Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Мен къалдым. Вазиетим, эльбетте, парлакъ дегиль. Манъа энди кимсе инанмаз.

Бассараба ве Менжевецкий кирдилер.

— Токътабаевни корьмединъизми?— деп сорады Бассараба.

— Сени къыдырмагъа кетти,— дедим мен.

Сигизмунд Генрихович яныма кельди.

— Риджа этем, манъа смена инженерини ве экс­каватор паркы башлыгъыны тапып беринъиз!

— Янъчыкъ мында эдилер,— дедим онъа,— бираз сабыр этинъиз!

Менжевецкий манъа ойле окюнчли бакъты ки, утангъанымдан «шимдичик...» деп, тышары сыптырылдым.

Мансуров ве Ирада агъач копюр янында эдилер. Мансуров эллерини саллап, юксек сеснен бир шейлер айта. Ирада янында тура. Индемей... Якъын кель­дим: — Сигизмунд Генрихович сизни беклей,— дедим. Мансуров сёзлеримни дикъкъатнен динълеп турды, сонъ: хи-хи-хи этип кульди.

«Бу да не экен?» — дедим озь-озюме, ачувланып, кери къайттым.

— Шимди келеджеклер, дедим Менжевецкийге.

— Сагъ ол, Бекиров!— О, печканынъ огюнде тиз чёкип отургъан, атеш ичинде къалып тельнинъ уджуны къыздырмакъта ве Бассарабанен лакъырдыны девам этмекте эди: — Бильмейим, археологларгъа айтсам, бельки кулерлер,— дей эди о,— лякин инсан элинен япылгъан шей экенине эминим. Бу улькелерде та, араб укюмдарлыгъындан эвель юксек севиели медениет олгъан. Бу ерлерде Искандер Зулькарнайн биле булунгъандыр. Амма топракъ певренк ичюн... эки бинъ йыл — акъылгъа сыгъмаз муддет дегиль. Бойле сув ёлу Ромада шимди де бар... Мадамки ойле, бу инсан элинен ясалгъан шей. Геологлар буны эслемегенлер. Ер къазылгъан вакъытта янашада беш тешик тешип, кечип певренкке илишмемек мумкюн эди. Бойле адиселер чокъ олалар.

Токътабаев кирди.

— Сени къыдырдым!— деди о Бассарабагъа.

— Биз ялыда эдик.

Сигизмунд Генрихович къып-къырмызы тельни чыкъарып, сигарыны тутандырды.

— Демирджи тюкянында чалышкъан вакътымда сигарны даима бойле якъа эдим,— деди о,— балалыгъымда, бабам сигарны ничюн атешнен якъмай экен, деп тааджиплене эдим. Сонъундан анъладым. Сигарны бойле якъмакъ, белли дереджеде, аристократлыкъ экен. «Демирджи олып, сигарны кибритнен якъа...» дейджеклер. Атеш, адетиндже тютей — медениеттен узакъ шей.

Инженер Токътабаевке чевирилип, башынен Бассараба бетке ишарет этти.

— Бунъа тешеккюр этинъиз! Сезикли киши экен. Аджаип машинист. Топракъны ковшнен къаза, амма ерни пармакъларынынъ,— Менжевецкий пармакъларыны козьлерине якъын кетирип, оларгъа дикъкъатнен бакъты,— пармакъларынынъ уджларынен тутып бакъкъан киби ис эте.

Менжевецкийнинъ тырнакълары арасында балчыкъ толу экенини корип, тааджиплендим. Меним тааджипленгенимни сезди. Деръал джебинден явлугъыны чыкъарып, эллерини сюрте башлады.

— Демирджи не вакъыт олдынъыз?— деп сорады ондан Токътабаев.

— Инженерлик амелиятым вакъытында олдым. Мени келеджектеки инженер деп, демирджи ханеге ёлладылар. Анда учь ай балабан демир чёкючнен чалыштым. Яхшы ки, устам юваш къарт эди, тырышып чалышкъанымны корип, сонъундан мени инженер хызметине авуштырды. Амма мында, Чар-Чакъта тырыш-тырышма, даима пишкен-тюшкен инженерсинъ.

Токътабаев кулюмсиреди.

— Афу этинъиз, Сигизмунд Генрихович, мен партиялы адамым...

— Не? Партиялы экенлигинъиз ичюн афу истейсинъизми?

— Мумкюн олса да, сёзюмни больмесенъиз... сонъуна къадар айтып битирсем...— деди Токътабаев,— чюнки...

— Баш устюнде, начальник аркъадаш!— къарт инженер шакъалы сёзге шакъалы джевап берди.

— Мен партиялы адамым, Сигизмунд Генрихович, ве ишинъизге партия козюнен бакъмакъ истейим. Юрегинъиз темиз, мен билем. Куню келир, партия сизге бенъзер эски, теджрибели мутехассыслар хусусында озь фикирини сёйлер.

— Сёйлерми?

— Сёйлер!— деди. Токътабаев къатиетнен ве сёзюне девам этти: — амма ынджынгъан олсанъыз, о хусуста эр ерде айта берювинъиз яхшы шей дегиль. Бельки джанынъызны агъырткъан кишилер олгъандыр, лякин биз сизге урьмет этемиз, сизни сая-севемиз. Сизинъ ичюн бу азмы? Даа не керек? Джанынъыз агъыргъаныны эр ерде айта бермек керекми? Эр кеснинъ юреги бар.

— Бельки сиз акълыдырсынъыз...— деди Менжевецкий ве тюшюнджели алда джылмайды, сонъ лакъырдыны башкъа тарафкъа чевирди,— Бассарабанынъ ковшы илишмеген олса, бир шей бильмейджек эдик,— деди.

Ирада ве Мансуров кирдилер. Мансуров, Сигиз­мунд Генриховичнинъ къолундан тутып селямлашты, ал-хатир сорады, Бассарабагъа исе башыны бир силькитип алмакънен кифаетленди.

— Достлар!— Менжевецкий сёзге эр кестен эвель киришти. — Достлар, машинист Бассараба не япты? Шимди сизге айтайым...

— Биз оны джиддий лакъырды ичюн чагъырдыкъ,— деди Мансуров,— сиз токътап турынъыз!

— Афу этинъиз, мен сёзюмни битирмедим... Битирмек дегиль, атьта башламадым, Шай... биз айланма каналны тездже къурмакъ ичюн тырышамыз, ойлеми?— Сигизмунд Генрихович джебинден явлугъыны чыкъарып, пенснесини сюрте башлады.— Озен ичюн енъи ёл къурамыз. Амма онынъ астында не бар? Айтынъыз, не бар? Бильмеймиз. Тёпеси куюк къарагъач эсинъиздеми? Эсинъизде олмаса, чыкъып бакъынъыз. Мындан дёрт юз метр узакъта тура... онынъ янында, ер астында, буюк канал тапылды. Номай сувлу ка­нал. Тасавур этип оласынъызмы?

— Канал? Ер астындамы?— Мансуровнынъ козьлери бир-бирине бакътылар,— оны Ким ясагъан?

— Ким ясагъан? Бунынъ шимди эмиети ёкъ,— деди Менжевецкий,— канал...

— Сиз янълышмайсынъызмы, Сигизмунд Генрихо­вич?

— Ёкъ.

— Эльбетте...— деди Сигизмунд Генрихович,— сув Хазар Кенд беттен келе, айланма каналнынъ астында юз метр юрип, тёпеси куюк къарагъачнынъ янында, Чар-Чакъта тамам плотинанынъ озю оладжакъ ерге чыкъа. Бу, ишни муреккеплендиреджекке бенъзей. Сёз келими, Чар-Чакъны къурутмакъ ичюн, сувны ай­ланма каналгъа йибердик, амма ер астындаки каналдан Чар-Чакъкъа саниеде къыркъ кубометр сув акъып тураджакъ. Демек, сувдан кене къуртулалмайджакъмыз,

— Бу мумкюн дегиль!— деди Мансуров.

— Ничюн мумкюн олмасын? Мумкюн...

— Сен бунъа инанмайсынъмы?— Токътабаев меселени анълатып башлады.— Мен мында ильки сефер кельгенде, озеннинъ юксек ялысында эски арыкъ корьдим. Онъа сув насыл чыкъкъандыр дейсинъ? Электрик моторненми? О вакъытта электрик моторны кимсе тюшюнде корьмеген. Амма плотина бар экен. Къач сене эвель? Беш юзми? Бинъми? Лякин плотина керчектен де бар экен. О ернинъ озго плотина ясамакъ ичюн пек келишикли.

— Биз бу адамнен берабер,— Менжевецкий Бассарабагъа чевирильди,— меселеге эки тарафтан янаштыкъ. Меним плащым тюневин паромда къалгъан эди. Хатириме тюшти, айланма канал четиндеки топракъ йыгъынлары устюнден паромгъа кеттим. Яныкъ тёпе къарагъачнынъ янына кельгенде сувнынъ астындан копюклер чыкъаяткъанларыны эследим. Озеннинъ къайнагъан ери... айланма белледим. Ялыгъа тюштим: копюклер теренден чыкъалар. Кене тёпеге котерильдим, анда Бассараба турмакъта эди. Экимиз сусып, динъленип бакътыкъ. Ернинъ астындан сувнынъ сагъыр увулдысы ишитильди. Эки ерден топракъны къазып бакътыкъ — къайдан чыкъкъаныны корьмек истедик, лякин труба къалын... сувны коралмадыкъ.

— Токъта сен!— деди Токътабаев. Акъылына бир шейлер тюшкенге бенъзеди.— Гедже сменасында ковшнынъ тишлери бетон трубагъа илишти, деген эдинъ. Акъылынъдамы, Бассараба? Ковшнынъ копюрчиги ве эки тиши сынды.

— Билем, о бетон дегиль, таш экен,— деди Басса­раба. Чакъмакъ таш. Ковш вастасынен эки ляпек ташны бирден котерип алдым, тюбюнден къую чыкъты. Экскаваторны аркъагъа джылыштыргъанда, итимал, ернинъ асты — буюк къобадыр, батып кетермиз деп къоркътым. Лякин къоба ёкъ эди. Къую исе ер асты каналнен бирлешик экен... шимди анъладым.

— Ким бильсин? Эльбет де...— Сигизмунд Генри­хович муайен нетиджеге келалмайып, тамшана берди.

— Ойле олгъанда, бутюн машиналарны сол тарафкъа джылыштырмакъ керек,— деди Ирада.

— Анда эки экскаватор бар. Меним шимди келювимнинъ себеби де шу,— деди Менжевецкий,— эки машинаны аджеле суретте четке чекмек керек.

Лакъырды меракълы эди. Мен дикъкъатнен динълеп отурдым. Демек, бизим экскаваторнынъ учурымдан ашагъы юварланаязгъанынынъ себеби де бу ола биле экен!? Эски каналнынъ этрафындаки топракъ, эр алда, бош экен.

Бу арада Мансуров мени коре къалды.

— Ишке! Ишке! Тез!— деп къычырды о, къырмызы козь къапакъларыны ойнатып,— озюнъизге алякъасы ёкъ ишке къарышманъыз.

Кишилер онъа тааджипленип бакътылар. Менже­вецкий оксюрип алды, бурунынынъ уджуна тайып тюшкен козлюгини, ишарет пармагъынен уйтеп, тёпеге котерди. Ирада янымда тура эди. Индемеди манъа аркъасыны чевирди.

Ойлеми? Мен кеттим. Юрегимдеки агъры ве кедерге чыдаялмай кеттим. Къафамнынъ ичинде чешит тюшюнджелер бир-бирлеринен чеккелеше бердилер. «Бойле олдымы, Ирада? Мен сизни дюньяда энъ дюльбер, энъ инсафлы къыз беллей эдим. Сизни севдим даима сизни тюшюндим. Сиз кечкен сокъакъларда юрдим, сизинъ джигерлеринъизге кириджи аванен нефес алмагъа тырыштым. Мен сизни адамлардан, дагълардан, рузгярлардан куньледим. Шимди... мен къабаатлы олып чыкътым. Екатерина Васильевна мени озю опьти, озю ракъынен сыйлады. Мен...»

Ава къуру ве сувукъ. Озен беттен кучьлю ель эсе. Юксек топракъ йыгъыны устюнде тургъан экскаваторнынъ елькъуваны кок юзюнде долана.

— Эй! Казак! Санъа не олды?— деген давуш ишиттим. Башымны котердим, Архипка,— биз сени беклеймиз...— о чиркин давушнен кульди.

Экскаватор чалышмай, тура. Машинистнинъ кабинасы бош. Якъын кельдим. Топракъ йыгъыны артындан Кандыба ве Алмазов чыкътылар.

— Ничюн кечиктинъ?— деп сорады менден Алма­зов,— ишлернинъ сыкълет экенини бильмейсинъми?

Мен индемедим. Ковшкъа козь эттим. О чукъур ичинде ята. Трос авада салланып тура.

— Чекиль... мен чыкъайым,— деди Кандыба,— бугунь чалышмасакъ, график харап оладжакъ. Агаповдан айып.

— Бана айтмадыммы?— Алмазов зияде эеджанлы эди,— сувукъ ель сылакъ елькъуваннынъ устюни бузлаткъан. Тёпеге чыкъмакъ керек... чюнки трос валиктен тайып, болтнынъ уджуна асылып къалгъан. Тюневин яхшы майланмагъангъа бенъзей, лякин...

Онынъ тёпесине насыл чыкъмалы? Резина чызмаларнен буз устюне басмакънынъ чареси ёкъ. Эр кес арекетсиз, индемей бакъып турмакъта. Кабинагъа кирип, чызмаларымны чыкъардым, чылгъавларны аякъларыма сарып, тобукъларымдан юкъарысыны тельнен багъладым, фуфайкамны дёгмелеп, чиленгир анахтарыны, кичик чёкючни джеблериме тыкъыштырдым, май къутусыны къолтугъыма къысып, елькъувангъа тырмаша башладым. Мен бугунь эр тюрлю хызметке азырым. Айгъа уч деселер, бир сёзсиз учаджагъым. Тек айгъа дегиль, энъ узакъ сейяреге биле... копек-мышыкъ, сычавул къыдырып отурмакъ керекмей.

Елькъуваннынъ ортасына еткен эдим, къулагъыма ашагъыдан Алмазовнынъ сеси кельди.

— Тюш? Тез тюш!— деп къычырды о. Мен элимни салладым: «селям!» Сонъ ёлума девам эттим. Кельгенимнинъ ильк куню Христофор тёпеде валикни майлайяткъаныны корьгенде —«бир шей дегиль...» деп тюшюнген эдим. Эльбет де... ашагъыдан бакъсанъ, ойле.

— Тюш, дейим санъа! Ишитесинъми?— Алмазов кене къычырды.

Мен юкъары джылыша бердим. Озюмни косьтермек ичюн дегиль. Шай... козюм батты, онынъ ичюн, кимсенинъ сёзюне къулакъ асмадым. Бу не? Къараманлыкъмы..? Сёз сырасы айтып кечейим. Мен бир дефа, челюскин эпопеясынынъ иштиракчиси Ибраим Факидовдан: «Насыл! Буз дерьясында гемининъ батувы дешетли эдими?» — деп сорадым. О худжур этип, кульди: «Дешетли? Ойле дегени не?— деп тааджипленди,— эгер къоркъунч манасында олса, бойле дешет гемиге минген ильки кунюмизде башлагъан ве биз оны ильки кунюмизде акъылдан чыкъарып аткъан эдик. Лякин биз Неапольге дегиль, Шималий къутупкъа кетеяткъанымызны биле эдик... Ишиттинъизми?»

Тёпеге котерилир экеним, ашагъы бакъмамагъа тырыштым чюнки ...ким биле? Шу вакъыткъа къадар ойле олды-бойле олды, манъа Чар-Чакънынъ бузлары арасында, истер-истемез, бир къач керелер ювунмакъ керек олды. Бу сефер бельки учмакъ сырасы келир! Ювунмалардан сонъ сагъ къала бильдим, ля­кин бунынъ тёпесинден учсам...— чюнки елькъуван пек юксек,— не оладжагъыны алла бильсин. Экскаваторнынъ озю юксек топракъ сарпаны устюнде тура. Учсам, парчаларымны джыйыштырып юреджеклер. Меним ичюн ким агълайджакъ? Бир Ирадам бар эди, о да...

— Тюш! Тюш!— ашагъыдан къычыра бердилер.

Юкъарыгъа котерильген сайын ель къуветленди. Истинад нокътам — сагъ элим. Сагъ аягъымнен къармалап, ашагъыдаки конделен демирге басам, ондансонъ сагъ элимнен тёпеге котерилип, эки аягъымны текрар басамакъкъа къоям. Май къутусу зияде кедер эте. Къутугъа бакъайым дегенде козюме дели озен чалына. Юкъарыдан бакъкъанда, озюмни гуя айланма каналдан атлап кечеяткъан, Чар-Чакъ сувлары устюнде асылып къалгъан киби ис этим.

Бир талайдан сонъ алыштым. Юкъары адым аткъанда, кевдемни елькъувангъа сыкъып, сагъ элимни юкъары узаттым. Мукъайт арекет эттим... чюнки озюм­ни ель чекип алып кетер деп къоркътым.

Бир дефа аякъларым еринден къуртулды ве бизим Бадемликнинъ ибаресинен айткъанда — чомпас керас ашагъы юварландым, ёкъ... бу манъа шай кельди, асылында тек аякъларым къуртулды, къолларыма асы­лып къалдым. Бундан сонъ ашыкъмадым, ашагъы козь этювни быракътым. Кимерде елькем устюнде электрик къыгъылчымлары чапкъалагъан киби олды. Бу шубэ эди.

Ниает, елькъуваннынъ тёпесине чыкътым. Йыкъылмамакъ ичюн, сагъ аягъымны конделен демирнинъ арасына кечирдим, май къутусыны эки демир арасына тыкътым, сонъ валикни къыбырдатаджакъ олып бакътым. Бузлап, къатып къалгъан. Бир къач дефа чёкючнен урдым, балчыкълы къатты майны темизлеп бакътым. Валик къыбырдамай къалды. Пармакъларым сувукътан эвеля къызарды, сонъ агъарды... сонъ когерип башладылар. Валикни айландырмакъ истедим, эллерим таби олмадылар. Билегимни демир арасына кечирип, эллериме сыджакъ нефеснен уфюре башладым. Чокъ вакъыт уфюрип турдым, сонъ къыбырдатып бакътым. Даа уфюрдим... авучымны ачып-япып бакътым.

Озь-озюме вазифелер бердим. Бираз вакъыт кечкен сонъ оларнынъ иджрасыны тешкердим.—«Гузель тур, сен елькъуван устюндесинъ. Аякъларынъ тюпсиз дюньягъа асылып туралар. Къолларынъа кучьлюдже уфюр, кучьлюдже! Бакъ, ишарет пармагъынъ иштен чыкъаята! Айды, къыбырдатып бакъ! Гузель... энди авучынъны ач! Яп! Ач! Яп! Сызлаймы? Зарары ёкъ. Ач! Яп! Ач! Яп! Бакъ, эллеринъ къызарып башлады­лар. Демек, аят къайтып кельди. Бельки сувукъ ель эксильгендир? Ёкъ, ель, эвелькиси киби, кучьлю. Энди къолчакъларынъны кийип, гимнастиканы девам эт: Ач! Яп! Токъта! Бу не демек? Мен мында гимнастика ичюн чыкътыммы? Бунынъ ичюн ашагъыда ер азлыкъ эттими? Эллерим къыздылар.»

Озь-озюмнен лакъырды эте бердим, Ашагъы бакъмадым. Балчыкълы май парчаларыны урып тюшюрмек ичюн кочернинъ этрафыны къырып темизледим. Валик къыбырдагъан киби олды. Чёкючнен эки-учь дефа урдым. Еринден кочьти. Бир къач кере айландырып бакътым. Делик ичиндеки къатты май парчалары тюштилер. Янъыдан майладым, Ель кучьлешти. Увулдай башлады. Май якъкъан сонъ валикни бир даа айландырып бакъаджакъ олдым, тирсегим май къутусына токъунды, къуту авада сызгъырып, озен ичине тюшип кетти. Пек афыдан тура экен.

Къуту тюшеяткъанда, насыл эттим де, ашагъы бакъмадым, бильмейим! Бир аягъымны демир арасы­на къыстырып, тросны валикке кечирдим.

Иш битти. Азачыкъ нефес алмакъ мумкюн. Манълайымдан, къулакъларымнынъ артындан тер акъмакъта. Кольмегим шыр-сув.

Ашагъы тюшмек, тёпеге чыкъмакътан къолай кельди. Эльде май къутусы ёкъ. Алетлерни кене джеблериме ве къойнума тыкъыштырдым. Аякъларым бармы-ёкъмы, дуймайым. Олар, анълашыла, пек ушюгенлер. Ким бильсин, бельки чылгъавлар тюшип кеткен, мен бузлы демирлер устюне чыплакъ аякъларымнен турмакътадырым? Аякъларыма бакъмакъ истемейим, бакъсам — ерге де бакъаджагъым, ерде исе Чар-Чакънынъ далгъалары увулдамакъталар.

Яваш-яваш ашагъы тюше бердим. Бакъсам, энди экскаватор устюнде рычаглар янында турам. Дёрт къол мени илиндирип алдылар. Козюме Ирада чалынды. Бети ап-акъ, къансыз. Башыны ашагъы эгильткен, тюшкюн алда когертеде турмакъта. Козьлери теляш толу.

— Аякъларыны къарнен шыкъламакъ керек!— деп къычырды о,— Бу сувукъта, бу ельде...

Алмазов ве Кандыба индемедилер. Мени алетлер сакълы ящикнинъ устюне отуртты, чылгъавларымны чезип, аякъларымны къарнен шыкълай башлады­лар.

— Сонъ, насыл?— деп сорады Кандыба.— Джанынъ табанынъдан чыкъып кетмедими?

— Ёкъ...— дедим мен.— Даа ичимде.

Ираданынъ эмирине бинаэн, чылгъавларны текрар аякъларыма сарып, чызмаларымны кийдим. Алмазов энди рычаглар башында эди. О тросны ашагъы тюшюрди. Николай алель-аджеле ковшны такъты. Мен ерде турдым. Козьлерим эп тёпедеки валикте эди. Трос валиктен чыкъып кетерми-кетмезми? Ёкъ... трос зияде тартылды, энди чыкъмайджакъ. Ковш топракъны бошатып, кене чукъургъа энди.

Экскаватор, демир ёлнынъ уджунда, учурым устюнде турмакъта эди. Биз онъа енъи ёл ясамагъа башладыкъ. Машина бугуньки киби, ритмнен ич бир вакъыт чалышмагъан эди.

Дёрт сааттен сонъ оны арткъа джылыштырдыкъ. Алмазов мени тёпеге, озюнинъ янына чагъырды.

— Кель, отур!— деди о манъа, рычагны косьтерип,— огрен! Тезден мектепни битиреджексинъ!

Онынъ енгиль, сабырлы чалышаяткъаныны корип, сукъландым. Ковш де топракъ йыгъыны устюне къапакълана, де ашагъы тюше, де тёпеге чыкъа. Ковшкъа, йыгъын устюнде токъталмагъа имкян бермей, аман елькъуванны сагъ тарафкъа айландыра, ковш кене чукъур ичинде гъаип олып кете. Сылакъ топракъны ковш ичинден бошатмакъ къыйын, лякин хызмет устадан къоркъа, дейлер. Ковш юкъары кетеяткъанда ичиндеки топракъ авадаки сарсынты нетиджесинде диварларындан айрыла, ковш йыгъын устюне къапакълангъан вакъытта тёкюльмеси къолайлаша. Бу процесске цикл... бир цикл дейлер. Сменада эписи не къадар цикл ола биле? Беш юзми?

Машинаны мен де бойле уста идаре эте бильсем... Алмазов къафамдаки фикирлерни окъудымы, не япты?

— Сабыр эт, сен де огренирсинъ!— деди манъа ве рычаглар башындан турды:— Отур!

Бир сааттен сонъ Ирада пейда олды. Не вакъыт кеткен эди? Бильмейим. Топракъ йыгъынынынъ зияде юкселип чыкъкъаныны корьген сонъ, Алмазовнынъ усталыгъыны, беджериклигини макътап башлагъан эди, машинист онынъ сёзюни больди.

— Бу тек меним ишим дегиль,— деди Андрей За­харович,— Бекиров де чалышты.

— Бекиров?— Ирада инамсызлыкънен кулюмсиреди.— Джевдет рычаг башында отурып оламы?

— Ёкъ, отуралмай...— дедим мен юксек, серт давушнен,— эки адам, эки омузындан тутып тура. Тутмасалар, йыкъылып кете.

Ирада меним ачувлангъанымны сезди — индемеди. Алмазовнынъ янына барып:

— Мен ничюн кельдим, билесинъизми?— деп сорады.

— Ёкъ.

Ирада кеткен сонъ, Андрей Захарович манъа козь

къыпты.

— Не къадар буюк ресмиет... корьдинъми?— деди о,— «Бекиров аркъадаш»... халкъ комиссары. — Сонъ давушыны кучюльтип, менден сорады: — Къавгъа эттинъизми?

— Керекмей, Джевдет! Къавгъа этмек керекмей!— Алмазов теренден кокюс кечирди.— Тюневин мен де озюмнинъкинен къычырыштым. Шимди пешман этем. Бала багъчасына ишке киреята. Анда дёрт муреббие бар. Бизимки — бешинджи. Озюмиздеки эки данени анда алып кет, дейим. Алып кетмесенъ, эвде дженк токътамаз. Ёкъ, алып кетмем, дей. Ничюн? Багъчада балаларны яхшы бакъмайлар, хасталанырлар, дей. Ишитесинъми? Озю муреббие олгъан бала багъчасына озь баласыны алып кетмеге къоркъа. Бу не демек?

Эвге къайткъанда, Андрей Захарович ёл бою къадыны хусусында шикяетленди. «Даа ишке киргени ёкъ, бутюн гедже балаларнынъ адларыны айтып, сандыракълап чыкъа» деди.

Ашхане янында токъталдыкъ.

— Къайда?— деп сорады менден Алмазов.

— Бираз тыкъынмакъ истейим...— дедим мен.

— Анда бизимкини корьсенъ,— бельки аш алмагъа кельгендир — айт, саба мушавереге кетеджек, де! Къыскъасы, бир афтадан бери даима бойле: мен иштен эвге, о эвден ишке. Корюшип, лакъырды этип оламаймыз. Тюневин кягъыт язып къалдырып кеткен.

— Не япсын? Къуруджылыкъкъа ярдым этмек керек!— дедим мен, не айтаджагъымны бильмегенимден...

— О да шай: ярдым этмек керек, дей. Мен итираз этмейим, ярдым эте берсин, лякин нетиджеде не олып чыкъа? Мен мындам, о анда, балалар эвде. Къарма-къарышыкъ.

...Ашханеде адам аз эди. Экинджи смена ашап кеткен, шимди гедже сменасындан къайтып келеяткъан ишчилер бирер-экишер кире бермектелер.

Залнынъ бир кошеси брезентнен болюнген. Бунда, адети узре, булашыкъ савутлар туралар. Сабира хала манъа тюй пастасы... устюнден этли шорба къойып берген арада, перде артындан къадын сеслери ишитильди.

— Не? Мен онынъ хызметкярыммы?— деди бириси. Бу, фикиримдже, Екатерина Васильевна эди,— танъ аткъанда турдым, азлыкъ эттими? Эр кес ашханеде ашай, о да ашасын. Къыздырып бермеси къыйын дегиль, лякин борщ пиширем деп, ыскъа тутунмагъа вакъыттым ёкъ.

Бир талайдан сонъ озю залгъа чыкъты, элинде богъча ичинде чанакъ-чёльмек. Мени корьгени киби, келип янашамда отурды.

— Селям-алейкум, Джевдет!— деди манъа, ясама незакетнен,— корюшмегенимиз чокъ вакъытлар олды. Сагъындым сизни.

Эппи вакъыт сусып отурдым. О, бир-биринен багъы ёкъ, дадсыз сёзлернен, насылдыр, худжур бир тарихны икяе этти, къач дефа хакъылдап кульди. Сабира хала четте турып, бизни сейир этти. Ачувындан чатлаязды.

— Ошек даркъатып юресинъиз, ойлеми?— деп сорадым мен Екатерина Васильевнадан.— Буны не макъсаднен япасынъыз?

— Насыл ошек? Сизни бегенгенимни башкъалардан гизлемек керекимми? Токъта! Бу шейтанлы хала сизге бир шейлер къарыштырдымы? Эгер Мансуров сизни бирде-бир шейде опькелесе, манъа айтынъыз, озюм лакъырды этерим.

— Озюнъизден башкъа кимсе бир шей къарыштыргъаны ёкъ. Мен анъламайым, сизинъ иле меним... экимизнинъ арамызда не ола биле?

— Не бар? Оны билем. Севги... Сизни севем. Амма не ола биледжек... айтып оламайым. Сизинъ киби тюленьлерни къозгъай бермеге севем. Адамларнынъ алынъыз табиатча бир-бирине акс сойлары бирлеше экенлер. Лякин эбедий дегиль...— О бир шейлер даа айтмагъа тедарикленгенде, Мансуров кирип кельди, бизим столымызгъа отурды.

— Сени беклеп оламайджагъым,— деди о къарысына,— баре ашханеде ашап кетейим. Затен сабалыкъ ашны даима мында ашап кете берсем не?

— Пек гузель...— деди Екатерина Васильевна. Еринден сычрап турды, элиндеки савутны тарс этип курсю устюне къойды.— Мына сабалыкъ емегинъ бунынъ ичинде!— деди о,— уйлелигинъ де бунда! Риджа этем,— о къутурып башлады. Эки-учь адым огге, эки-учь адым арткъа юрди, сонъ: — Сагълыкънен къал, Джевдет!— деди манъа,— эр кунь сменадан сонъ мында келип ашайсынъмы?

Мен джевап бермедим. «Ёкъ, Ригинада...» дейджек олдым, эриндим.

Мансуров аш савутыны элине алып, къарысынынъ пешинден кетти, Манъа айланып биле бакъмады.

Гедже экскаваторнынъ елькъуваны устюнден тюшеяткъан маалимде Ираданынъ манъа бакъып тургъан теляшлы козьлери хатириме кельди. О, гъалиба, манъа бир шейлер сёйлемек истеди... сёйлеялмады.

16

Екатерина Васильевна иле не къадар корюшкен олсам — эписининъ нетиджеси къолайсыз олып чыкъты. Лякин ялан сёйлегениде не? «Сизни бегенем... борджлы къалдынъыз» ве саире. О кимсени бегенмей. Не мени, не Мансуровны. Джаны сыкъыла. Кимдир: Ека­терина Васильевнанынъ институт битиргенине даир дипломы бар деди. Токътабаевден: бу керчекми, деп сорадым.

Мен, Екатерина Васильевна лакъырдысы чыкъса, ачувланам. Амма кимерде ичимде шейтанчыкъ пейда ола, юрегимни тырнап ала. «Быракъ, Джевдет! О къадар мубарек олмакъ керекмей. Бу дюльбер къадыннен озен ялысына чыкъ, бир доланып кель» дей.

Абдырап, силькинип кетем.

Ирада..?! О манъа даргъын. Мен оны севем, о мени, гъаилба, севмей. Лякин ёкъ... севе. Мен билем. Ирада ялынъыз меним оладжакъ. Эбет, эбет! Не? Меним? Ола биледжекми, аджеба?

Не олса-олсун... Беклейим, заман корьсетир. Заман? Меним Эльпидеге севгимни заман эляк этмедими?

Бу фикирнен баракнынъ къапусыны ачтым. Эвнинъ ичи чым-чырт эди. Карим ве Басит юкълайлар, Бассараба тюшюнде сандыракълай: «Къапакъны мен сындырдым. Къапакъкъа асыл да токъунмадым, кет, дейим санъа». Николай ве Архипка корюнмейлер. Ра­шид къуруна берип, стол башына отургъан, чай иче баят пите къапып, тююлип ашана.

— Къайда къалдынъ?— деп сорады менден о,— ашамагъа шей къалмады. Эписини сыпыштырдыкъ.

— Мен ашханеде ашадым. Чай иче билем.

— Чай ёкъ... битти,— деди Рашид,— сабыр эт. Мен шимди сув кетиририм.