Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Рашиднинъ пельтекленген адети бар. Лакъырды эткенде «р» ерине «й» дей. «Байып... кетийийим...» олыл чыкъты.

Онъа бу арфни догъру сёйлемеге огретмек истегеним чокътан. Вакъыт ёкъ. Ондан сонъ, яваш-яваш озю огренип кетер белледим. Мен озюм де... алты яшымда экенде «р» ерине «л» дей эдим. Балалыкъ... лякин Рашид, шукюрлер олсун, йигирми дёрт яшында.

Яз куньлерининъ биринде бизим койде къомшумызнынъ огълу студент татильге кельген эди. Пельтек экенимни ишиткен. Бир кунь мени тизлери устюне къойып:

— Къана айт,— деди: — «Арарат устюнде къар ириди».

— «Алалат устюнде къал илиди...» — дедим мен.

Лякин эки кунь кечкен сонъ, бу арфни догъру айтмагъа огрендим. Бу усулнен Рашидни де окъута билирим зан эттим.

— Меним айткъанларымны текрарла: «Арарат ус­тюнде къар ириди...»

— Ийе!— деди Махкамов.— Бу не демек олды? Бутюн дюньянынъ белясы «р» устюнде къурулдымы? Бизим къышлакътаки кишилернинъ эписининъ лакъырдысы бойле.

— Къайсы къышлакъта?

— Сен бильмейсинъ... Хорезм бетте, кучюк къышлакъ...

Бойле дер экен, онынъ «р» арфи олмагъан, яхут аз олгъан сёзлернен лакъырды этмеге тырышкъаныны сездим.

— Бизим якъта бу арфни чокъ кишилер айтып оламайлар.

Рашид эп озюни акъламагъа тырышты.

— «Бизим якъ..! Бизим якъ!» Сен гъалиба бираз алып къачтынъ!?

— Ёкъ, ич алып къачкъан ерим ёкъ. Керчек айтам.

— Караматнынъ адыны насыл айтасынъ?

Махкамовнынъ юзю къызарды.

— Кульгенинъ де не? Карамат аджаип къыз,— деди манъа,— эр вакъыт адыны айтып турмакъ шарт дегиль, келишикли эпитетлерден файдаланмакъ да мумкюн. Сёз келими: «меним севимлим», «меним гузелим...» ве иляхри. «Севимлим...» анъладынъмы? «Севгилим» дегиль. Арада буюк фаркъ бар.

— Сен онъа «севгилим» деп бакътынъмы?

— Ёкъ— Махкамов турды, барак ичинде, арткъаогге юре башлады. Чокъ юрди... сонъ оджакъ янында агъачлар устюнде тургъан чайникни алды.

— Рашид, меним ичюн замет этме!— дедим мен,— озюм кетиририм.

Элиндеки чайникни чекип алып, тышары чыкътым. Арыкъкъа кельдим, бутюнлей бузлагъан. Янашада, ерде яткъан рельс парчасынен урып, бузны парладым. Бакъсам — асты къуп-къуру. Сув та, Хазар Кендде кесильгенге бенъзей. Дюльгерлер барагына кеттим. Анда сыджакъ сув даима ола тургъан. Къапуны къакътым, давуш чыкъмады. Зембелегинден чектим — ачылмады. Къызларнынъ нумюневий барагына джёнедим. Мында комсомол къызлар яшайлар. Озьлери шимди ялыда бетон ичюн блоклар ясайлар. Былтыр баш хызметлер — айланма канал ве арарет станциясы къуруджылыгъы исап этиле эди. Шимди станцияда монтаж ишлерине Турсунов реберлик япа. Енъи бир участка даа пейда олды — эсас хызметлер участкасы... плотина. Къызлар плотинанынъ ялысыны пекитювнен мешгъуллер. Озь ятакъханелерини нумюневий ятакъхане деп илян эттилер. Бизге — эркеклерге онъа кирмек ясакъ. Кирсек, поллары булашаджакъ экен...

Оларда, эльбетте, истенильген вакъытта къайнагъан сув тапмакъ мумкюн.

Буюк ода ичинде сыра-сыра кроватлар... Тёшеклернинъ устюнде кенъ юзбезлер, ерде тар, уджуз орьме килимлер яйылгъан. Диварлар чыр-чыплакъ. Ичериде чым-чырт.

Пенджере огюндеки сандыкъ устюнде къыз отура. Ким? Юзю корюнмей, чюнки манъа ярыкъкъа къаршы бакъмакъ къыйын. Янында эркек киши... кишининъ башында ялтыравукъ къаснакълы къара фураж­ка. Бойле фуражка кийген адамларны Одесса базарында корьген эдим. Аякъларында токъал бу­рун, лаклы чызмалар... «Джимми». Устюнде кенъ балакълы штан, къыскъа быджакъ — чарльстон. Онынъ да устюнден къыскъа пальто — огю чезик.

— Сиз, Бекировсынъыз... таныдым,— деди къыз. Бу вакъыткъа къадар къайда эдинъиз? Сизни Баш Дугюмден къачты, дедилер. О вакъытта... хатиринъиздеми? Архипка иле...

Къызнынъ сеси манъа таныш кельди. Гъалиба, даа якъында... бир ерде корюшкен эдик.

— Манъа азачыкъ сув керек,— дедим мен.— Арыкъ къуругъан.

— Сув? Арыкъта сув ёкъмы?— къыз зевкъланып кульди,— урьметли Кандыба не япа? Бугунь баракта невбетчи экен.

— Оны къайдан бильдинъиз?

— Ялынъыз онымы? Башкъа сырларынъызны да билем. Отурынъыз!

Къыз дивар янындаки агъач сетке ишарет этти. Сонъ, янындаки къара шапкалы кишиге:

— Бар, къайнагъан сув кетир!— деди.

Киши еринден къыбырдамады. Къыз озю турды, элимдеки чайникни илип алды.

— Ма! Бар, сув кетир!— деди къатты давушнен ве чайникни кишиге узатты. Киши чайникни алып азбаргъа чыкъты. Мен къызны таныдым. Бу — Валя Синицкая эди.— Христофор насыл?— деп сорады о менден.

Хастаханеге барып-келип корюшип тургъанымызны ве энди тюзелип башлагъаныны айттым.

— Ким барды?— деп сорады къыз.

— Мен, Карим ве Николай, берабер...— дедим мен.— Бизимкилернинъ эписи. Бассараба учь кере барды.

Къара фуражкалы адам къайтып кельди.

— Тез кельдинъ...— деди Валя.

— Узакъкъа кетип отурмадым. Демир ёлджулардан.

— Буюк бактан алдынъмы?

— Ёкъ. Анда сув экшиген. Мен билем...

— Рахиль къайда? Хаберинъ ёкъмы?— деп сора­ды Валя менден, лякин джевабымны беклемей, девам этти,— ...о вакъытта бираз къолайсыз олып чыкъты. Ичтик, бираз дадыны къачыргъанмыз. Энди ичмейим.

— Ичмейсинъ? Сенми?— Киши балабан агъызыны зияде ачып, кульди.— Бана шишени тюплеген сен дегильми эдинъ?

— Бир парчачыкъ... о да ракъы дегиль, зверобой.

— Къайда ишлейсинъ. Валя?— деп сорадым ондан.

—Ишим зевкълы. Коммутаторда отурам. Шнурларны кечирем-чыкъарам. Кимерде кишилернинъ севги сергюзештлерини динълейим. Сиз даа къармакъкъа тюшмединъиз.

— Чайнигинъ сувып къалмадымы?— деди киши. Анълашылды, кетмек керек. Киши ким? Къара картузыны козьлерине баса берип кийген. Юзю корюн­мей. Ана энди къабургъалап отурды. Козюме бакъмагъа истемей.

Сол къашынынъ устюнде пычакъ изи. Джаным бу...

— Мушукъ! Сен эп гизленип юресинъми?

— Ничюн? Не мана бар?— Мушукъ тынч джевап берди. Къадын тукъумынен багъландынъмы, битти. Якъанъны къуртаралмазсынъ. Сен...— о Валягъа ачувлы козь этти,— мени къач кере эльге бердинъ? Шимди де ойле... Тилинъ къашына. Бакъ, Валя... эсинъи джий!

— Къоркътым... отюм патлады! Гъарип Мушукъ! меним аятым ойле ки, ич сакъынмайым. Ольдюмми къалдыммы эп-бир, дюньягъа мерагъым олса эди, башкъа меселе. Шимди, догърусыны айтсам, буюк зевкъ иле юзюнъе тюкюрир эдим.

Мушукъ, аякъларыны полдан узди, авада бир сильтеп, еринден турды. Авучларыны къач кере тизлерине урды, сонъ ырджайды. Бу — ырджаюв дегиль, ачувнынъ бюркип чыкъувы эди.

— Не? Бу адамнынъ севги акъкъындаки лакъырдысыны ишитмек истейсинъми?— деп сорады о къыздан,— тезден ишитирсинъ... телефонда. Кеченлерде оны паромда аджаип къадынчыкънен корьдим. Медений тильде айткъанда, дама... бутюн шербетинен берабер. О ким эди?— Мушукъ козьлерини манъа тикледи,— тек ялан айтма!

— Ялан айтмагъа не аджет? Мансуровнынъ къарысы... Валя бильсе керек.

— Мансуровнынъ? Шашыладжакъ шей!

Сонъундан насыл вакъиалар олып чыкъаджагъыны бильмедим. Бильген олсам, Екатерина Васильевна акъкъында бир шей айтмаз эдим.

— Сагъ ол, Валя!— дедим мен, барактан чыкъаяткъанда,— бизде сув ёкъ, амма оджакъ яна. Чай пиширмек мумкюн.

— Николай не япа?— деп сорады Валя текрар,— эвленмедими?

— Ёкъ, эвленмеди.— дедим мен.— О бир сефер эвленмекни догъру таный.

Къызнынъ суалине джевап берир экеним, сёзлеримнинъ акъибетини тюшюнип бакъмагъным. Сонъ­ундан анъладым.

— Бир сефер? Эльбетте!— лакъырды бунынънен битте белледим мен, лякин ёкъ... Валянынъ ичинде насылдыр къуртчыкълар уяна башладылар,— токъта, ничюн бир сефер? Николай асыл да эвленген эдими? Сенден сорайым Бекиров! Николайнынъ къадыны олгъан эдими? Къайда? Ким— меним эки сёзюм Валя ичюн енъилик... олып чыкъкъаны алда, Мушукъны сонъ дередже севиндирди. Ойле кучьлю хахылдап кульди ки, бутюн вуджуды лыкъылдады.

Сонъундан не олды, бильмейим. Озюмизнинъ бараккъа къайтып кельдим. Рашид терен юкъуда эди. Сувны къайнаттым. Тумбочканынъ чекмеджеси ичикде эки кесек шекер тапып, мешребе ичине къойдым, къарыштырдым, сонъ койканынъ устюне узандым, юкълап къалгъаным.

— Саба мени Рашид уянтты.

— Юр, кеттик!

— Къайда?

— Мушавереге!

— Бизни къоярлармы?

— Къоярлар...— деди Рашид,— чабик ол!

Тураджакъ олдым, вуджудымны къыбырдаталмадым. Аякъларым сызламакъта эдилер... шишкенлер. Гъалиба, сувукълангъаным. Стол янындаки мешребени алмакъ истеп, зар-зорына аякъкъа турдым. Козьлериме къаранлыкъ чёкти, аякъларым букленип кеттилер. Койканынъ устюне отура къойдым.

— Санъа не олды?— деп къычырды Рашид. О, меним алымны корип, къоркъты,— чырайынъ ап-акъ...

— Бильмейим, дост. Аякъларым сызлайлар. Бузлатмадыммы аджеба?

Устюме текрар ёргъанымны орттим. Рашид ювурып азбаргъа чыкъты, фанера парчасы устюне къар алып кельди.

— Котер башынъны!

Къулакъларыма ве бетиме къар ышкълады. Бир талайдан козьлериме ярыкъ кельди. Башымны котердим дегенде, текрар вуджудымны агъырлыкъ басты, башым ашагъы тыгъырып кетти. Рашид манъа ятмагъа рухсет этмеди.

— Отур! Къыбырдама! Оджакънынъ тютюнинден олгъан шей. Кечип-кетер.

Бир къач дакъикъадан сонъ бир джорукъ олдым. Рашид мени къолтукълап, азбаргъа чъыкъарды. Чи­нар янында, къар устюнде баягъы турдым. Эсимни топлагъан сонъ, абына-сюрюне, Рашиднинъ янашасындан кеттим.

Авасы бозукъ ве тынчыкъ ашхане ичинде юрегим кене сыкълетленди. Кухнягъа кирдим, Сабира халадан сыджакъ сув алып, башымны ювдым; сонъ од­жакъ янында турып, сачларымны къуруттым. Эгер, гедже оджакъ башымны туткъан олса, агъры кечип кетеджек. Ёкъ... даа фена олды. Аякъларымны зар-зорына къыбырдатып, залгъа чыкътым, курсюге отурдым дегенде, башым стол устюне тюшип кетти. Манъа не олды?

— Джевдет! Достым!— Рашиднинъ эеджанлы сесини ишиттим.— Кене ярамайсынъмы?

Карим да пейда олды.

— Не? Зияфет башладымы?— деди о, шенъ давушнен. Онынъ бир шейден хабери ёкъ.

— Зияфет? Киши хаста. Сен зияфет...

— Ким? Джевдетми?— Карим айретте къалды,— индемегенинъ не? Доктор чагъырмакъ керек!

Эки элинен белимден къапкъач этип алды, юкъары котерди.

— Тут!— деди Рашидке,— медпункткъа алып кетейик! Биз бу меселеде не билемиз? Котер!

Мени чеккелеп медпункткъа алып кеттилер. О идаре янында эди.

Доктор... эсли къадын, мени курсюге отуртмакъ истеди. Мен отуралмадым. Кушетканынъ устюне яткъыздылар. Аш къазанымны ювдылар... бу — муим процедура экен. Ондан сонъ, озюме кельдим. Диагнозны корип, айретте къалдым.

— Зеэрленюв,— деди эким,— кимерде кишилер бараккъа паровоз чёюнинден сув алып келелер. Онынъ ичинде тотмы истейсинъ, къатранмы, эписи бар. Сонъундан, тааджипленелер. Мында энди ойле бир ал олып кечти. Къадын-аммаллар барагында чамашыр ювмакъ ичюн сув кетирип къойгъанлар. Къызлардан бири алгъан, ичкен.— Эким бойле делиллер кетирип сёйлене-яткъанда, хатириме гедже олып кечкен сергюзешт тюшти.

«Чёюнден алдынъмы?» деп сорады Валя. «Ёкъ. Чёюнде сув экшиген. Мен билем...» — деди Мушукъ.

Мушукъ манъа не ичюн экши сув кетирди? Шакъа этипми? Ёкъ. Заныма къалса, Мушукъ омюринде шакъа эткен киши дегиль.

— Не? Ишитмейсинъизми?

— Сенинънен доктор лакъырды эте. Козьлеринъни ач!— Карим енъимден тутып чекти — джевап бер!

— Сизден сорайым, гедже ичкенинъиз насыл чай эди? Достынъыз айта... гедже чай ичкен экенсинъиз.

— Чай дегиль, къайнагъан сув.

— Къайнагъан сув? Сизинъ баракта къайнагъан сув оламы?

— Тюневин, пакъыл киби, ёкъ эди. Кетип, къомшу бараклардан къыдырдым.

— Сизге ятмакъ керек. Энъ аздан эки кунь...

— Ятмакъ? Доктор, мени Чар-Чакънынъ астына далмагъа, ель къуван тёпесине чыкъып-тюшмеге меджбур этинъиз, доктор... тек «ят» деменъиз!

— Тёшекте ятмакъ керексинъиз!.. Шимди! Бу дакъикъада! Мына рецепт.— Каримге кягъыт язып берди,— достынъыз ичюн бираз раатсыз олунъыз! Хазар-Кендде аптека бар. Ювурыныз! Амма барагынъыздаки сувны мутлакъа тешкерип бакъмакъ керек.

Азбаргъа чыкъкъан сонъ Каримге ялвардым: керекмей. Мен адам тапарым, кетме!— дедим... Сёзюмни динълемеди, ювурып кетти. Рашид къолтугъыма кирип, мени мушавереге чеккелеп алып кетти.

Идаренинъ къапусы огюнде адамлар турмакъта эдилер. Оларнынъ ичинде козюме Мансуров чалынды. Мени эслегени киби, аркъасыны чевирди. Буны Рашид корьди.

— Онъа не олды? Кене шейтанлары туттымы?— деп сорады менден.

Омузларымны къыстым.

— Насылсынъ? Бир джорукъсынъмы?

— Гузель.

— Кирип отурайыкъ. Тышарыда сувукъ.

— Аксине... бираз авада турайыкъ!— дедим мен.— Башым аля шувулдамакъта...

Къапу огюне «Форд» келип токътады. Ичинден Торизо чыкъты. Чар-Чакъ къуруджылыгъынынъ башлыгъы... онынъ бу келювини бир вакъиа исап этмек мумкюн.

Ишиткенимизге коре, Анна Яковлевнанен чыкъышмай экен. Бельки, бу ошектир! Чар-Чакъ киби буюк къуруджылыкъ башлыгъынынъ иши гъает чокъ. Баш Дугюмден узакъта... чыплакъ къаялар арасында эки гидроэлектростанция къуруладжакъ. Деривацион ка­нал... йигирми беш километр узакъта, сагъ ялыда, электрик-химия комбинаты ичюн негиз къойылмакъта.

Къуруджылыкънынъ озюни самолётнен энине ве боюна учуп, айланып чыкъмакъ ичюн биле чокъ вакъыт керек. Таш ве демир ёллар, онларджа енъи посёлоклар, эвлер, тюкянлар, хастаханелер, ашханелер мейдангъа кетирильмекте. Эльбетте, ребернинъ иши чокъ. Бельки Торизо бу себеплерден бизге сыкъ-сыкъ келалмайдыр?!

Амма Вадим Семёнович Кандалов даима мында, Баш Дугюмде. О, Анна Яковлевна иле бир институтта, бир курста окъугъан. Студентлик адамларны бир-бирлеринен къави багълап къоя.

Ираданынъ сёзлери хатириме кельди.

Къум ташув меселесини чезмек ичюн топлангъан вакъытымызда, Ирададан: Анна Яковлевнанынъ хабери бармы? Келеджекми?— деп сорадым мен. Ирада бурулды-къыйышты, сонъ меселени олгъаны киби айтты: «эвине кирмедим, чюнки анда Вадим Семё­нович бар эди. Идаредеки секретарьгъа айттым, кельсе хабер этеджек».

О вакъытта бу сёзлерге эмиет бермеген эдим. Барып айттымы? Айтты! Пек яхшы. Краснянская, чокъкъа бармай, мушавереге кельди. Даа не керек?

Мен озь башыма кулюмсиредим: «Эсли-башлы кишилер севги ве муаббетни унутмайлар. Реберлер олгъанлары ичюн... олар да инсанлар. Анна Яковлевна отуз беш яшында...

— Не кулесинъ?— деп сорады Рашид.

Себепни айтмадым.

Торизо идаренинъ къапусындан ичери кирди, онынъ артындан Мансуров чапты. Сонъ къапу огюнде тютюн ичеяткъанларнынъ эписи кирди.

— Рашид! Сизни айрыджа давет эткенлерини беклейсинъизми?— деди яш къыз. Онынъ Ирада иле къач керелер бизим участкагъа келип-кеткенини корьген эдим. Амма озю ким?

— Карамат... Сиз де мушавереге кельдинъизми?— деп сорады ондан Рашид. Сонъ анъладым... Эписини анъладым.

— Кельсем не? Мумкюн дегильми?— къыз озюни джоймады. Бугуньки мушаверенинъ себепчилери бизмиз.

— Ничюн себепчилери?— деп сорадым мен.

— Менжевецкий ер астында канал тапкъан. Бизим геологлар къабаатлы олып чыкътылар.

Карамат геология идаресинде хызмет эте экен. Оны да бильдим.

— Себепчилери дегиль... Сиз къабаатлыларсынъыз.— Рашид ишарет пармагъыны тикледи, авада къакъытып алды,— бильмиш олунъыз, биз сизге савускъаннынъ юва ясагъан ерини корьсетеджекмиз.

— Сизинь корьсетеджегинъиз бир шей дегиль, Менжевецкийнинъ озю телюкели типке бенъзей.— Биз къапудан киреяткъанда Карамат хахылдап кульди,— мен гидротехниким. Бу ишнинъ, эльбетте, манъа да алякъасы бар. Къана, кеттик!

Клуб къурулып биткени ёкъ. Меджлислер я ашханеде, яхут мында — прораблыкъ идаресиндеки конструкторлар бюросы одасында кечириле. Оданынъ ичиндеки чертёж тахталары четке джыйыштырылгъан, дигер одалардан курсюлер кетирилип къойылгъан, юзге якъын адам топлангъан.

Рашиднен экимиз энъ аркъадаки скемлеге отурдыкъ. Караматны коридорда гъаип эттик. Мушавере даа башлагъаны ёкъ. Къырмызы сатиннен ортюли стол огюнде, аякъ устюнде Мансуров тура. Ченгесини юксекке котере берип, зал ичиндеки адамларгъа козь этмекте. Онынъ аркъасында — Красняскаянынъ къабулханесине кирильген къапу. Биз кельген сонъ, бу къапу ачылды, Джураев ичери кирди. Артындан Менжевецкий пейда олды, Джураевнен лакъырдыгъа тутынды, онынъ сёзлерини днкъкъатнен динълеп, башыны саллай берди. Сонъра Торизо корюнди. Огдеки скемлелернинъ янында токъталып, Анна Яковлевнагъа бир шейлер айтты: адам чокъ чагъыргъансынъыз... деди гъалиба.— Союнмасакъ олмайджакъ. Ойлеми, аркъадашлар? Сыджакъ... Я сиз?— о брезент плащ кийимли, гидромониторгъа пармагъыны узатты,— энъ олмагъанда, къалпагъынъызны чыкъарынъыз! Торизо бир шейлер даа айтты, адамлар кулюштилер. Биз ишитмедик.

Зал ичинде гъала-гъула башлады, эр кес устюндеки иш урбасыны чыкъарып, кошеде пол устюне быракъты, тезден буюк оба асыл олды. Кишилер союнгъан сонъ ерлерине отурдылар. Краснянская къолуны тёпеге котерди, сеслер тынгъангъа къадар ашагъы эндирмей, бекледи. Сукюнет асыл олгъан сонъ, Торизодан сорады:

— Биринджи меселе къалды. Ойлеми, Михаил Эдуардович?

Торизо къашларыны сытты, омузларыны къысты. Залдакилер, ребернинъ агъызындан, не чыкъар экен, деп беклеп отурдылар.

— Эвеля айланма каналны битирейик...— деди Торизо, ниает,— плотина меселесини сонъ бакъармыз. Не дейсинъиз?

Краснянская джевап бермеди. Элиндеки къарындашнен графинни чыкъылдатты.

— Башлайыкъ, аркъадашлар!— деди о,— бугунь айланма канал акъкъында лакъырды этеджекмиз. Чюнки каналда сонъки афтада темплер бираз зайыфлады. Эльбетте, бунынъ себеплери бар.

— Айтынъыз, биз де билейик!— деп къычырды залдан ер патлатыджыларнынъ буюги.

— Сиз, Михаил Эдуардович, бир шейлер айтаджакъсынъызмы?— деп сорады Краснянская, къуру-джылыкъ башлыгъындан... гуя залдан берильген репликаны ишитмеди.

— Ёкъ,— Торизо башыны терсине саллады,— озюнъиз айтынъыз! Меркезий Комитетнинъ къарары сизге малюм.

Краснянская теклифни къабул этти.

— Иш шойле,— деди о,— укюметнинъ енъи къа­рары муджиби, айланма канал бу сене баарьде би-тирильмеге борджлы. Лякин биз бу муддетни музакере ичюн топланмадыкъ. Къарарны эда этейикми? Этмейикми? Бу хусуста лакъырды ола бильмез. Ла­къырды башкъа шей хусусында: ишни вакъытында эда этмек ичюн не япмакъ керекмиз?

Менжевецкий еринден турды.

— Мен бир шейни бильмек истейим... деди о, Торизогъа бакъып,— мумкюнми?

Торизо башыны къыбырдатты: «Мумкюн».

— Манъа бугунь акведук меселеси чезиледжек дедилер. Онынъ ичюн кельдим.

— Сиз шай да меджлисимизнинъ къараманысынъыз...— деди Торизо кулюмсиреп.— Ер асты каналы-нъыз башымыз узерине апансыздан ягъгъан къар олды.

— Мен тюневин коммунистлернен лаф эттим,— энди аякъкъа Джураев турды,— олар, ер асты ка­налы акъкъында, джиддий талимат беклейлер.

— Ничюн бильмем, меджлисимиз озь чыгъырына миналмай. Мушаверенинъ кунь тертибинде бир меселе, базы аркъадашлар исе тамамынен башкъа меселе хусусында лакъырды этелер. Оларнынъ илериси — акведук... техникий меселе,— деди Вадим Семёнович отургъан еринден,— баш инженернен аль этмек мумкюн. Ойле дегильми, Михаил Эдуардович?

Торизо сагъ козюнинъ къапагъыны къыбырдатып алды, индемеди. Вадим Семёнович ичюн бунынъ, озю етерлик эди. О Торизонынъ къылыкъларыны биле.

— Ондан да гъайры,— Вадим Семёнович девам этти,— урьметли Менжевецкий техникий проект боюнджа базы къайдлар япмакъ истей. Мусааде этсенъиз, сизни о къайдларнен озюм таныш этер эдим. Итираз ёкъмы? Биз къырдан тюшкен сель ёлунда бетонлы кестирме ясамакъ истеймиз. Кестирме олса, сель Чар-Чакънынъ ашагъы ялыларына тюшип кетеджек. Къышта сель юз сене ичинде бир кере даа оладжакъмы-олмайджакъмы? Белли дегиль. Сель ба­арьде сыкъ ола. Сель, эгер дикъкъат этсенъиз, атта плотина къуруладжакъ ерге якъын къыр этегинде биле озюне дере ясагъаныны кореджексинъиз. Биз сельни истеген тарафымызгъа догърултмакъ истеи­миз. Оны асты бетонлы, къуни шекильдеки чукъурда джыйып, бетон ортюли канал бою деривацион каналнынъ устюнден кечирип, озеннинъ ашагъы ялы­ларына акъызмакъ истеимиз. Бу ишлернинъ проекти чокътан азыр, бутюн укюмет дистанцияларында тасдикъ этильген.

— Бойле проектни мында кимсе корьгени ёкъ,— деди Джураев.— Биз бу ишнинъ мутехассысларымыз. Ничюн бизге корьсетмединъиз? Эгер проект укюмет идарелери тарафындан тасдикъ этильген олса, бу Баш идаре ичюн даа фена. Лякин проектни тюзетмек мумкюн.

— Тюзетмек? Ойле шейлер бар, тюзетмек мумкюн дегиль. Лякин мен сёзюмни девам этмек истейим. Ин­женер Менжевецкий, заныма къалса, буюк хаялперест киши. Сель ёлуны плотина огюндеки сув тыйнагъынен бирлештирмекни теклиф эте. Деривацион канал ве, шоссе ичюн копюрлер ясалмасын, дей. Бу не демек? Озюнъиз къыймет кесинъиз! Сель каналы, фикиримиздже, эки копюр астындан кечмек керек. Ондан сонъ, сель каналыны ашагъыда япмалымы, юкъарыдамы? Копюрлерни къурмалымы, ёкъмы? Булар, зан этсем, техникий меселе? Оны бойле аудиторияда музакере этмек мумкюн дегиль.

— Техникий меселе? Сель ёлуны бир тарафтан, плотина тыйнагъына тюшюрмек, дигер тарафтан, сельни озеннинъ шагъы ялыларына акъызып, канал устюнде эки буюк демир копюр къурмакъ. Бу, сизинъдже, техникий меселеми?— Джураев озь фикирини сабырлы, лякин исрарлы суретте исбат этмеге тырышты. Сёйленир экен, самайларындаки къан дамарлары, асабийликтен, къабармакъта эдилер Менжевецкийнинъ теклифи къабул этильсе, эки миллион кумюш девлет парасы икътисад этиледжек. Сиз буны техникий меселе дейсинъиз.

— Закир Гулямович, сиз смена инженерисинъиз...— Торизо «смена инженери», сёзлерини айры бир аэнкнен айтты,— ве Баш Дугюмнинъ партячейкасынынъ секретарысынъыз. Чар-Чакъ къуруджылыгъы техникий болюги реберининъ сёзлерине, эр алда, урьмет этмек кереклигини бильсенъиз керек. Теджрибели инженер, Днепрде меним коълумда чалышкъан киши. Онъа фикирини айтыл битирмеге имкян бермейсинъиз. Яхшы шей дегиль.

— Эки миллион да аз пара дегиль...— деди залда кимдир,— иш урьметтен кечкен.

— Эки миллион!— деп фысылдады Рашид ве тирсегинен меним къабургъама тюртти.

Джураевнинъ сёзлери адамларда, шубэсиз, теэс-сурат догъурдылар. Буны Вадим Семёнович сезди, эллерини первасыз алда эки якъкъа ачып, боюныны къысып, залнынъ тёрине бакъып турды. Бакъты... кимсенн корьмеди, бир шей ишитмеди.

— Ёкъ!— деди о, бир талайдан сонъ,— бу, эр ал­да, техникий меселе. Оны аль этермиз.

— Манъа мумкюнми?— Торизо сёз истеди. Анна Яковлевна башыны саллады.

Мен Торизогъа дикъкъатнен бакътым. Башындаки сачлары джыйнакълы суретте таралгъан, ортадан джик ачылгъан. Лякин олар ашагъыдан эппий чаларгъанлар. Озю кениш омузлы, къуру мучели ки­ши. Сёйлегенде, юзюнде хош тебессюм асыл ола, ачыкъ, дюльбер давушынен динълейиджиде гузель теэссурат догъура.

— Айланма канал, достлар, улу ишнмизнинъ башлангъычы. Биз айланма канал вастасынен озеннинъ муаен къысымындаки сув акъынтысыны башкъа ёлгъа тюшюреджекмиз. Лякин бизге плотина къурмакъ керек. Бу исе гъает муреккеп иш. Чар-Чакънынъ астыны къурутып, терен чукъурлар-къуюлар къазмакъ, оларны бетоннен бекитмек керек. Язда дегиль — къышта... Котлован?— Торизо муреккеп техникий вазифелер устюнде токъталды экен, деривацион каналнынъ башында сув къабул этиджи камералар оладжагъыны айтты: — Сув бу камералардан кечип, деривацион каналгъа киреджек, ашагъыда турбиналарны арекетке кетиреджек, турбиналар исе генераторларны айландыраджакълар. Электрик кучю подстанциялар вастасынен химия комбинатына кетеджек. Комбинат Орта Асия памукъчылыгъы ичюн минераль кубре менбаы ола. Биз шимди кубре ичюн пек чокъ пара сарф этемиз,— деди Торизо.— Алтын берип, кубре аламыз. Комбинат къурулгъан сонъ, озюмизнинъ минераль кубремиз оладжакъ. Кунь зарфында юз бинълеп пара икътисад этеджекмиз. Шимди исе... вакъытны икътисад этмеге тырышмакъ керекмиз, чюнки бойле буюк къуруджылыкъта икътисад этильген эр саатнынъ озю — миллион демек ола. — О токъталды, терен кокюс кечирди.— Амма биз вакъытны икътисад эталмаймыз. Чюнки айланма канал буны яптырмай. Къана, бир лакъырды этип бакъайыкъ, не япмакъ керек?

Торизо акъырын ве сабырлы сёйленди. Айтаджакъ нуткъынынъ эр джумлесини кунь-эвельден тюшюнип, азырлап кельгени сезильди. Торизонынъ эр шейге озь нокътаи назары бар.

— Гедже ве куньдюз чалышып каналны битирмек керек. Сель каналы шимди эсас меселеми? Муим меселе — айланма канал, сонъра — плотина. Сель ёлу меселесини инженерлер башкъа вакъытта озьлери чезсинлер. Канал устюнде эки копюр къурмакъ керекми — керекмейми? Бу меселени музакере этер, бир къараргъа келирмиз,— деди Торизо.

— Биз, Михаил Эдуардович, бу хусуста сизинънен лакъырды эткен эдик. Хатиринъиздеми?— деди Краснянская, эеджанлы алда,— олды! Меселе чезильди, деген эдинъиз. Шимди кене: бакъармыз, чезермиз... анълашылмай.