Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Къыйметли достларым!— деди инженер.— Эпимизнинъ бирлигимиз, хызметимиз, достлугъымыз ичюн ичильмесини теклиф этем.

Эль чырптылар. Менжевецкий стол этрафындаки кишилерни козьден кечирди, оларгъа незакетле ку­люмсиреди, сонъ Анна Яковлевнагъа мураджаат этти.

— Эв саибининъ ве бу мусафирликте булунгъан ханымларнынъ сагълыгъы ичюн де!..

Сигизмунд Генрихович... бирлигимиз ичюн дегенде, Андрей Захарович алель-аджеле ярым стакан ракъы ичип къойгъан эди. Шимди онъа енъисини къойып бердилер.

Мансуров озюнинъкини кучюк ютумларнен ичти. Агъызы-буруны къыйышты. Деръал тузлу хамсагъа узанды.

Ирада шарап ичти. Учюнджи къадеде окъшыды, тез-тез стол устюне къойды, эппи вакъыт индемей отурды. Мен исе лакъырды ичюн сёз тапалмадым.

— Енъи драгляйн насыл?— деп сорады Вадим Се­мёнович. Ирада деръал козьлерини Анна Яковлевнагъа котерди. Мен онъайтсызлыкътан къуртулдым.

— Пек гузель,— Ираданынъ ерине Краснянская джевап берди,— тааджипли шей, бу шараитта...

— Я Лена?

— Лена зиянсыз... окъуй! Озю пек зайыф. Бу джеэттен бабасына бенъзеген. — Шай деген сонъ, Анна Яковлевна сусты.

Хатириме онынъ, Днепрде эляк олгъан ходжасы хусусындаки лакъырды кельди. О хайырсыз хаберни ишиткен вакъыттаки ахвалыны тасавур эттим. Энди баягъы вакъыт кечкен. Балалар оськен — буюгенлер. Ананынъ раатсыз аяты исе аля девам этмекте. Шимди онынъ омюринде о адам... ходжасы етишмей.

— Эбет!— деп ташлады Вадим Семёнович, къыскъадан.

— Эбе-эт!— деди Анна Яковлевна, давушыны азачыкъ соза берип, сонъра иляве этти:—Билесинъми не, Вадим? Къадынларгъа, хусусан меним киби... тул, янъгъыз сойларына, ич инанма! Олар озьлерини пек раат омюр кечиреяткъан кишилер этип косьтермеге севелер. Лякин баш кутелер. Эв, аиле белясындан азат экенликлерини бахт-саадет исап этип макътаналар. Эписи уфюртме шейлер. Барсын, къадын эвде йигирми дёрт саат къартоп котлети пиширмек, бала эскиле-рини ювмакъ — къурутмакънен мешгъуль олсун. Барсын, ойле олсун! Гедже кеч маальде къапу къатты къакъылсын, ичери акъайы сытыкъ чырайнен кирсин ве, ниает, кимерде къавгъа этсин. Бу шейлер янъгъызлыкътан бинъ кере яхшы. Чюнки о — аиле аяты.

— Алла косьтермесин!— деди Екатерина Василь­евна. Дудакълары ачувдан титреди,— бойле бахттан марум олмакъ ичюн бутюн вариетимни багъышлар эдим.

— Худжурсынъ сен!— деди Анна Яковлевна. — Бу ялдызлы сёзлерни къайдан таптынъ! Кинода ишиттинъми, романда окъудынъмы? Абдулла Садыкович олмаса, не япар эдинъ?

— Ишлер эдим, онынъ къадар буюк мутехассыс олмасам да...

— Етер, Катя!— Мансуров оны тирсегинен тюртти,— Дагъ чытырман. Теренликке далсанъ...

— Адашырсынъыз,— деди Ирада тез-тез,— лякин бир шейге тааджипленем... къадынлар бир-бирлерине озь акъайларыны даима алим, эдепли киши деп такъдим этелер. Гуя дюнья оларнынъ омузлары устюнде тура. Ер юзюнде энъ буюк адамлар — оларнынъ акъ-айлары. Энъ севген адамлары да озьлерининъ акъайлары. Мансуров не, буюк адаммы?

— Айса... уфакъ инженерми?— Екатерина Васильевнанынъ гъурурына балта урулды. Энди Ирадагъа раатлыкъ бермез,— сёзюнъизни насыл анъламакъ керек? Сенинъ шахсий фикиринъ депми? Ёкъса, ресмий?..

— Шахсий фикирим...— деди Ирада,— мен Дугюм башлыгъы дегилим. Истесенъиз, шахсий фикиримни сынап бакъынъыз. Бельки акъикъаттыр!

— Сен, Ира, агъызынъны пек толдырып лакъырды этесинъ,— деди Мансуров. Онынъ сабыры тюкене башлады,— озюнъ сезесинъми?

Анна Яковлевна, бельки дава токътар деп, беклеп отурды, токътамады, вира кескинлешти.

— Ира! Катя! Етти энди. Тезден бир-биринъизнинъ сачларыны юлкъаджакъкъа бенъзейсинъиз.

— Лякин юлкъаяткъан еримиз ёкъ!— Екатерина Васильевна ачувындан, кульди.— Озь-озюни тенкъид... ярамай шейми? Мансуров кечкен чаршенбе куню Искандерде бу хусуста доклад япты. Мен ондан огренем... Тезден партиягъа киреджегим.

— Партиягъа? Екатерина Васильевнамы?— Ирада ичиндеки эеджанны бекиталмай, юксек давушнен кульди.

— Не? Келишмейимми?— Екатерина Васильевна алевленип, еринден турды, аягъынен курсюни тепти. Курсю тентиреди, диваргъа янтайып къалды. Эки элинен столны юмрукълай берип, деди: — озюнъ кимсинъ? Турсуновнынъ башыны айландыргъан сен дегильсинъми?

— Турсунов аджаип инженер. О манъа белли...— деди Ирада,— башыны ким айландырды, бильмейим.

— Санъа айып дегильми, Катя?— деди Анна Яков­левна,— бу насыл лаф?

Ирада, техникий назарет зайыфлыгъы себебинден, экскаваторларда къазалар чокълашкъаныны, Мансуровнынъ къарысынынъ бу хусуста тасавуры ёкълугъыны сёйлемек истеди, лякин пешман этти. Келишикли муит дегиль. Мусафирлернинъ юрегини къырмакъ керекмей.

Екатерина Васильевна тынмады, Ираданынъ устюне чапкъыла берди. Ниает, Мансуров онынъ белинден къапкъач этип, ерине отуртты.

Мен Екатерина Васильевнаны мында биринджи дефа корьдим. Дава къызышкъан вакъытта мусафирлер сусты, бир зевкълы левха юз бермезми экен деп, бекледилер. Екатерина Васильевна азачыкъ ятышкъан сонъ Менжевецкий эгилип, Джураевнинъ къулагъына бир шейлер пысырдады, Джураев ондан:

— Я сиз озюнъиз насыл?— деп сорады,— акведуккъа къаршысынъызмы?

— Эльбет де! Бир акведук, эки копюр къурып, дюнья пара сарф этмек не керек?

Анна Яковлевна, кенарда отургъаны алда, боюныны узата берип, лакъырдыны динъледи.

— Сигизмунд Генрихович акълы!— деди о,— не дейсинъ, Вадим?

Эр кес акведук меселесинен меракъланды. Мен ишни бирден анълап оламадым, анълагъан сонъ деръал Менжевецкийнинъ тарафдары олдым. Сёз, деривацион канал къуруджылыгъынен багълы ишлер устюнде кетмекте эди.

Мен кечкен саифелерде бу хусуста бир парча сейледим. Бент Чар-Чакъны юкъары котерген сонъ сув деривацион каналнен кетеджек. Деривацион канал боюнда гидроэлектростанциялар къуруладжакъ. Исвечре фирмасынынъ усулынен тертип этильген проектке бакъкъанда, деривацион каналда конделен сель эндеги къурулмакъ керек. Къышта тюшкен сель хатиринъиздеми? Бу ерлерде баарь сели даа кучълю ола. Дери­вацион каналнынъ башы ойле ерде ки, анда чешит вакъиаларны беклемек мумкюн. О себептен, сель ичюн махсус бетонлы канал ясамакъ керек, бу канал дери­вацион каналнынъ устюнден кечип, паром бетте Чар-Чакъкъа барып чыкъаджакъ Сель каналынынъ устюнде эки копюр къурулмакъ керек: бири демир ёл, дигери шоссе ичюн. Менжевецкий меселе ачыкъ анълашылсын деп, папирос къутусы устюнде учькошелик чызып корьсетти. Учькошеликнинъ катетлери деривацион ве сель каналларында арекетни акс этмекте эдилер.

— Мен гипотенуза тарафдарым,— деди Менжевецкий ве кибрит иле къалын чызыкъ ясады. — Барсын, сель плотина огюндеки тыйнакъкъа акъсын. Бойле япылса, бир каналнынъ астындан дигер каналны кечирмек ве бир акведук, эки копюр ясамакъ керек олмаз. Бунъа сиз де расызынъыз дегильми, Анна Яков­левна?

— Гузель фикир!— деди Джураев.

— Бу не? Енъи йыл шерефине багъшышмы?— деп сорады Вадим Семёнович ве папирос къутусыны алып, огюне къойды,— меселени этрафлыджа тюшюнмек керек.

Мансуров эгильди, Вадим Семёновичнинъ къулагъы ичине чокъ вакъыт бир шейлер пысырдап отурды.

— Бу проектке бакъып чалышсакъ, экскаваторнынъ хызмети эки къат артаджакъ,— деди о, ишитилир-ишитильмез.

— Ничюн?— Вадим Семёнович элесленип бакъты.

— Хызмет артаджакъ. Догъру,— деди Менжевец­кий,— амма копюрлер меселесинде эки миллион кумюш икътисад этиледжек. Бу сизинъ ичюн бир шей демек дегильми?

— Мансуровкъа коре не? Не къадар аз чалышылса, о къадар эльверишли,— деди Ирада, ачувланып,— Менжевецкийнинъ фикири яхшы. Сиз, Абдулла Садыкович, тюшюнип бакъынъыз!

— Ира, шубэсиз, Анна Яковлевнанынъ дегенини япаджакъ,— деди Екатерина Васильевна.— Башкъа шей беклемек мумкюн дегиль.

— Билесинъизми не?— Ирада стол устюндеки шекер макъасыны къакъып алды. Екатерина Васильевнанынъ буруны астында къакъыта яткъанда, Анна Яковлевна ишарет пармагъыны саллагъаныны корип, токъталды.

— Сизге бугунь не олды?— деди Анна Яковлев­на,— не сени таныйым, не де Катяны!

— Бу авантюристкагъа айтынъыз, эр шейге буруныны тыкъа бермесин.

— Я сен, Андрей? Не индемейсинъ?— Розалия Николаевна Алмазовны тюрткючледи. — Копюр меселесине насыл бакъасынъ?

Машинист кулюмсиреди.

— Мен халкънынъ достым. Халкъ не десе, онъа разым.

Алмазов саргъуш эди. О стулнынъ аркъасына таянды, озюнинъ ничюн «халкънынъ досты..!» экенини анълатмакъ истеди.

Къарысы буны яптырмады, тарелкагъа къапыста къойып, огюне сюрди.

— Иче бересинъ,— деди онъа,— ашагъанынъны корьмейим.

Агъызына дёрт-беш къашыкъ эзме къартоп тыкъыштырды, Алмазов онынъ тизине ятып, юкълап къалды.

Вадим Семёнович козълерини папирос къутусындан тек шимди алды.

— Эх-хе-хе-хе, къыйметли Сигизмунд Генрихович!— деди о, ясама алда кулюмсиреп,— бу вакъыткъадже къайда эдинъиз? Проект энди бутюн инстанцияларда тасдикъланды. Денъиштирмек керек олса...

— Къайда эдим? Къуруджылыкъта эдим. — Менжевецкий кульди. — Эгер проектни денъиштирмек ке­рек олса...

— Сизден оны сорамайым. Чокъ раатсызланманъыз!— деди Вадим Семёнович.— Баш идареде дюньяджа мешур инженерлер чалышалар. Не япмакъ кереклигини олар билелер.

— Билелер?! Акведук меселесиндеки къалабалыкъ неден чыкъты? Бильгенлери ичюнми! Мен намуслы инженерлеримиз шерефине ичмекни теклиф этем!— деди Джураев, аякъкъа турып, команда этти:— бир-эки-уч! Сизинъ сагълыгъынъыз ичюн, Сигизмунд Генрихович!

Джураев ракъыны бир ютумдан ичип, ерине отурды. Менжевецкий Джураевке яваштан бир шейлер сёйледи. Не эди? Ишитмедим. Менжевецкий аякъкъа ту­рып, шойле деди:

— Мен озюме шубэли муамеле, ишанчсызлыкъ корьсетиле кельгенине алышып къалдым... Сизинъ тостынъыз, Джураев аркъадаш, меним гуналарымны афу этювге бенъзеди.

— Мен не дедим? Не бенъзеди?

— Ёкъ, джаным... Мен дейим, манъа даима...

— Намуслы инженерлер шерефине... дедим. Насыл ишанчсызлыкъ ола биле?— Джураев керчектен тааджипленди.

— Мен де ойле дейим...— Менжевецкий озь фикирини анълаталмагъанына кедерленди,— мен озюмни къабаатлы исап этмейим.

Менжевецкий стаканнынъ ракъысыны кичик ютумларнен ичти, сонъра тарелка ичинден ешиль, помидор туршусы алып, пычакънен кесе башлады. Бу эснада Алмазов козьлерини ачты.

— Тез къап! Агъызынъдан тютюн чыкъаята,— де­ди машинист,— капсулинъ патлай къоймасын!

— Энди ишчи сыныфынынъ яш несили шерефине ичейик!— деди Анна Яковлевна ве ялкъ этип манъа бакъты.

Ирада араретле эль чырпты, стаканыны меним мешребеме ойле кучьлю урды ки, къабургъасы чатлап кетти, шарабынынъ ярысы тизлерим устюне тёкюльди. Тааджипли шей, Ирада буны атта абайламады.

Ирада мени Менжевецкийге корьсетип:

— Бу да студент!— деп къычырды.

— Бу да, дегенинъизнинъ себеби не?— деп сорады инженер.

Мусафирлер шакъылдап кулюштилер. Ирада ничюн экенини анъламады. Сусты, башыны къыбырдата берди.

— Сиз... амелияткъа кельдинъизми?— Сигизмунд Генрихович менимнен меракъланды.

— Ёкъ. Мен экинджи курста эдим. Арбий мектепке...— Эски тарихны къыскъадан икяе эттим.

— Эбет, эбет! — дей берди Менжевецкий. — Демек, Гитлер акимиет башына кечкен вакъытта сиз энди аткъа минген, къылыч такъынгъан эдинъиз!.. Лякин не олып чыкъа, билесинъизми? Биз фашизмге кин беслей, онъа дарбе эндирмеге азырланамыз, о, исе гъарбий Авропада эп пекине. Ничюн ойле?

— Осе... пекине!— Ирада инженернинъ сёзлерини текрарлады,— биз плотина къурамыз... Эбет! Ойле керек. Аят токътап къаламай... девам этмеге меджбур.

Биз бир ургъанда фашист ордуларыны ернен-ексан эте биледжегимизге эмин эдик.

— «Бинъ бир гедже...» — деди Сигизмунд Генрихович, ачувланып,— фашистлерни токътатмакъ ичюн ялынъыз гидроэлектростанциялар дегиль, барот, бом­ба, топ, къуршун да керек. Мен дуям: сиз манъа инкъилябдан эвельки, эски спец, деп бакъасынъыз. Лякин фашизм меним ичюн де йиренч шей. Оны ёкъ этмек керек. Башкъа тюрлю мумкюн дегиль.

Дава башлады. О девирлерде бойле иддалар чокъ ола эди.

...Ер юзюнде учь фашист девлети мевджит: Герма­ния, Италия ве Япония. Германия ве Япония янъчыкъ Миллетлер лигасындан чыкъкъан, бутюн кучьлерини къойып силяланмакъталар. Бу эки девлет — Узакъ Шаркъта ве Авропада дженк менбалары. Немселер ве итальянлар Абешистангъа сурюштирип кирди, Испанияда исе фесадчылар республикагъа къаршы силя котердилер.

О сенелерде агъыр санайымызны ве энергетикамызны техника иле силяландырмагъан олсакъ, бинъ докъуз юз къыркъ бирде алымыз не олур эди аджеба?

Ирада ничюн ачувлана эди, бильмейим. Сигизмунд Генрихович, фикиримдже, догърусыны сёйледи. Иш, къарт инженернинъ насыл сёйлегенинде дегиль, не сёйлегенинде эди. О Ватаннынъ такъдири ичюн къасеветленмекте эди.

Сигизмунд Генриховичнинъ лакъырдысыны буюк дикъкъатнен динълеген Джураев текрар тост котерди.

— Гъалебелеримиз шерефине!— деди о. — Намуслы адамларымыз... бахтлы аятымыз ичюн!

— Енъилюв не экенини бильмейик!— деди Менжевецкий.

Онынъ дипломатиядан хабери ёкъ... чылчыкъ, юфкъа юрек бир киши. Амма мында Чар-Чакъта адамлар саделер. Оларнынъ огюнде алидженап арекетлер япа бермек шарт дегиль. Асыл озю де ойле киши де­гиль. Революция сенелери институт битирген, сонъра къуруджылыкъларда ве комюр оджакъларында ишлеген. Русиени севе. Онынъ ичюн джаныны бермеге азыр. Русие дегенде — Советлер Бирлиги деп анълай.

Лакъырды сакинлеген сонъ Анна Яковлевна, бир вакъытларда, институтта, Вадим Семёновичнен берабер, унутчакъ профессоргъа насыл этип имтиан бергенлерини, ондан сонъ старостадан насыл къачып къуртулгъанларыны икяе этти.

— Бу енъи йылны мында къаршыларым беллемеген эдим,— деди Вадим Семёнович,— Сибирьге кетеджек эдим. Йибермедилер. Студентлик достлугъы киби достлукъ ёкъ.

— Сибирьге?— Екатерина Васильевна башыны котерди, юкъунчлы козьлерини Вадим Семёновичке тикледи,— нафиле кетмегенсинъиз! Бу тюпсиз чукъурда не яхшылыкъ таптынъыз?

— Ничюн чукъур олсун? Тезден яз келир...

— Яз? Мен мында бутюн мевсимлерни корьдим. Джарты бараклар, Сабира хала — башкъа шей ёкъ. Керчек, бир де Кандыба ве онынъ гитарасы! Ашханеде — запеканка ве экши къапыста.

Ирада чыдаялмады.

— Даа не керек эди?— деп сорады. — Бу къаялар арасында Петергофны корьмек истединъизми?

— Энъ гузель аш экскаваторджыларгъа бериле,— деди Алмазов, мыскъылнен. О энди озюне кельген эди. — Уйледе, биринджиге бульон, экинджиге къавурулгъан къой эти, учюнджиге — какао.

Гурультили кулькю котерильди. Сонъ патефоннынъ вызылтысы ишитильди. Эркеклер курсюлерини четке чектилер. Ирадагъа бакътым, кейфи бозукъ киби корюне. Янына бараджакъ олдым, озю меним яныма кельди ве гуя терен юкъудан уянмакъ истер киби, башы­ны силькитип алды.

— Кельгениме пешманым...— деди о,— бу къадыннынъ мында оладжагъыны бильмедим... озь-озюме къач кере сёз бердим, башкъасынынъ лакъырдысына ич къарышмайым, дедим. Унутам... Яхут сабыр эталмайым.

— Сиз гъает незакетли эдинъиз, Ирада! — дедим мен.

— Мен? Незакетли?— шубэли-шубэли сорады менден, сонъ кульди:— юринъиз, ойнайыкъ!

Мен ойнамагъа бильмейим. Къайтарма олса, баш­къа меселе. Энъ олмагъанда — вальс... Амма фок­строт, танго, вальс-бостон, румба! О заманда мемлекетимизде бу оюнлардан анълагъан киши асыл да ёкъ... олса биле, беш-он киши эди.

Манълайымны сувукъ тер къаплады. Не япаджагъымны бильмейип, эеджанланып тургъан вакъытымда, Мансуров Ираданынъ элинден тутты, даире этрафында аякъ устюнде тургъан адамларнынъ ортасына чекип чыкъарды, оны чевире башлады. Козь къыйыгъындан Мансуровкъа бакътым: онынъ паларыны оюнгъа бенъзетмек къыйын эди. Адым сайын Ираданынъ аякъларына баскъалай. Сонъ токътала, къызнынъ козьлерине бакъып, тура, «бир-эки-учь» дей яваштан, Ираданы четке янтайта, сонъ догърулта. Куледжегим кельди. Мансуров ойнамагъа бильмей... бу, мени ашаламакъ ичюн япылаяткъан шей. Амма мен, Шолом-Алейхем дегени киби, инат кишим. Аселет, ачувланмадым! Э! Ачувланмадыммы аджеба? Бираздан сонъ, табанларым ве къулакъларым къызып кеттилер. Бунъа не дейлер? Куньджюликми? Гъалиба башкъа ады ёкъ.

Бойле тюшюнип тура эдим, узеримде кимнинъдир назарыны ис эттим. Екатерина Васильевна... ачувлы, лякин дюльбер козьлеринен мени баштан-аякъ тешкермекте ве азачыкъ кулюмсиремекте эди. «Ираданъ насыл, коресинъми? Къадынларнынъ эписи бойле...» демек истей эди. Мен юзюмни пенджере бетке чевирдим.

Саарь вакътында сагълыкълаша башладыкъ.

— ...Керчек, Турсунов къайда? Оны давет этмединъизми?— деп сорады Вадим Семёнович, аякъкъа тургъан сонъ.

— Турсунов Искандерде... достларында!— деди эвнинъ саиби.

— А! Обирси кунь Ташкентке чагъыртувлымыз. Акведук меселеси... бакъайыкъ, не дейджеклер?

— Къабул этерлер,— деди Ирада,— бир сёзсиз.

— Шай беллейсинъизми?

Ирада иле экимиз сокъакъкъа чыкъкъанда ири, юмшакъ къар ягъмакъта эди. Лакъырды этмей, эппии юрдик.

— Сонъ, Джевдет!— деди Ирада, ниает,— насыл? Джемиетни бегендинъизми?

— Гъает мемнюным...— дедим мен. — Хусусан, Ан­на Яковлевнанынъ озюнден. Ильки дакъикъаларда озюмни къолайсызджа ис эттим, кишилернинъ саделигини сезген сонъ алыштым. Реберлер де.. инженерлер де адамлар экенлер.

Ирада юксек давуш иле шахылдап кульди.

— Сиз… насыл беллей эдинъиз?

Мен джевап бермедим. Тюшюндим.

Ираданынъ къапусы огюнде токътадыкъ о мени, зияфеттеки дигер кишилер хусусында да бир шейлер сёйлер, деп бекледи. Мен башкъа шей айтмадым, онынъ давушыны динъледим, озюне бакъып, хошландым. Онынъ самимий кулькюсини ишитип, севиндим.

Сонъ хатириме башкъа шей кельди. Ирада... смена инженери, хызметте джиддий, озю дюльбер къыз, ме­ни бойле буюк адамларнынъ джемиетине чагъырмагъа дегиль, алып кельмеге насыл джесарет этти.

Аралыкъ башында адам кольгелери сечильди, къадын сеси ишитильди.

— Келеяталар...— деди Ирада,— риджа этем, сиз къайтынъыз! Гедженъиз хайыр!

14

Ишлеген еримизде къум табакъасы пейда олды. Бу къум бетон ясамакъ ичюн кейфиетли танылды. Эвеллерде паровозлар къумны йигирми километр узакътан думпкарларнен кетире эдилер, шимди узакъкъа кетмек керекмей.

Экскаватор чукъур ичинден гедже-куньдюз къум чыкъармакъта. Демир ёл ясалса, экскаватор къазгъан къумны платформагъа деррик вастасынен юклеп алып кетмек мумкюн.

Бу фикир Краснянскаянынъ озюнде догъды, лякин шпал ве рельс етишмеди. Иш къалды. Бизим экскаваторгъа якъын барып янаша биледжек демир ёл яса­макъ да мумкюн олмады, чюнки сары топракъ устюнде къурулгъан демир ёл агъыр юкли вагонларны котералмай. Бойле топракъ бир дефа бизим экскаваторны учурумдан ашагъы юварлатаязгъан эди.

Къыскъасы, демир ёл хусусында лакъырды этмеге — эттик, амма ишни япмагъа кельгенде, нетидже чыкъмады. Бугунь комсомол комитетининъ меджлисине демир ёл инженери ве бетон заводы векили чагъырылды. Меджлиснинъ реиси Ирада сёзни эвеля завод векилине берди. Ири, беяз козьлюкли яш киши анализлерни окъуды. Биздеки къум, карьерден кетирилеяткъан къумдан яхшы экен; эгер бизде демир ёл олса...

— Сиз анъламакъ керексинъиз, аркъадашлар,— деди демир ёл вакили. О бизни къандыраджакъ олып чекишти,— биз буны сизден яхшы билемиз, лякин имкян ёкъ. Шпал къайда? Рельс къайда? Бир шей ёкъ! Анъладынъызмы? Паровозлар озенге юварланып тюшкенлерини истейсинъизми?

— Афу этинъиз, Алексей Георгиевич!— демир ёл депосы комсомол ячейкасынынъ кятиби инженернинъ сёзюни больди. — Бизим «Енгиль кавалерия» эски шпал ве рельслер арасында ишке келишикли сойларыны тапты. Пек яхшы дегиллер, эр альде, файдаланмакъ мумкюн.

— Мен сизге, Лёша, къач керелер айттым, лакъырды эткенде пек къызышманъыз дедим,— демир ёл векили озюни акъламагъа тырышты,— демир ёл, о джиддий меселе.

Эппий вакъыт оларнынъ давасыны динълеп отурдым. Кимерде Ирадагъа козь этип алам. Ишни насыл чезер экен? Не дер экен, деп тюшюнем.

— Етер энди!— деп къычырды комсомол комитети бюросы азаларындан бириси,— эр шей анълашылды.

— Ёкъ, айта берсинлер...— деди Ирада. О саатине козь этип алды, сонъра манъа кулюмсиреди.

Меджлис дадсыз эди. Дадсыз экенине залдаки комсомоллар да, президиумдаки Ираданынъ озю де эмин эдилер. Амма кимсе индемеди. Чюнки бойле безгилек меджлислерге, къуру-узун нуткъыларгъа зпимиз алышыкъ эдик. Ниает, Ирада къарындашынен стол устюндеки графинни чынкъылдатып, тезден Анна Яковлев­на келдежегини, онынънен акъыл танышып бакъмакъ мумкюн оладжагъыны сёйледи.

Дава битти. Йигитлер бирер сигар ясап, ичтилер, Ирада текрар саатине козь этеяткъан арада коридорда аякъ давушлары ишитильди.

Краснянская... О, залдаки адамларгъа башыны саллап, селямлашты, сонъра реиснинъ янына барып отурды.

— Сонъ, насыл?— деп сорады Ирададан,— келиштинъизми?

— Несине келишеджексинъ онынъ?— деди кимдир, зал ичинден,— демир ёл идареси тек бир шей биле — итираз этмек. Не олса-олсун.

— Итираз яхшы шей дегиль,— деди Анна Яков­левна,— о тешеббюсни ольдюре... анъладьшынъмы? Мен шимди деподан кельдим. Бутюн резервлерни... бутюн утильни козьден кечирдик. Зан этсем, «Енгиль кавалерия» акълы. Олар энди эки юзге якъын шпал азырлап къойгъанлар. Башкъаларындан ич осал де­гиллер. — Краснянская демир ёл векилине мураджаат этип, деди: — умумен, Алексей Георгиевич, демир ёл участкасына джиддий эмиет берильмей. Буны назар итибаргъа алынъыз! Меджлистен сонъ къызгъын куньлер башлады. Биз, Баш Дугюм комсомоллары, бу дёрт километрлик демир ёлны озюмиз къурмагъа къарар бердик. Биз, нижниклер — бу ишнинъ мутехассыслары, эльбетте, десятниклер хызметини корьдик. Ёлны учь афтада ясап битирмеге ишандырдыкъ. Бизге: яхшы тюшюнип бакъынъыз, бу къалабалыкъ ичинде, ишнинъ тертибинде янълышмакъ мумкюн дегенлер де тапылдылар, амма биз сёзюмизни кери алмадыкъ. Кимерде сменадан сонъ, ашханеге бармай, дос-догъру демир ёл къуруджылыгъына ювурдыкъ, дакъикъаны гъайып этмей чалыштыкъ. Керчек, иш алетлеримиз примитив эди: лом, кирка, курек. Башкъа шей ёкъ. Шпалларны ве рельслерни озь къолларымызнен дрезина платформаларына юклеп, ёлнынъ энди азыр пытагъы бою участкагъа алып келе бердик. Йигирми бир кунь — йигирми бир геджеде демир ёлны ясап битирдик.

Биткен сонъ, экинджи сменада пек чокъ адам топланды. Фышылдап, увулдап, бухар сачып паровоз кельди, елькъуван янында токътады. Текяран тургъан сонъ депогъа джёнеди. Бир саат кечти. Искандер беттен ильки поезд корюнди. Аркъасына думпкарлар такъылгъан... Демир ёлджулар айретте къалдылар.

— Бу не демек ола?— эски шпалларны корип, тааджиплендилер. — Бекитмеге-бекиткенлер, амма шпаллар озьлери чюрюк... Вагонлар юкленильген сонъ рельслер керилип кетмезлерми?

Краснянская экскаваторнынъ когертесинде, Алмазовнынъ янашасында тура. Биринджи вагон келип янашкъанынен, машинист ковш ичиндеки къумны думпкаргъа тёкти, сонъ елькъуванны чар-чабик сагъ тарафкъа чевирип, ковшны ерге тюшюрди. Бир къач сание кечкен сонъ, ковш текрар котерильди ве ичиндеки къум дигер думпкаргъа тёкюльди.

— Демир ёлдан чекилинъиз!— деп къычырды Анна Яковлевна. — Рельслер сынгъан киби олса, думпкарлар ерге къапакъланып, ишчилерни яраламакъ мумкюн.

Мен онынъ эмирини башкъа тюрлю анъладым. Манъа ойле кельди ки, Анна Яковлевна бизни къасевет этмей, бизге ве бизим ишимизге шубэлене. Онъа бунынъ аксини исбат этмек керек.

Бунда, якъын бир ерлерде Ирада ёкъмы экен, деп этрафыма бакъындым. Олса, манъа ярдым этер эди, лякин ёкъ... сеси узакъта, паровоз бетлерде чыкъмакъта. Шпаллар, керчектен де, агъыр юкнинъ тазикъы алтында азачыкъ чёккен киби корюнелер. Бельки эр ерде дегильдир?! Бельки бизге ойле корюнгендир?

Краснянская текрар:

— Демир ёлдан четке чекилинъиз!— деп къычырды.

Мен энъ якъын думпкарнынъ тёпесине чыкътым, эллеримнен ишарет этип косьтердим: телюкели ич бир шей ёкъ. Рельслер кериледжекке бенъземейлер. Поезд гузель-гузель кечип кете биле. Дигер думпкарнынъ устюне де адамлар миндилер.

Демир ёл топракъ йыгъынлары устюнде къурулгъан: бир тарафы Чар-Чакъ, дигер тарафы —айланма канал. Платформа устюнден бакъсанъ, юксек къаянынъ тёпесинде тургъан киби келе. Эльбетте, буюк тазикъ нетиджесинде йыгъын четиндеки топракънынъ ашагъы тайгъан ерлери олды, шпалларнынъ устьлери ачыльш къалдылар.

Анна Яковлевна теляшкъа тюшти. Паровоз бетке ювурып кетти. Ирада исе, бизим платформа бетке бакъып, юмругъыны саллады, сонъ нелердир айтып къычырды. Не деп къычырды? Анълап оламадым. Бир талайдан сонъ озю бизим думпкарнынъ янында пейда олды. Думпкарнынъ устюнде он-он беш киши бар эди. Мен бираз ашагъы эндим, бир аягъымнен буферге басып, Ираданынъ элинден тутып, оны платформанынъ устюне чекип чыкъардым. О да, бизим киби, де ашагъыда, къайнап акъаяткъан Чар-Чакъ бетке, де экскаватор янындаки адамларгъа джылмайып козь эте берди.