Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Иш бунынънен де битмеди. Сабира хала Петя эмджени парторгкъа ве Баш Дугюм реберине чеккелеп алып кетти. Краснянская ве Джураев, белли меселе, халанынъ сезлерини догъру таныдылар. «Эр кес озь хызметинде буюк башлыкъ» дедилер.

Комендант халагъа илишкенине бинъ пешман олды. Лякин халанынъ юреги, эр альде, юмшакъ. О, озюнинъ акимиети хусусында сийрек лакъырды эте. Кин тутмагъа бильмей. Не япса — алидженаплыкъ ниетинен япа. Керчек, хала не кулинария ве не де тиджарет техникумы битиргени ёкъ, кимерде... кимерде онынъ алидженаплыкъ ниетинен япкъан иши акс нетиджелер де бере. Лякин...

Хала озь къылыкъларыны быракъалмады. Енъи кишилерге, эвельдекиси киби, ахрет суаллери бермекте девам этти.

Ильки куню онынънен корюшкенде озюм де айретте къалдым. Къазан ичиндеки этлерни алып, чанакъ ичине ташламакъ ичюн чокъ вакъыт керекми? Бакъып турам:.. этни санчып бир алды, эт вилкадан къуртулып, къазаннынъ тюбюне тюшип кетти, сонъра дигер эт кесегини къыдыра башлады.

Эллери агъыр къыбырдайлар, амма тили, граммо­фон киби, тынмакъ бильмей.

— Санъа чокъ къояятам. Эбет, я сен, йигит... Къайсы якълардансынъ? Узакътанмы?— Сабира хала шай этип башлай... Суаллерине джевап алмагъандже чанакъкъа шорба тюшмей.

Къайда догъдым? Не ишнен мешгъулим? Эвлимми? Къач яшындам? Ракъы ичемми? Абс ханеде отурдыммы? Ве саире... Сабира хала менден бу шейлерни сорап битирген сонъ, вилкасынен эт парчасыны ойле джанбазлыкънен илиштирип алды, чанакънынъ ичине ойле уста фырлатып йиберди ки, корьмели эдинъиз... Фелемек!

— Бар, отур, аша!— деди о манъа,— лякин, хаберинъ олсун, ракъы чокъ адамларнынъ бойнуны урды.

Стол башына отургъан сонъ, озь башыма кулюмсиредим. Халанынъ базы суаллерине ошландим. Сёз сырасы... мен эвлимми? Абсханеде яттымы? Бу онынъ не иши?

Сонъундан анъладым. Сабира хала, асылда, фельсефе сатмагъа севе экен. Кимер адамларгъа плявны ве ягъны зияде къоя... ондан сонъ, шофёрлерге этни даима экишер кесек арткъач берип, машинанен Ташкентке бедава барып келе дейлер. Эбет, бойле дейлер... амма Сабира халагъа эр кес урьмет эте.

Ашханеде ашап-тойгъан сонъ, бараккъа кеттим. Бизим бараккъа етмек ичюн, юкъары мааледе, инженерлер шеэрчигиндеки бетон къалдырым бою юрмек керек олды. Ешиль софалы эвлернинъ янында кечеяткъанда пенджерелерине ёлакълы перделер тутылгъан джыйнакълы эвге бакътым, Ирада бунда яшаса керек, деп тюшюндим. О шимди эвде ёкъ, озен ялысында ер патлатыджыларнен иддалашмакъта. Христофор, Архипка, Карим оларгъа ярдым этмеге къалдылар. Ер патлатыджылар идареси мукъавеле боюнджа четтен алынгъан ишчилернинъ акъкъыны яхшы толей. Мен къалмадым, чюнки манъа, шимдилик, озюмнинъ къазангъанымдан зиядеси керекмей.

Бетон сокъакъ битти. Сонъ балчыкъкъа бата, тайгъалай, сюрюне кеттим. Ашагъыда, вади боюнда, джайылып къалгъан думан арасындан къышлакълар корюнелер. Оларнынъ къабургъасындан бургъаланып Чар-Чакъ акъмакъта. Юкъарыда, Хазар-Кенд астында, къазлар киби, боюнларыны юкъары котерип, экскаваторлар туралар. Айланма канал кенарында, юксек къарагъач талдасында, паровоз токътагъан. Оджагъындан чыкъкъан тютюн кок юзюне тимтик юксельмекте. Ич бир ерде адам корюнмей. Къайда..? Адамлар къайда?

Чокъ козь этип турдым, сонъ тайгъакъ сокъакъ бою ашагъы джёнедим. Бараккъа етеджекте, ерни сарсытыджы гурюльтилер ишиттим. Чар-Чакъ ялысыны къара думан къаплады. Гурюльтилер ве ер сарсынтылары эппи вакъыт девам этти.

Ильки куньлеримде меним ер патлатыджыларнен ишим олгъан эди. Пек телюкели зенаат дегиль. Тек вакъытында сакъланмакъ керек.

Бараккъа кирдим. Койканынъ устюне узандым... юкълап къалгъаным. Не къадар юклагъаным, бильмейим. Мени Карим уятты.

— Сен не япасынъ?.. Ничюн юкълайсынъ?— деп джекирди о,— бир шейден хаберинъ ёкъмы?

Зорнен эсими топлап, аякъкъа къалкъкъан сонъ, пенджереден бакътым. Тышарысы зифт къаранлыкъ эди.

— Не олды?

— Бахтсызлыкъ!— деди Карим. Сеси къалтырап чыкъты,— юр! Кеттик!

— Насыл бахтсызлыкъ?

— Христофор къазагъа къалды. Олеята.

— Христофор? Олеята?..

Бундан сонъ Карим даа не деди? Не сорады? Къулакъларым бир шей ишитмедилер. Ювурып, барактан чыкътым, озен бетке чаптым. Копюр янында Кандыба расткельди.

— Алып кеттилер,— деди о.

— Къайда?

— Бильмейим.

— Озюни корьдинъми?

— Корьдим. Эси ёкъ эди. Омуз кемиги сынгъан. Ондан сонъ, башына...

«Мавы къаягъа» кирдик. Ичи рыкъма-рыкъ адам. Экскаваторджылар, ер патлатыджылар... Эписининъ агъызында къаза лакъырдысы... амма бир шей анъламакъ мумкюн дегиль. Бири Христофорнынъ озюни къабаатлай, дигери оны акъламакъ истей. Ер патлатыджыларнынъ буюги — къыскъа, беяз тонлы киши, Токътабаевнинъ огюнде турып, боюныны тёпеге созгъан, эллерини ашагъы саркъыткъан... эдине берип недир иза этмекте.

Христофорны къайда алып кеттилер... кимсе бильмей. Экскаваторгъа кеттик. Ёлда, огюмизге апансыздан Архипка чыкъа къалды.

— Христофор къайда?

Архипка агъызыны къыйыштырды, тишлери арасындан насылдыр пышылды чыкъты.

— Бильмейим,— деди о.

— Инсан бозмасы! Сен бойле вакъытта ич бир шей бильмейсинъ. Кандыбанынъ юзю ап-акъ олды. Сусты... Бир шейлерни хатырлады. Кетеяткъан Архипканынъ артындан бакъып турды.

Экскаватор когертесинде чиленгирлер чалышмакъта эдилер. Олар башкъаларынынъ агъызындан ишиткенлерини бизге сёйледилер: ер патлавы вакъытында Христофор машина ичинде сакълангъан. Узакътан къопып кельген таш, къапуны сындырып, ичери кирген, Христофорны яралагъан. Машина больмесине кир­дик. Компрессорнынъ огюнде — пол устюнде къан тамчылары барлар. Бу достымызны къаны, энди къуруп башлагъан. Юрегим сыкълетленди, тез-тез тышары чыкъмакъ истедим, Кандыба мени токътатты.

— Бу ерде бираз турчы!— деди о. Мени Христо­форнынъ ерине къойды, адымларынен бир шейлер ольчеди, токътап нелердир тюшюнди, дудакълары арасындан бир шейлер исаплап бакъты.

— Не олды? Не демек истейсинъ?— деп сорадым Николайдан, озюм исе къафамда асыл олгъан фикир догъру олып чыкъар деп къоркътым.

— Сен сус!— деди Кандыба.— Индеме! Сонъундан анъларсынъ!

Бундан сонъ Николай ич бир шей айтмады.

Идареге кеттик. Анда кимсени тапалмадыкъ. Паромнен сагъ ялыгъа кечип, Искандердеки фельдшер ханеге кирдик, анда да бир шей билип оламадыкъ: мында ойле адам кетирильмеген.

Ёргъун ве кедерли алда бараккъа къайтаяткъанда, акъылыма чешит фикирлер кельдилер: тюневин Хри­стофор баракта аджаип урум тюркюлери сёйледи, ги­тара чалды. Шимди бойле шей... бельки де ольгендир!? Тюневин биз ишке кетмеге тедарикленгенде Хри­стофор, не мунасебетнен бильмем, кедерли давушнен:

— Аятнынъ къусурлары чокъ...— деди манъа,— о кимерде зеиннинъ садасыны ишитеджеги кельмей, юрекнинъ укюмине исе мераметсиз ола. Акъикъатта, инсаннынъ такъдирине шейтан шорбаджылыкъ япа, чюнки онда ич бир шей бизим истегенимиз киби олмай.

— Бу кимнинъ сёзлери?— деп сорадым Христофордан.

Кульди. Башыны терсине саллады.

«Къысмен меним, къысмен де Раймонд Дёртюнджининъки... Берабер тюшюнип чыкъардыкъ». «Сенинъ омюринъ чокъ зевкълы, Христофор!» — дедим мен. Манъа дарылгъан киби бакъты, амма дарылмады. «Зевкълы?»— тааджипленип, текрар сорады менден. «Меним омюрим яхшы ола билир эди; окъумакъ мумкюн экенде окъумадым, шимди... коресинъми? Козюм...»

Христофор терен мана ифа этиджи козълер иле кулюмсиреди.

«Менде бойле» сёзлер даа чокъ» — деди Христо­фор. Онынъ къафасы гузель ишлей эди. Китап окъугъан вакъытта бегенген ибарелерининъ эписини акъылында тута тургъан.

«Онда, озюни узун вакъытлар саф къальбли этип корьсете бермеге кучь етишмей...» — деди манъа бир дефа Христофор. Мен тааджиплендим... даа догърусы, бир шей анъламадым.

«Буны ким айтты?» — деп сорадым.

«Э, бу Розамунда Кольдингамскаянынъ сёзлери»,— деп джевап берди. — «Гузель сёйленильген, ойле дегильми!» Христофор кимерде бу ибарелернинъ саиплерини озю тюшюнип чыкъара эди. Даа истейсинъми? «Дженклернинъ къануны ойле... гъалиплер — магълюплерге истеген шейини яптыра билелер. Юлий Це­зарь.

Юлий Цезарь!»

«Э!»

— Азырмы? — Архипканынъ шакъа тарзында берген суали, бу сукюнет ичинде, къаба янгъырады, лякин манасыны кимсе анъламады.

Архипка койкасындан тюшип, ода ортасына чыкъты. Кейфи бозукъ экени сезильди. Петя эмдже стол янында токъталып, эпимизни козьден кечирди.

— Иш насыл олды?— деп сорады о, яваштан ве козьлюклерини чыкъарып, шинелининъ этегине сюрте башлады.

Биз бильген шейимизни айттыкъ.

— Къайда экени белли дегиль,— деди Карим ве теренден кокюс кечирди.

— Къайда олур беллейсинъиз? Эльбетте, Троицк хастаханесинде.

— Керчектен де... бакъ, акъылымызгъа кельмеди. — Николай ве мен турдыкъ, ювурып азбаргъа чыкътыкъ.

Паромгъа якъынлагъанда, артымызда бензин машинасы пейда олды. Чар-Чакътан кечкен сонъ, онынъ кабинасына кирдик. Шофер таныш дегиль эди, лякин Христофорны корьмек ичюн хастаханеге кетеяткъанымызны бильген сонъ (ер патлавы вакъытында киши къазалангъанындан эр кеснинъ хабери бар эди), бизнинъ хастаханенинъ къапусы огюне кетирип ташлады.

— Беклейимми?— деп де сорады шофёр.

— Ёкъ, сагъ ол, къардаш!

— Он беш дакъикъа беклерим. Чыкъмасанъыз, кетерим...

Хастахане къырнынъ астында эди. Ерге чокътан къаранлыкъ чёккен, къырнынъ тёпесинде исе булуткъа такъылы къуйрукъкъа бенъзер ярыкъ ёлакъ асылы турмакъта. Кунештен къалгъан кесек олмалы.

Араба къапу къапалы. Къакътыкъ-къакътыкъ, ачмадылар. Къурсакъларымызны ичери чеке берип къапунынъ астындан юзюкъоюн сюйрекленип азбаргъа кирдик, сонъ мердивен бою юкъары чыкътыкъ, коридорнынъ ахырында токъталдыкъ.

Кабинетнинъ аралыкъ къапусындан бизни коре къалгъан эсли къадын. халатыны догмелемекте экен, ювурып чыкъты.

— Не керек? Къайдан чыкътынъыз?— деп къычырды о.

— Афу этинъиз!— дедим мен къадынгъа. Дипломатнынъ бири: «къабалыкъны незакет енъер» деген. — Афу этинъиз, мында бугунь Христофор Дураниди кетирильмедими ?

— Дураниди? Ёкъ. Ойлесини кетирмедилер. Чыкъынъыз! Тез чыкъынъыз мындан!— къадын къычыра, берди. Биз еримизден къыбырдамадыкъ. Къадын янымызгъа кельген сонъ, азачыкъ юмшагъан киби ол­ды,— Дураниди? Ким о?

— Экскаваторджы.

— Азачыкъ сабыр этинъиз!— къадын ичери кирди, эппи вакъыт кечкен сонъ, чыкъты.— Бар... амма онъа кирмек олмай.

Къадыннынъ артындан эсмери эркек пейда олды. Устюнде халат...

— Иште, докторнынъ озю...— деди къадын. — Бу йигитлер Дуранидини корьмек истейлер. Омуз кемиги сыныкъ... хатиринъиздеми?

Доктор бизни дикъкъатнен козьден кечирди, сонъ башыны акъырындан ашагъы-юкъары къыбырдатты; адетиндже, бойле ишарет мусбет фикир ифа эткенинден, мен къувана тюштим. Лякин нафиле экен...

— Хастанынъ алы мушкуль,— деди доктор,— кемиги эки ерден сынгъан. Гипс ичинде... мумкюн дегиль.

— Эки дакъикъачыкъ...— деп ялварды Кандыба.

— Ёкъ.

— Мумкюн дегиль, анъладынъызмы?— доктор сертейип башлады. — Бир афтадан сонъ келинъиз!

Хастаханеден чыкътыкъ. Бензин машинасындан, эльбетте, эсер ёкъ эди. Къарлы, сувукъ ель ёл боюндаки къуру япракъларны къуваламакъта. Копюрге еткенде машина таптыкъ. Бир саатте Социалист Шеэрчикке келип еттик.

Карим юкъуда эди. Уяттыкъ.

— Таптынъызмы?— олды биринджи суали.

— Таптыкъ!— демир къапу астындан юзю-къоюн сюйрелип киргенимизни, коридорда къадыннен олгъан корюшювни икяе эттик.

— Гъарип Христофор...— ёргъан астындан Архипканынъ къарыкъ сеси ишитильди. Юкъламай экен.

Карим оджакъ ичинден чайникни алып, стол янына къойды.

— Шекер керекми?

Николай индемеди. Мускуллы, балабан мучесини койка узерине ташлады, башыны ястыкънынъ астына тыкъты, сусып къалды.

Мен чай ичеяткъан арада Карим енъи костюмини кийди, сачларыны сыджакъ сувнен азачыкъ сылатты, сонъ эдинип тарады.

Архипка да турды, кийине башлады.

— Мен экскаваторджылар мектебине ариза бердим,— деди Архипка. Текаран динъленип тургъан сонъ, девам этти,— кечмишнен сагълыкълашмагъа къарар бердим.

— Пек нишаретли... онынъ ичюнми?— дедим мен.

— Сен акъылсыз киши дегильсинъ,— деди манъа Архипка. Хатирине недир кельгенге бенъзеди.— Экимиз ничюн чатыша беремиз, бильмейим...— Шарфыны багълагъан сонъ, кроватнынъ уджуна отурды, аякъларыны бир-бири устюне къачлады:—умумен... билесинъми не? Аятнынъ озю янълыш къурулгъан. Анъладынъмы? Яхшы кишилер шимди йипек иле безели эвлерде назик ханумларнен къонуша, музыка динълейлер. Бирер къаде ичкен сонъ саатларына бакъаджакълар... елькъуван он экини костергенде, къаделер котериледжек, бир-бирлерине токъуштырыладжакъ, кишилер бир-бирлерине сагълыкъ-селяметлик истейджеклер. Сонъ эркеклер дудакълары боялы ве пармакълары маникюрли къадынларны къучакълап, опеджеклер, назик беллеринден тутып блюз ойнайджакълар. Сабагъа къадар кейф чатаджакълар,— Ар­хипка койкасы устюнде яткъан къатранлы брезент къолчакъларыны илиндирип алып куели диваргъа атты. — Эй, Архипка, Архипка! Бир вакъытларда сен де адам эдинъ!

Сонъ Кандыбанынъ койкасы янына кельди. Башы устюндеки ястыкъны чекип алды.

— Тур, Николай!— деди Архипка. Онынъ кевдесинден тутып котерди,— кеттик! Рахильге кеттик! О бугунь Ташкенттен кельди, бир шейлер кетиргендир. Итимал, Валька да андадыр. Аранъызда не олды шу? Бир шей анъламайым. Пятиречьеде... ишлеринъиз башкъа эди!

Кандыба кевдесини догърултты, элинен Архипканы, бош къопкъа киби, четке сурюп ташлады.

— Джоюл!— о пек къычырмады, амма манъа ойле кельди ки, озюни зар-зорнен тута бильди.— Кет! Озюнънинъ Рахилинъе кет! Манъа керекмей. Валька да керекмей!

— Тутарлангъанынъ да не? Сени, инсан деп... мусафирликке давет этем.

— Сус! Санъа шимди сусмакъ эльверишли...— деди онъа Николай. Асабийленгенинден, тишлери хычылдадылар,— кечмишнен сагълыкълашмакъ истейсинъ... бугунь бу къараргъа кельгенинънинъ себеби не? Бир шейлерден къоркътынъмы?

— Ёкъ. Кимседен...

— Джоюл мындан!— деп къычырды Николай текрар. Турды, юмрукъларыны сыкъа берип, Архипкагъа догъру адымлады,— мен не дедим? Ишиттинъми?

Архипка индемеди. Койкасы устюнде яткъан быджагъыны алды, барактан чыкъып кетти. Къапу ачылгъан арада къомшу бараклардан гармонь давушлары ишитильди.

«Шеэрнинъ бир еринде, дживарында»,

Ишчи аилесинде догъдым мен.»

— Не олды, Николай?— деп сорадым мен.

Джевап бермеди. Мен де сустым. Онынъ чеккен азабынынъ себеплерини яхшы биле эдим.

Къапу акъырындан къакъылды. Николай ювурып барып койкасы устюне отурды ве гитарасыны элине алып, юксек давушнен къычырды.

— Кир!

— Не къадар буюк незакет!?— деди Николай. — Кирмеге истемесенъ, тур тышарыда, бузла! О акъы­рындан, насылдыр мунълы тюркю йырлап башлады. Бу тюркюни ондан даа ич ишитмеген эдик. «Испаниоль серенадасы»... деди.

Къапу текрар къакъылды. Мен турып ачтым, башымны тышары чыкъарып сагъгъа солгъа бакъындым, къаранлыкъта кимсе корюнмеди. Къапуны къапатаджакъта, тыныкъ сес ишиттим.

— Джевдет! Бир дакъикъачыкъ!..

Ирада!

Босагъа устюнден азбарнынъ ортасына сычрадым.

Севинчимден, эсимни ёкъ эте яздым.

— Эбет! Эгер вакъытынъыз олса!?— деди Ирада,— бугунь енъи йыл. Унуттынъызмы?

— Енъи йыл?..— къапугъа чаптым, сонъ озюмни къолайсыз ис этип, кери чекильдим,— афу этинъиз, Ирада! Бир дакъикъачыкъ!— къызгъа ичери киринъиз демеге утандым, чюнки эвимиз пек джыйнакълы дегиль эди.

Чар-чабик кийиндим. Тышары чыкъаджакъта, Николайгъа козь эттим. О манъа кедер ве севинч толу козьлерини чевирди.

— Достум!— деди манъа Николай. — Сен омюрни догъру анълагъан кишисинъ. Бу — гъает муим хасиет. Сен, иншалла, узакъ кетерсинъ. Мени акъырындан къапу тарафкъа уйтеп ташлады,— огъурлар олсун!

Чыкътым. Ирада энди узакъта эди. Ювурып пешине еттим.

— Тездже юрмеге билесинъизми?— деди манъа Ирада,— Бизни беклейлер.

— Бизни?— тааджиплендим мен.

— Бизни...— деп текрарлады Ирада,— мени ве сизни!

— Сизни ве мени? Я Турсунов?

Къыз шимди менден бу суальни беклемеген эди. Мен де, шубэсиз, агъызымдан бойле худжур сёз чыкъып кетер беллемеген эдим. Ирада пек ынджынды. Ойле ки, чокъ вакъыт лакъырды эталмады.

— Кене эски лакъырдымы, Джевдет?— деди о, козьлериндеки яшларны силерек,— мен сизге эписини айтмагъанмы эдим?— Къыз мени быракъып кетер деп къоркътым. Буны япмады — сусты, чюнки къыркъ дакъикъадан сонъ бинъ докъуз юз отуз дёртюнджи сене битеджек эди. Къавгъа этмек, дарылышмакъ не керек?— Енъи йыл къаршыламагъа Турсуновнен кет­мек истеген олсам, бу аралыкъта, бу сувукъта сизни къыдырып келирми эдим?— деди Ирада.

— Чатал-Чинардаки гедже?..— бакъ сен, агъызымдан учь сёз даа чыкъып кеткенини дуймай къалдым. — Меним энъ мукъаддес дуйгъуларымнынъ акъаретленгенлери?.. Бу исапкъа кирмейми?

— Кечкен шей...— деди Ирада ве кокюс кечирди.— Чатал-Чинар ишинде мен къабаатлы дегилим.

— Ким къабаатлы?

— Кимсе де! Мени апансыздан паромгъа чагъырдылар... къайтып кельгенде сизни айланма канал ичинде корьдим. Устюнъизде Турсуновнынъ пальтосы бар эди.

— Шимди не? Турсуновнен къавгъа эттинъизми? — деп сорадым мен.

— Сизинъ ичюн бунынъ не эмиети бар? Куньлейсинъизми? Кунджюлик — эски сирас. Керчек, адамны севсенъ...— Ирада токътады, козьлериме тикленип бакъып турды, сонъ ёлуна девам этерек, джиддий суретте деди: — Ёкъ. Биз къавгъа этмедик! О меним ичюн ич кимсе дегиль ве ич бир вакъыт олгъаны ёкъ. Чабикче юринъиз!

О вакъытта Ирада мени севе экен. Мен, матюв, буны анъламадым. Чюнки Ирада джильве, наз деген шейни бильмей эди.

Ёл тайгъакъ. Къызнынъ къолтугъындан тутмакъ истедим, чюнки бу сефер Ираданынъ эллери проект, китап, чертёж ве саире шейлерден азат эдилер. Азат эдилер?! Ёкъ. Къолтугъында шимди де кягъыткъа сарылы недир бар. Аякъларында кучюк резина чызмалар... ерге баскъаны сезильмей, тез-тез юре. Юре дегиль, къаранлыкъ ичинде, гуя ялдагъан киби, козюмнинъ огюнде бир пейда ола, бир гъаип ола. Къолтугъына киреджек олып, сол тирсегинден туттым, кийиксиреген тай киби, силькинди, деръал ёлнынъ четине чыкъты.

Христофорны барып корьдинъизми?— деп сорады о менден,— насыл?

— Корьдик,— дедим мен,— Троицкиде...

— Эли?.. Тюзеледжекке бенъзейми?

— Бильмейим. Шимдилик вазиети пек фена.

— Кельдик,— деди Ирада,— сиз айтып битиринъиз!

Алчакъ чар-диварнынъ янында токъталдыкъ. Мен бугунь, уйле маалинде бу эвнинъ янындан кечкен эдим.

— Гъарип Христофор,— деди Ирада. Онынъ кедери ниаетсиз эди.— Бахтсыз киши. Козьден марум къалгъаны-къалгъаны, шимди омуздан яраланды.

— Керчектен де...

Къапу ачыкъ эди. Клерге бенъзер кучюк одагъа кирдик. Кимсе ёкъ. Дивар боюндаки сет устюнде бре­зент плащлар, къыскъа тонлар, фуфайкалар яталар. Кошедеки аскъычкъа тери якъалы пальтолар илингенлер. Ирадагъа пальтосыны чыкъармагъа ярдым эттим, чыкъаргъан сонъ, пенджеренинъ демир сапына асып къойдым. Сонъ Ирада чызмаларыны чыкъарды, къолундаки кягъыт богъча ичинден юксек подворлы туфлелерини чыкъарды. Аякъларыны кийди.

— Институтта экенде, мусафирликке бойле бара эдик...— деди о ве бир аякъ устюнде туралмай, секириклей берди. Бельки къабургъасынен манъа таяныр деп, онъа таба джылыштым, ёкъ... узанып диварны тутты. — Бойле чамурда туфлелернен юрмек...— оладжакъ шейми?

Къапу ачылды. Анна Яковлевна кирди. Хош, лякин ёргъун черели. Устюнде къара антер, бойнунда беяз шарф.

— Ира!— онынъ давушында ве чырайында азачыкъ даргъынлыкъ сезильди.— Сизни беклеп ёрулдым. Къайда къалдынъыз?— ичери кирсетти.

Йылбаш геджеси Краснянскаянынъ эвинде олурым деп беллемеген эдим. Омузымдаки портупейни чектирдим, кольмегимнинъ этегини тюзеттим, сонъ, Ира­данынъ пешинден кочтим. Амма Ирада токъталды.

— Анна Яковлевна!— деди о, къып-къырмызы кесилип,— бу, Джевдет Бекиров! Хатиринъиздеми, мен сизге...

— Замет этме!— деди Анна Яковлевна, Иранынъ сёзюни болип,— биз танышмыз. Чатал-Чинар гедже­си... паром вакъиасы — эписи хатиримде. Эвиме кельгенинъиз ичюн гъает мемнуным. Риджа этем, ичери буюрынъыз!

Полы даа боясыз, адий джиезли буюкче ода, ичи тазе агъач ве киреч къокъуй. Ортадаки узун стол башында отургъан эркеклер ве къадынлар аякъкъа турды, бизим иле селямлаштылар, сонъ тёрге кечирмек ичюн, курсюлерни четке чекип, бизге ёл ачтылар. Козюме илькиде Алмазов чалынды. Андрей Захарович манъа козь къыпты, сонъ янындаки къадыннынъ къулагъына недир фысылдады, къадын манъа бакъып, кулюмсиреди ве акъырындан башыны саллады.

— Иште, Бекировнынъ озю...— деди Анна Яков­левна мусафирлерге,— Сель ташкъыны хатиринъиздеми? Оны токътаткъан киши!

Мусафирлер мени баштан-аякъ козьден кечирдилер... бирде-бир еринде бойнузы ёкъмы экен деп тюшюндилер гъалиба. Мен сыкъылдым. Башымдан фуражкамны чыкъармагъа унуткъаным... не япаджагъымны бильмей, бир элимден дигер элиме авуштыра ве эзгелей бердим. Анна Яковлевна мени эсли мусафир янына чекип кетирди — къыркъ яшларында, козьлюкли адам, четтен бакъкъанда пек сезильмесе де, мусафирлер арасында, гъалиба, энъ урьметли киши эди.

— Таныш ол, Вадим,— деди Анна Яковлевна кишиге, сонъ манъа чевирилип, иляве этти:— Вадим Семёнович... Чар-Чакъ къуруджылыгъы техника болюгининъ башлыгъы.

— Башлыгъы? Не вакъыттан берли?— Вадим Се­мёнович кулюмсиреди. Бу адам, Краснянская киби буюк инженерден формаль оларакъ устте тургъан болюкнинъ буюги экенлиги ичюн, гъурурлы корюнди. Анна Яковлевна исе бу гъурургъа аселет токъунып алды.

— Бир вакъытта Вадим меним муавиним эди...— деди о,— Заманлар денъишелер.

— Бир вакъытта дегенинъ не? Днепрде эди.

— Бу якъта...— Анна Яковлевна мени таныштырмакъта девам этти,— Абдулла Садыкович. Билесинъиз! Сигизмунд Генрихович. Оны да...— Менжевецкийнинъ устюнде къара костюм, кечкен сефер лекцияда корьгеним киби сакъалы темиз тыраш олгъан. Янында Джураев... Сонъра, мени Мансуровнынъ ве Алмазовнынъ къарыларына такъдим эттилер.

Экиси де, къарар эсабынен, бир яшта, экиси де беяз блузка ве мавы юбка кийгенлер. Атта бир-бирлерине азачыкъ бенъзеп кетелер. Лякин бираз вакъыт кечкен сонъ, экисининъ чешит-чешит адамлар экени билинди. Екатерина Васильевна Мансурова мени корьгенде, ярмалыкъта малыны сатмакъ ичюн муштери къыдыргъан сатванджы киби бакъты, семиз козь къапакъларыны юма берип кулюмсиреди, сонъра Ирада бетке къыя назар этти.

Ниает, эр кес озь ерине ерлешти. Мен Ираданынъ янына отурдым.

— Риджа этем, къаделерни толдырынъыз!— деди Анна Яковлевна мусафирлерге. — Шай да кечикеятамыз.

Кимдир, онынъ къадесине ракъы къойып берди, Анна Яковлевна къадени зияде юкъары котерди. Мен Ираданынъ ве Алмазовнынъ къарысы Розалия Николаевнанынъ къаделерине шарап къойдым.

— Вакъыт, вакъыт...— деди эвнинъ саиби,— эки дакъикъа къалды. Тез-тез эски йылны озгъарайыкъ.

Мусафирлер аякъкъа къалкъты, къаделерни токъуштырып, ичтилер. Сонъ вилка ве пычакълар арекетке кельдилер.

— Къаделерни толдырынъыз!— Джураев вилкасынен чанакънынъ кенарыны чалды. Кимнинъдир, акъылына радио тюшти, турып, репродукторны кечирди. Озьбекстаннынъ ильки президенти Ёлдаш Ахунбабаевнинъ сеси эшитильди. О, енъи йыл мунасебетинен, эмекдарларны хайырламакъта эди. Бизни... Чар-Чакъ къуруджыларыны да унутмады.

Ахунбабаевнинъ сёзю биткен сонъ, Анна Яковлевнанынъ козьлери севинчтен яшландылар.

— Ёлдаш ака Чар-Чакъта чокъ ола...— деди о,— айланма канал битсе — плотина башлайджакъ, о да битсе — гидростанциялар каскады...

— Энъ муими — айланма канал...— деди Вадим Семёнович,— онынъ да муддетини боздыкъ. Тезден бу хусуста джиддий лакъырды оладжакъкъа бенъзей. Эм, гъалиба, башымызны сийпамайджакълар. Хусусан сенинъкини... Анна! Не исе де, айланма канал шерефине ичейик!

Эпимиз ичтик.

— Чар-Чакъкъа сюфте келювимиз хатиринъдеми, Вадим,— деди Краснянская,— кишилернинъ эллеринде тек кетмен... башкъа шей ёкъ эди. Шимди... паровозлар, экскаваторлар. Днепрде де ойле эди. — Анна, башыны саллап, чыкъылдап алды. — Эски тарих... Э! Тамада! Тамада ким?

— Сёз Сигизмунд Генриховичке бериле,— деди Джураев. Айткъаны зорнен анълашылды. Агъызы то­лу эди.

Менжевецкий аякъкъа турды, галстугыны тюзетти, къадесине шарап къойды.