъа устюнде Мансуров корюнди.

— Къалкъынъыз! Эпинъиз аякъкъа къалкъынъыз!— деп къычырды о. Биз, шакъа беллеп бекледик.

— Авралмы?— деп сорады Кандыба.

— Аврал. Эпинъиз пешимден юрюнъиз! Анда Менжевецкий ве геологлар беклейлер.

— Андасы... къайда?

— Сизинъ экскаваторынъыз янында,— деди Ман­суров, сонъ эмирге бенъзер къатты сёзлернен девам этти: — Бир де биринъиз Алмазовкъа барып айтынъыз! О да кельсин! Ерасты каналынынъ устюни сизинъ участканъызда ачаджакъмыз.

— Дюньяда беля аз эди...— деди Архипка,— бир дане даа тапылды. Эписи бизим башымызгъа келип тюше. Бу ерасты каналлары олмаса, Менжевецкий не япар эди?

— Сенинъ башынъа беля тюшкени ёкъ... бундан сонъ тюшеджек,— деди Кандыба.

Архипка оны анъламады.

Биз чар-чабик кийинип, барактан чыкътыкъ. Бассараба ве Атакъулов къалдылар. Олар тез джыйышынувнынъ не экенини бильмейлер.

Айланма каналнынъ ичи даа къаранлыкъ. Ерасты каналынынъ устюни ничюн бойле маальде ачмакъ керек олды? Бильген адам ёкъ. Монтёрлар транс-киоскны тертипке къойды, кабеллерни тешкерди, участканы ойле ярыкъландырдылар ки, ич бир ерде къара кольге къалмады.

Менжевецкий озюнинъ нишан къойгъан ерини бизге корьсетти. Къазма ве лом алып, ерни тешкелей башладыкъ. Топракънынъ устю бузлагъан. Асты йымшакъ. Уч метр узунлыгъында ве бир бучукъ метр теренлигинде чукъур къаздыкъ. Зияде къазувда мана ёкъ, деп тюшюндик, лякин Менжевецкий бизге: къаза беринъиз, деди. О, эллерини пальтосынынъ джеплерине сокъып, баш пармакъларыны тышарыда къалдырып, кимерде, эеджанлангъанда, оларны къыбырдата берди. Биринджи чукъурны нафиле къазаяткъанымызны анълагъан сонъ башкъа ер косьтерди. Бир метр къадар къаздыкъ, Рашиднинъ киркасы тарс этип, къатты шейге урунды. Экинджи кере сильтегенде кене къатты шейге урып, четке тайып кетти.

Менжевецкий онынъ янына кельди, кирканы элинден алып, озю къаза башлады. Биз балабан топракъ кесеклерини кенаргъа сюрьдик.

Чукъурнынъ тюбюнде ялпакъ таш корюнди. Эпимиз, кешфджилер ве тедкъикъатчылар киби, эеджангъа кельдик. Не олур экен? Менжевецкийнинъ эмирине бинаэн, ялпакъ ташнынъ этрафына тизильдик, кирка, курек, лом вастасынен оны котереджекмиз. Топракъны къазып, даирени эппи кенишлеткен сонъ ташнынъ пек теренге кирип кеткенини корьдик. Ял­пакъ дегиль, къалын таш экен. Этрафыны къаза бердик. Эки сааттен зияде къаздыкъ. Дёрт ханели труба... айланма каналнынъ дивары ичинден чыкъып ашагъы кете. Устюндеки ляпек ташны не лом, не кирка — ич бир шейнен къыбырдатмакъ мумкюн олмады.

Ирада, топракъ йыгъыны устюнде тургъан экскаваторнынъ ковшы ашагъы эндирильмесини эмир этти. Эмир этер экен, ничюндир, манъа бакъты. Мен, эмир манъа аит деп, тёпеге — экскаваторгъа тырмаштым. Алмазов, Ираданынъ не демек истегенини анълагъанджа, мен рычаг башына отурдым. Ковшны мукъайтлыкънен ашагъы — адамларнынъ ортасына тюшюрдим. Ковш тюшеяткъанда Ирада эллерининъ арекетлеринен манъа чешит ишаретлер этип турды.

— Солгъа-солгъа! Бир парча даа! Токъта! Энди ашагъы! Яваш! Бираз даа! Олды! Олды!

Эй, Ирада Сен не къадар анълашылмаз, не къадар муреккеп къызсынъ!

О кене элини котерди: юкъары! Текаран солгъа! Етер! Энди ал!.. четке, ташны четке чек!

Четкеми? Баш устюне! Мен ковшнынъ тишлерини ташнынъ уджуна кетирдим, элимнен экинджи рычагкъа бастым, конделен трос тартылды... бакътым, таш еринден кочьти. Тросны кене тарттым, таш сол тарафкъа къыйышты, астындан труба делиги корюне баш­лады. «Чек! къоркъма!» — Ирада ашагъыдан джесюране эмирлер бермекте... усталыгъыны косьтермекте девам этти. Кимге? Манъамы? Турсуновкъамы? Ёкъса ташнынъ этрафында агъызларыны ачып къалгъан адамларгъамы?— «Чек! Ташны тамамынен чекип, четке чыкъар». Мен конделен тросны зияде чектим. Балабан, агъыр таш гудюрдеди, трубанынъ устюнден тайып, эндекке тюшти. «Етти! Тюш энди».

Таш алынгъан сонъ каналнынъ устюнде бир бучукъ метр кенъликте тешик ачылды. Ичинде сув увулдамакъта. Менжевецкий трубанынъ ичине узун таякъ тыкъты, сув оны уйтеп ташлады. Акъынты кучьлю. Менжевецкий таякъны чыкъарып, сылакъ ерининъ узунлыгъыны бакъты.

— Докъсан беш сантиметр.

Сонъра таякъны текрар сув ичине тюшюрди.