Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

— Чезильген шей ёкъ... тахминий лакъырды эткен эдик. Сиз мени янълыш анълагъансынъыз.

— Ёкъ... мен сизни догъру анълагъан эдим. О вакъытта Вадим Семёнович бизим варианткъа къаршы чыкъкъан эди. Шимди сиз бизни къорчаламакътасынъыз!

— Экимизнинъ айткъанымыз да бир шей, Анна Яковлевна! Оны бир меселеде сиз къорчалайсынъыз, дигер меселеде мен.— Торизо текрар кулюмсиреди. Анна Яковлевнанынъ юзю къызарды, иддетленип, къарындашынен графинни чала башлады.

— Мен меселе бойле чезилир, деп, тюшюнмеген эдим,— деди Краснянская, фикирлерини топлагъан сонъ,— Джураев аркъадаш! Баш идареде акведук меселеси чезильгенде сиз бармы эдинъиз?

— Чезильгенде, дегиль — чезилыен сонъ... бар эдим. Михаил Эдуардович акведук проекти техсоветте тасдикъ этильгенини айткъан эди.

— Мен Баш Дугюм къуруджылыгъы ичюн месуль кишим,— деди Анна Яковлевна,— техникий активнинъ огюнде текрар айтам: муим меселе бойле чезильмей. Бу, девлет ичюн эки миллион кумюшлик файда кетирджек иш ольдю демек ола. «Музакере этер... бир къараргъа колирмиз...» Чар-Чакъ къуру­джылыгъы башлагъанындан бери мутехассысларнынъ чокътан-чокъ алтын фикирлери эляк олып кельдилер. Мен бойле ишке разы дегилим.

— Мен исе меселенинъ къойылувынен разы де­гилим,— деди Торизо.— Сизинъ вазифенъиз, Анна Яковлевна, берильген эмирни эда этмек. Биз базарда дегильмиз. Акведук... бу шимди не ичюн керек олды? Не? Къырлардан сель акъмакътамы. Айланма канал, иште, муим меселе. Экскаватор машинистлер хусусында тюшюнмек, оларнынъ амелий бильгилерини тешкермек керек. Бельки бу фикирнен де разы олмазсынъыз, амма мен ойле тюшюнем. Бизим машинистлер — аджеми кишилер. Рычагны огге-арткъа уйтемеге билюв, бу иш билюв дегиль. Кичик деталь бозулса, тюзетмек турсын, еринден чыкъарып алмагъа бильмейлер. Бутюн Баш Дугюмде бир акъикъий машинист бар... Андрей Алмазов. Башкъаларыны къой чувалгъа — ур диваргъа! Агапов... Бассараба, оларгъа машинист демек мумкюнми?

— Бассарабагъа токъунманъыз!— деп къычырды нижниклерден бири.

— Ничюн?— деп сорады Торизо ве залнынъ ичинде бу сёзнинъ саибини меракънен къыдыра башла­ды,— токъунсам, не? Дагъылып кетеджекми?

Сонъки эки сёз кишнлернинъ ошларына кетти… кулюштилер. Торизо илекяр... не вакъыт, не ерде, насыл лакъырды этмек кереклигини биле.

Рашид даянып оламады.

— Бассараба аджаип машинист...— деп къычырды, аякъкъа тура берип.— Тек бир планны толдырмады. Себебини бильмек керек! Мансуров кимсени бегенмей.— Рашид бир шейлер даа айтаджакъ олды, сыкъылды, ерине отурды.

Адамлар сустылар. Динъленип отурдылар: Торизо не дер экен?

— Аджаип олса, демек, аджаип экен даа!— деди Торизо,— ич бир шей деп оламайым. Онынъ акъкъында экскаватор паркы башлыгъынынъ рапорты бар. Ачувлангъанынъыз да не? Реберни вазиетнен таныштырып турмакъ — онынъ борджы. Мен ондан айлыкъ планларнынъ иджрасыны талап этем. Базы экскаваторларымызнынъ рычаглары башында кутюр адамлар отуралар. Ойлеми? Ойле! Сёз олар хусусында кете. Сиз, Абдулла Садыкович, бу вакъыткъа къадар маши­нистлер меселесини ёлуна къоямадынъыз. Анна Яков­левна ве сиз — экинъиз машинистлернинъ ве олар­нынъ ярдымджыларынынъ эркяныны козьден кечирмеге борджлы эдинъиз. Буны япмадынъыз!

— Япсакъ, не оладжакъ, билесинъизми?— деп со­рады Краснянская,— ярыдан зиядеси иштен бошатыладжакъ. Бошагъанларнынъ ерлерине кимлерни аладжакъмыз? Тек машинистлер дегиль. Экскаваторлар да... эски-пускю машиналар... Тросыны багъласанъ, болты сына, барабан къыза, ковшнынъ тишлерини тюзетсенъ, хамуты къопа. Биз, эр альде, базы чарелер корьмек истеймиз.— Анна Яковлевна Мансуровкъа чевирильди:— Сиз, экскаватор паркынынъ башлыгъы, бу хусуста дейджексинъиз.

Торизо мушавере иштиракчилерининъ дикъкъатыны бир меселеден дигер меселеге къолайлы-къолайлы авуштыра бильгенинден пек мемнюн къалды.

Мансуров къаарьли алда аякъкъа турды, эски портфелини къарыштыра башлады. Чокъ вакъыт къарыштырып турды, сонъ ичинден былашыкъча папка чекип чыкъарды.

— Машинистлер хусусында биз эвельде тюшюнген эдик,— деди о, пармагъынен бурунынынъ астыны къашып алды,— лякин базы меселелер хусусында Торизо аркъадашнен келишмек керек эди. Беклемеге меджбур олдыкъ. Мусааденъизнен...

— Келишмек ичюн мени секиз ай беклединъизми?

— Мусааденъизнен...— деди Мансуров, суальни ишитмеген олып,— Баш Дугюм идаресининъ фикирини бильдирмек истейим.

— Насыл фикирини? Краснянскаянынъ эмириними?— деп сорады Токътабаев къаба сеснен,— оны чокътан билемиз! Эмирлер эр ерде толу: идаре коридорлары ичинде, «Мавы къая» къапусы устюнде, алай ерде... машинистлер насыл чалышалар? Бу хусуста лакъырды ёкъ. Торизо аркъадашкъа итираз этмек истейсинъиз. Нафиле... Машинистлеримиз, акъикъатен, чыкъымсызлар. Бир шей олса, Алмазовны орьнек этип корьсетесинъиз. Бу яхшы дегиль.

— Фельсефенъизге итияджымыз ёкъ!— деди онъа Ирада. Буны эр кес ачыкъ-айдын ишитти. Токътабаевнинъ агъызы ачыкъ къалды,— адамгъа лакъырды этмеге имкян бермейсинъиз? Айтсын, ишитейик... Краснянскаянынъ эмири олса, не олгъан? Оны динълемек мумкюн дегильми? Эмирлерге урьмет этмек... тек урьмет этмек дегиль, оларны эда этмек керек. Токътабаевнинъ репликасыны янълыш таныйым.

Краснянская къарындашынен кене графинни чалды.

— Девам этинъиз, Абдулла Садыкович!— деди о.

— Машинистлер бир шей бильмейлер демек, эльбетте, янълыш фикир,— деди Мансуров. О эски папканы эп къарыштырмакъта эди,— секиз айдан бери рычаг башындалар. Оларнынъ ишине къыймет кесмек ичюн бунынъ озю кяфи. Керчек. нукъсанлары ёкъ... дегиль. Буны эпимиз билемиз.— О, андан-мындан алып, чыбалыкъ сёйленди,— Агаповнынъ ерине Ка­рим Ёлдашевни тайин этмеге, Агаповны исе Баш идаре кадрлар болюги ихтиярына ёлламагъа къарар бердик.

— Агаповны кадрлар болюгине ёлламакъ не ке­рек?— деп сорады Торизо,— Ёлдашевнинъ ярдымджысы япсанъыз олмаймы?

— Мумкюн дегиль...— деди Мансуров,— чюнки Агапов тек машинист оларакъ дегиль, ярдымджы хызмети ичюн де зайыф. Инженер Джураевнинъ айткъанына коре, Агапов яхшы бетонджы экен. Шимди Искандерде бетонджылар ве арматурджылар азырлайыджы курс ачыла. Агапов анда адамларгъа бу зенаатны огрете биле.

— Тезден пек чокъ бетонджы керек оладжакъ...— деди Ирада,— оларны къайдан аладжакъмыз? Искандерге кетсин. Айланма каналны бу йыл мартта битирмек керек. Амма бизге даа бинълердже кубометр топракъ къазмакъ керек. Дёрт драгляйн, эки «ковровец». Башкъа экскаватор ёкъ. Тек машинистлер хусусында дегиль, экскаваторлар ичюн де тюшюнмек керек. Кимерде экскаваторлар саатларнен токътап туралар. Электрик кучю етишмей. Андан сонъ, ер патлатыджыларнынъ ишини алынъыз! Оларгъа яхшы ребер, къатты къол керек. Ер патлатыджыларнынъ месулиетсизлиги себебинден, кимерде смена чалышмай тура. Иштеки первасызлыкъ базан адамларны къурбан эте. Христофор Дураниди агъыр яралы, хастаханеде ята... чюнки паровоз машинисти сигналны вакъытында бермеген.

— Ира акълы,— деди Анна Яковлевна,— Дуранидининъ яраланувы дешетли ал. Ер патлатыджылар бюросынынъ башлыгъы бу фаджиа ичюн иштен алынды. Лякин меселе тек бунда дегиль. Закир Гулямович! Сиз бир шейлер айтаджакъсынъызмы?

— Бир меселе акъкъында...— деди Джураев.— Сиз, Михаил Эдуардович, Баш Дугюмде сийрек корюнесинъиз. Бу мени пек раатсызлай. Партячейка олгъаным ичюн дегиль. Ачыкътан-ачыкъ лакъырды этейик. Сиз, Михаил Эдуардович буюк мутехассынъыз. Ондан да гъайры, бутюн къуруджылыкънынъ башлыгъысынъыз. Сизни бу вазифеге Меркезий Коми­тет таин этти. Сиз, эгер истесенъиз, Баш Дугюмге буюк ярдым корьсете билесинъиз. Истесенъиз... бир ай эвельси мен сизге телефон этип, бюронынъ меджлисине кельменъизни риджа эттим. Кельмединъиз. Кунь тертибинде экскаваторджылар мектеби хусусында меселе тура эди. Бизге мектепни ачмакъ не къадар къыйын олды, бильсенъиз!? Оны ачтыкъ. Лякин сизнинъ ярдымынъызнен дегиль... Сиз бизге эки драгляйн бермекни ишандыргъан эдинъиз. Бермединъиз! Юк котериджи кран бермекни ишандырдынъыз бермединъиз. Ашханеде ишчилерге береяткъан ашымыз пек осал. Теминат болюгине къартоп, эт, макарон кетирмеси ичюн эмир бермекни ишандырдынъыз! Къана? Къайда? Михаил Эдуардович, бизни алдамакъ керекмей! Япаджакъ олсанъыз да, япмайджакъ олсанъыз да, ачыкътан-ачыкъ айтынъыз! Биз бильмек истеймиз. Баш идаре бизим ишлеримизнен джиддий мешгъуль оладжакъмы, ёкъмы? Бугунь, Вадим Семёновични озюнъизге адвокат этип алып, кельдинъиз, бу ердеки саде ве самимий лакъырдылар устюнден кульди, адамларны мыскъылладынъыз. Энди кетеджексинъиз.

— Кульдим?— Торизонынъ бети чукюндир киби олды,— лакъырды эткен шейлеримиз, фикиримдже, ич кулюнчли дегиль эдилер.

— Аксине... кедерли эдилер. Ясама, дюльбер сёзлернен лакъырды эттинъиз, эсас меселеге токъунмай, уфакъ-тюфек шейлер этрафында айлана бердинъиз. Машинистлерни тешкермек керек экен... ничюн? Къолларында весикъалары ёкълугъы ичюнми? Олар экскаваторларгъа кутюр кишилер олып минген олсалар биле, секиз ай ичинде машинаны истер-истемез огрендилер. Мен бунъа эминим.

— Битирдинъизми, Джураев?— деп сорады Анна Яковлевна,— Гузель. Сиз, Михаил Эдуардович, бир шейлер айтмакъ истейсинъизми?

— Бу къадар къабаатлавлардан сонъ... бир шей айтмамакъ мумкюнми?— деди Торизо. О, гъает даргъын эди исе де, сездирмемеге тырышты.— Мен къыйметли Джураевнинъ аджаип натыкъ экенини шимди бильдим. Амма таякънынъ уджуны къарардан зияде къыйыштырды. Бильмек истер эдим: Баш Дугюмге реберлик ничюн тайин этильген? Ишлерге реберлик япмакъ ичюн дегильми? Бойле узун нуткъларны, тек ишлер яхшы кетеяткъан вакъытта сёйлемек мумкюн. Не? Сизнинъ еринъизде мен чалышмакъ керекимми? Меним озюмнинъ хызметим етерлик. Эки драгляйн даа бермекни ишандыргъан эдим. Драгляйнлер Америкадан кельселер... Сизге беририм.

— Айланма канал биткен сонъмы?— деди Джу­раев,— сагъ олунъыз!

— Билесинъизми не?— деди Торизо Краснянскаягъа,— мында котерильген меселелернинъ базылары джиддий ве принципиаль. Олар хусусында, зан этсем, айрыджа лакъырды этмек керек. Бир телефон этинъиз... корюшейик.

Торизо еринден къалкъты. Зал дувулдап башлады.

— Ярын машинистлерни, эмир муджиби, ерли-ерине таин этинъиз,— деди Анна Яковлевна, Джураевке,— эсас иш айланма канал. О мартнынъ башында битмеге борджлы. Ира, ишитесинъми? Мартнынъ башында! Башкъа муддет ёкъ.

О, ишни къайсы участкада, насыл ве къач сменада тешкиль этмек зарурлыгъыны анълаткъан сонъ, сме­на инженерлерининъ ве экскаватор паркы башлыгъынынъ саба саат секизде кабинетине кельмек кереклигини бильдирди. Мушаверенинъ иши битти.

Албу исе, ёкъ... мушавере битмеген. Адамлар аякъкъа тураяткъанда Менжевецкий элини текрар котерди.

— Ер асты каналы?

Торизо абдырады... балабан кевдеси бирден къакъынды, Краснянскаянынъ къабулханесине догърулмакъта экен, токъталды.

— Ер асты каналы хусусында къарар саде ве къыскъа олмакъ керек,— деди Анна Яковлевна.— Бизим амелий ишимиз ичюн онынъ кереклиги ёкъ. Археологик бир делиль оларакъ меракълы шей. Не япаджакъмыз? Онынънен огърашаджакъмызмы, ёкъса плотина къураджакъмызмы?

— Чар-Чакънынъ къаршы ялысында къышлакъ бар... Искандер. Анъладынъызмы?— деди Менжевец­кий ве сусты, нелернидир хатырламакъ истеди.

— Эбет! Ойле къышлакъ бар,— Торизонынъ козь къапакълары липильдеп алдылар,— лякин ер асты каналгьа не мунасебети бар?

— Не мунасебети? Искандер къышлагъы олгъан ерде эки бинъ сене эвельси Искандернинъ чадыры ол­гъан.

Торизо зорнен кулюмсиреди.

— Энди тарих дерсине кечтикми?— деди о, Менжевецкийнинъ лафазанлыгъына ачувланып.— Канал эки бинъ сене топракъ астында яткъан. Шимди не демек истейсинъиз?

Менжевецкий джебинден кучюк таш парчасы чыкъарып, Торизогъа корьсетти.

— Бакъынъыз, не къадар агъыр! Ничюн, билесинъизми? Бу суньий таш. Канал труба ичинде... бойле таштан ясалгъан,— Менжевецкий ташны текрар джебине къойды,— къач куньлер эвельси машинист Бассараба гедже Айыкъ-Бурун бетте чалышкъанда, ковшы ерге тюшип кеткен, учь тиши сынгъан. Ковш бу суньий ташкъа урунып, сынгъан. Каналны гузель тешкерип, сувуны кенаргъа чыкъармакъ керек. Башкъа чаре ёкъ.

Залнынъ ортасында насылдыр эль котерильди. Ка­рим аякъкъа турды. О не вакъыт келип кирген? Дуймай къалдым.

— Мен Бассарабанынъ ярдымджысы олып чалышып кельдим,— деди Карим.— Оны бугунь тенкъид эттилер. Мансуров озю бизге ничюн ярдым этмей? Базан электрик кучю етишмей.

— Электрик кучю, эльбетте, кимерде етишмей,— деди Турсунов, отургъан еринден.— Озь станциямыз ишке башлагъандже электрик кучюнде къыйынлыкълар олып тураджакълар.

— Бир меселе даа...— Карим къызышты,— бана сель каналы, копюр лакъырдысы чыкъкъанда, техникий меселе... инженерлер озьлери чезсинлер, дединъиз!

— Акведукны айтасынъызмы?— деп сорады То­ризо.

— Шубэсиз! Сёз келими, айланма канал къуруджылыгъы битти. Экскаваторлар не япаджакълар?

— Котлован къазаджакълар,— деп джевап берди Краснянская,— иш деривацион каналда да чокъ.

— Сель ичюн канал къазыладжакъ олса, бизни йиберинъиз,— деп къычырды Агапов арттаки сырадан,— кадрлар болюги керекмей.

— Сельни тыйнакъкъа тюшюрмек мумкюн экен, копюрлер къуруп юрмек не керек?— деди Карим. Акведук меселеси онынъ ичюн аля чытырман дагъ эди.

— Ашыкъманъыз! Сёз алып лакъырды этинъиз!— деди Торизо.— Топлашув базаргъа чевирильмесин.

— Мен энди битирдим,— деди Карим. Ерине отурды.

Сонъ Турсунов турды, элиндеки къулакълы къалпагъыны саллай берип, электрик бюросынынъ шимдики вазиети ве келеджеги акъкъында сёйледи. Енъи станция арекетке кельсе, электрик кучю ёкъ, ярыкъ сёнди деген шей олмайджакъ. Шимдилик Къадырьянынъ кучюнен яшап турамыз.

Бу адам аякъкъа тургъан вакъытта, оны фикрен Ирада иле ян-янаша къойып, мукъаесе эттим. Сёз истеп, элини котергенде, онынъ тар ве узун авучынынъ ичини корьдим. Бельки пармакълары кучьлюдирлер. Бельки бу эльнинъ озю Ираданы къучакълагъандыр? Башымы котерип, этрафыма бакъындым, Ираданы коралмадым. О огде биринджи сырада эди. Зенимдеки худжур фикирлерни тез-тез даркъатмагъа тырыштым, лякин олар къайтып келе бердилер. Шимди Турсуновнынъ нуткъыны динълейяткъан Ирада бельки мени къафасындан чыкъарып аткъандыр... Бельки бу мушавере биткен сонъ, Турсуновнен берабер чыкъып кетер!?

Токътабаевнинъ сеси ишитильди. Мен билем, о кене Мансуровкъа уджюм этеджек. О сёзюне башлагъан эди, Краснянскаянынъ къабулханесинде телефон чалды. Анна Яковлевна, огде отургъанлардан кимгедир башынен ишарет этти, Ирада къалкъты, къабулханеге кирип кетти, къапуны къапатмай, телефоннен лакъырды эте башлады. Бир талайдан сонъ Анна Яковлевна къолуны котерди. Эпимиз сустыкъ, нефес алмагъа къоркъкъан киби, къапугъа бакъып къалдыкъ.

— Шимди, Серго аркъадаш!— деди Ирада.

Курсю тасырдады. Пол устюнде къызнынъ аякъ давушлары чыкъты.

Торизо атылып турды, кевдесини тик тута берип, къабулхане къапусына догърулды, босагъанынъ ус­тюнде Ираданен экиси токъуштылар.

— Сизни дегиль...— деди къыз. Къашларынынъ арекетинен Краснянскаягъа ишарет этти,— сизни!

Анна Яковлевна кетти, Телефон трубкасыны элине алгъан эди, Торизо онынъ артындан ичери кирип, къапуны къапатты. Биз бири-биримизге бакъыштыкъ. Индемедик... бекледик. Ирада турды. Барып, къабулханенинъ къапусыны артына къадар ачып къойды.

— Эбет, эбет,— деди Краснянская, сонъ сусты, Орджоникидзенинъ айткъанларыны динъледи. Халкъ комиссарынынъ суаллерине джевап берди. Серго: ай­ланма каналны не вакъыт битиреджексинъиз?— деп сорады. Буны эпимиз ишиттик. Краснянская онъа, шимди Баш Дугюм активининъ мушавереси кетеяткъаныны сёйледи, сонъ кене динъледи:

— Яхшы, Серго аркъадаш, айтырым...— онынънен сагълыкълашты, трубканы асып, залгъа чыкъты. Юзю къып-къырмызы, озю эеджанлы эди.

— Аркъадашлар! Бир къач кунь эвельси мен ак­ведук ве дигер меселелер хусусында халкъ комиссарына телеграмма берген эдим., шимди эписине джевап алдыкъ. Айланма канал февральнинъ сонъуна битирильмек керек, дей. Буны сизге бильдирмемни риджа этти. Акведук меселесине кельгенде, озюнъиз бактъынъыз, насыл эльверишли олса, ойле аль этинъиз, деди. Эгер имкян олса, эки миллион дегиль, эки кумюшни биле икътисад этмеге тырышынъыз... шай

деди.

— Серго башкъа тюрлю демейджегине мен эмин эдим!— Джураев хош ве гъурурлы чере иле кулюм-сиреди.

— Христофоргъа кетейик,— деди о. — Текяран тюзельген олса, лакъырды этип бакъмакъ керек. Ёкъса, Архипка къачып кете биле.

— Кетейик... десенъ, кетейик!

Бир бучукъ саат кечкен сонъ Троицк хастаханесинде эдик. Христофорны уфакъча ода ичинде таптыкъ. Онынънен берабер эки адам даа бар эди: бири — шишикче юзьлю, эсли киши, дигери — сепкилли бет яш киши... экиси де койкалары устюнде отурып, аякъларыны ерге саркъыткъан, карта ойнайлар. Хри­стофор юкъуда. Одеялынынъ уджу полгъа саркъкъан, омузы гипс ичинде.

Палатанынъ босагъасы устюнде токъталдыкъ.

— Юкълагъаны чокътанмы?— деп сорадыкъ, достымызгъа ишарет этип.

— Беш дакъикъа...— деди яш киши. — Пек аз юкълай.

Палатагъа кирдик. Екяне пенджере тереклик азбаргъа чыкъмакъта.

— Биз дава этемиз...— деди сепкилли бет киши, къомшусы ичюн. Къомшусы астманен хаста олмалы, агъыр нефес алмакъта эди,— ёллар хусусында. О, ёлларны бетонлы негиз устюнде ясамакъ керек, дей. Мен исе бойле къуруджылыкъ йылларында зийнетли шейлер талап этмек олмаз, саде топракъ ёлнен де кифаетленмек мумкюн, дейим. Къатранлы шоссе олса, баш­къа шей керекмей. О да ёл ишлери устасы, мен де. О, бетонлы ёл ясай, мен — къатранлы.

— Ойле олгъанда, эм къатранлы, эм де бетонлы ёллар къурмакъ керек,— деди Николай.

— Оны билемиз,— сепкилли киши итираз этти,— бизни икътисадий тарафы меракъландыра.

— Сизде экскаваторлар... насыл?— деп сорады бизден къомшусы,— Христофорнынъ сёйлегенине ко­ре...

Онъа лакъырды этмек къыйын эди. Элинен тамагъыны тутып, оксюре берди. Киши заметленмесин деп, мен айланма каналдаки ишлерни ве Орджоникидзенен олгъан лакъырдыны икяе эттим.

— Достынъыз пек гузель киши,— деди сепкилли бет адам, сонъ аякъкъа турып, къомшусына: — юр, чыкъып, бираз думанлатайыкъ!— деди.

Астмалы киши коридоргъа чыкъкъан сонъ къапуны тарс этип къапатты, Христофор абдырап козьлерини ачты, хайли вакъыт тавангъа козь этип ятты. Сонъ ода ичинде башкъа киши барлыгъыны ис этерек, башыны къыбырдатты, бизни корьгени киби, севинчтен череси шенъленип кетти.

— Э! Кельдинъизми? Не гузель олды...

Мен Христофоргъа бильген янъылыкъларымны икяе эттим.

— Эльпидеден мектюп алдым,— деди о,— яшайышны гузель экен. Хастаханеде экенимни язгъан эдим. Мында кельмек... мен тюзельгенге къадар янымда отурмакъ истей. Онъа, эльбетте, башыма кельген къазаны язып отурмадым. Сувукъландым... башкъа шей ёкъ.

— Христофор! Афу эт!— деди Николай,— сенинънен башкъа бир шей хусусында лакъырды этип алмакъ истейим.

— Риджа этем! Насыл... башкъа шей?

— Сен, керчектен де, ер патлавы нетиджесинде яраландынъмы?

— Бу неге керек олды?

— Шай, озюм... Чокътан сорамакъ истейим, бираз тюзельгенинъни беклемеге меджбур олдым.

— Эбет,— деди Христофор ве бираз тюшюнип алды,— ер патлавы вакъытында яраландым.

— ...Вакъытында экенини билем... нетиджесиндеми? Суальге догъру джевап бер! Неден яраландынъ?

— Бильмейим. Эким таштан яралангъансынъ, де­ди. Мен сакъланмакъ истегенде патлавлар башлады. Экскаваторнынъ когертесинден ашагъы тюшип етиштиралмадым, компрессор болюгине кире къойдым. Онъа таш киралмаз, белледим. Ер патлавынынъ гурультиси эсимде, башкъа шей ишитмедим.

— Янынъда ким бар эди?

— Янымда? Эки-учь киши... Архипканен берабер ер патлатыджыларгъа ярдым этип кельдик. Сонъ азачыкъ таклештик.

— Таклештинъиз?

— Эбет, къавгъа эттик. Мен онъа алчакъсынъ, мунафыкъсынъ дедим. О согюнди. Мен башкъа шей айтмадым. О манъа сёз къатып бакъты, мен индемедим. Сонъ океленди, мени кирканен ураджакъ олды. Лякин бунынъ ишке мунасебети ёкъ. Йиплерни якъа башлагъанда, мен когертеге чыкъып, Бассарабанынъ кишилерине: Къачынъыз! Сакъланынъыз!— деп къычырдым. Сонъ ичери кирдим. Къая парчалары мында келип еталмаз... етсе биле, экскаваторнынъ тышы тене-кенен ортюли, тенекенинъ асты къалын агъач, оны тешалмаз белледим.

— Архипка... бу вакъытта къайда эди?

— Архипка?— Христофор онъа тааджипли бакъ­ты,— Архипка да менимнен эди.

Христофор белини котерип, аркъасыны ястыкъкъа таяды, эвеля манъа, сонъра Николайнынъ юзюне козь этти.

— Не? Мени Архипка ольдюрмек...— сеси къалтырады узюльди. — Олмайджакъ шей.

Христофорнынъ далгъалы сачларына, агъаргъан ве азгъан чересине козь эттим. Батумдаки гурьдели омюри хатириме кельди...

Мында къач кунь даа ятаджакъсынъ?— деп сорады ондан Николай,— экимлер не дейлер?

— Даа чокъ...— деди Христофор тюшюнджели алда.— Учь афта даа ятмакъ керек. Гипс алынгъаны

ёкъ.

— Сен чыкъкъандже биз айланма каналны битиреджекмиз,— дедим мен. — Бельки котлованны да къазып башлармыз.

— Эбет,— деди Николай,— Христофор кельгенде биз чукъур ичинде оладжакъмыз.

— Бильмейим, чалышмакъ мумкюн олурмы?

— Сен онъа яздынъмы? Келип-кет, деп яздынъмы? — деп сорадым Христофордан.

О дудакъларынынъ кенарындан зорнен кулюмсиреди.

— Раатсыз олма, Эльпиде келе къоймаз!

— Мен оны корьмек истейим.

— Сенде видждан бармы?— деди манъа Николай, даргъын алда,— эчки джан дердинде, къасапчы мал...

Христофор козьлерини тавангъа тикледи, ишитилир-ишитильмез давушнен деди:

— Бакъ сен... бир баракта яша, бир чанакътан аша да, киши сенинъ аятынъа хаст олсун!

Николай тизлери устюндеки кучюк богъчаны ачты, юзюм, нар, алма ве эки пите алып, тумбочка устюне къойды.

— Буларны тапкъанджа учь базарны доланып чыкътыкъ,— деди о,— сенден тек бир шей талап эти­ле... тез тюзелип чыкъ!

Кеч олгъан эди. Биз турдыкъ.

Озен боюнда кучьлю ель эсмекте. Къатты, уфакъ къар юзлеримизни шыбаламакъта. Кельген-кечкен ма­шина корюнмей. Джаяв кетмеге меджбур олдыкъ. Ёл боюнда экимиз ян-янаша адымлар экенмиз, Николайгъа козь эттим. О гъает кедерли эди.

— Шубэленмей билесинъ,— деди о манъа,— мен эр шейни анъладым. Христофор яралангъан ве хастаханеге ёлланылгъан сонъ, акъылынъда олса, мен компрессор болюгине кирип бакътым. Йыкъылгъан еринде, пол устюнде къан тамчылар бар эди. О вакъытта дикъкъат эттим: таш гуя къапудан кирген. Киргенде, авада ярым даире ясап, Христофорнынъ энъсесине ве омузына тюшкенми? Ондан сонъ, мени динъле! Мен эписини бильдим. Тасавур этейик ки, ер патлагъан вакъытта машина болюгине бир таш учып кельген, къапуны парчалап, демиргеми, негедир урунып ерге тюшкен. Буны Архипка корьген. О Христофорнынъ янашасында экен. Акъикъатта не олгъан? Ар­хипка ташны алып, Христофоргъа аткъан, амма таш козьлеген ерине дегиль, бираз ашагъы, энъсесинен омузы ортасына тюшкен. Христофор гурультини ишит­кен, башкъа шейден хабери ёкъ. Адети узре, эвеля не ола? Патлав, сонъ гурульти.

— Буны, билесинъми, чешит тюрлю анъламакъ мумкюн.

— Ёкъ. Буны тек бир тюрлю анъламакъ мумкюн. Мадамки Христофор гурультини ишиткен, демек, ер патлавындан яраланмагъан, чюнки ер патлавы ишитильген маальде таш-топракъ кесеклери энди тюшеджек ерлерине тюшкен олалар.

— Ойле тезми?— деп сорадым мен.

— Я не? О къадар кучь! Амма экскаватор юксек топракъ сарпанынынъ артында тура эди, онынъ устюне таш тюше биле эдими? Козь огюне кетирмек къыйын. Лякин насыл олгъан — насыл олмагъан, бир таш, эр алда, тюшкен, къапуны урып парчалагъан, деп тасавур этейик. Дигер ташлар... анълашылгъан меселе, эр бири авада озюнинъ чыкъа бильген юксеклигине еткен сонъ, ерге тюшип кеткенлер. Олар экскаваторнынъ тек дамы устюне тюше биле эдилер. Бу таш, ничюндир, къапудан кирген?! Христофор патлавнынъ гурультисини ишиткен олса, демек, патлавдан сонъ яралангъан. Архипка эписини назар итибаргъа алгъан. Лякин бир шейге акъылы етмеген,— Христофор сагъ къала биледжегини тюшюнмеген. О Христофорны экинджи ташнен урып ольдюре биле эди, анълашыла, ракъы кедер эткен. Бу бир.

— Буны исбат этмек къолай дегиль,— дедим Николайгъа.

— Къолаймы-къыйынмы, эр алда, бу бир. Экинджиси, шу! Бугунь нижниклерден бир йигит меним яныма кельди. Бакъ сен, расткелиш... Яныма келип, бир лакъырды ишиткенини айтты. Гедже атеш башында учь адам Христофор хусусында лакъырды эткенлер. Кимлер эдилер деп сорадым. «Бири сизинъ нижник... Рахильнинъ этеги» деди. Шубэ ёкъ, бу Архипка эди, дигери, аляметлерине бакъкъанда, Мушукъ. Устюнде ёлакълы кольмек, къыскъа тон ве къара фуражка... Эльбетте, Мушукъ. Къая патламаздан эвельми? Сонъмы!?— деп сорадым. Патламаздан эвель, деди. Бизде патлавлар, эльбетте, чокъ олалар. О яхшы бильмей...