Ванна азыр! Санъа ювунмакъ керек!

Биз, онынъ эмире бинаэн, он метр узакъкъа чекилип, экинджи чукъурны къаза башладыкъ. Трубаны тез таптыкъ. Устюни кене ковш вастасынен ачтыкъ... ачтыкъ дегиль, къырдыкъ. Бу сефер рычаг башында Алмазовнынъ озю отурды. Трубанынъ ичине эгилип, динъленип бакътым... увулдагъан шей — сув дегиль экен. Сув сессиз-солукъсыз акъмакъта. Трубанынъ ичи... озю увулдай. Бундан сонъ учюнджи чукъурны къаздыкъ. Бу ерде канал Чар-Чакъ бетке чевирильмекте. Кене трубанынъ устюни ачтыкъ. Рашид тёпеден саркъкъан ковшны уйтеп, ташнынъ уджуна догърултты, ковш трубанынъ къапагъына урунып, кенарыны сындырды, сонъ ташны четке чекип алды. Ташкъа таянып тургъан Рашид абынды, элиндеки фенери тру­банынъ ичине тюшип кетти, онынъ пешинден озю гъаип олды.

Ирада дешетли сеснен къычырды.

— Джевдет! Тез! Тез!

Мен экинджи чукъургъа чаптым. Онынъ янында яткъан сырыкъны алып, трубанынъ устюне конделен къойдым, эки элимнен сырыкъны тутып, аякъларымны ашагъы, трубанынъ ичине саркъыттым. Сувнынъ акъынтысы аякъларымны четке уйтеп йиберди. Белиме инсан тени токъунды... Рашид. О, джан аляметинен аякъларыма япышып, юкъары тырмашты.

Мен кимнинъдир сесини ишиттим, амма не дегенлерини анъламадым. Рашид кене сюрюнди, текрар суз ичине йыкъылды. Акъынты оны чеккелеп алып кетти.

Басит!— Бассараба озь ярдымджысыны огге уйтеди,— чап! Чап!

Бир къач сание кечер-кечмез Рашид учюнджи тешикнинъ тюбюнде пейда олды, Баситнинъ аякъларына илишип, токъталды. О энди каналнынъ ичинде, аякъ устюнде турмакъта эди.

— Алты адам... Тез! Алты адам...— деп къычырды Менжевецкий,— манъа якъын келинъиз!— Кимдир, элини Рашидке узатты, тёпеге чекип чыкъарды. О, чыкъкъан сонъ, балыкъ киби, шап этип ерге тюшти. Айны шу эль Рашидни котерип, четке уйтеп ташлады.

Ким? Бу джесюрликни япкъан ким? Бассараба... экенлигини сезген сонъ эр кес тааджипленди.

— Тез! Тез!.. «Мавы къаягъа» кетинъиз!— деди Сигизмунд Генрихович. Мында эр иш онынъ эмиринен олды.

Иште, бойле... каналны ачтыкъ, сувуны корьдик. Даа не япаджакъмыз? Бизим экскаваторнынъ иши токътатылды. Машинамызны беш метр кенаргъа чекип ташладыкъ.

Ерасты каналынынъ тарихыны сёйлеп битирмек кереким. Асаратикъаджылар Менжевецкийнинъ фикирини тасдикъ эттилер. Бу — къадим канал. Теэссюф ки, оны бетоннен къапатмакъ керек олды. Меракълы шей, айланма каналнынъ четиндеки бу каналнынъ ус­тюнде ачылгъан тешиклерден бирисини тыкъаткъан сонъ, бизим Социалист Шеэрчиктен учь километр узакъта, дагъ ичинде енъи чокъракъ пейда олды.

Чар-Чакъ шеэрине ёлунъыз тюшсе, сувундан ичип бакъынъыз. Бу — чокъракъ суву. Ернинъ теренлигинден чыкъкъан, салкъын, лезетли сув, къысмен бу къадим канал бою келип, магистраль ёлгъа къошулгъан сув.

Эвге кельген сонъ, бугуньки ишимиз хусусында фикирлештик. Архипка бизге къашана берди:

— Кешфчилер… геологлар!— деп мыскъыллады,— мен де бир чомып чыкъкъан олсам... суву шифалы, дейлер.

— Темаша корьмек истейсинъми?— деп сорады Николай менден,— шимди бу шакалнынъ...

— Шакалнынъ?— Архипка онынъ айткъаныны ишитти, анълап оламады,— насыл шакалнынъ?

Кандыба козюни къыпты.

— Сенден сорайым...— Архипканынъ юреги дешетли шей сезди,— не япмакъ истейсинъ?

— Сабыр эт!— деди онъа Николай, сонъ бизге мураджаат этти: — манъа бакъынъыз! Христофор ер патлавындан яраланмады. Ер патлавы вакъытында Архипка...

— Ким?

— Мен?

— Менми?

— Меним белямдан?— Архипка койканынъ уджундан сычрап, ортадаки стол устюне чыкъты, ондан полгъа тюшти, сонъ къапу янындаки курсюни илиндирип алып, тёпеге котерди, шай къатып къалды. Кандыба акъырын адымларнен онъа таба торюш этти, элинден курсюни чекип алды, балабан, кучьлю къолунен Архипканынъ кокюсинден уйтеди, Архипка диваргъа барып урунды, пол устюне йыкъылды.

О бу давушсыз арекетлерден къоркъты. Озюни къорчалайджакъ адам олмагъаныны билип, акъырындан еринден турды, барып койкасы устюне ятты.

— Алчакъ инсан... Христофорны ольдюрмек истеди,— Николай девам этти,— вашийлик кечер-кетер белледи. Ничюн ольдюрмек истеди, билесинъизми? Чюнки Христофор онынъ бутюн сырларыны...

— Ялан айтасынъ! Мен Христофоргъа токъунмадым.

— Сен сус! Мен макеме дегилим. Оны макемеде анълатырсынъ! Тур!

Биз бир шей айтмадыкъ. Рашид бир шейлер сёйлемек ичюн агъызыны ачты, Николай оны токътатты.

— Отур! Сен къарышма! Мен бу паразитни оль­дюрмек истеген эдим. Ольдюрген олсам, къарыша би-лир эдинъ. — Ачувындан комгок кесильген алда Архипкагъа чевирильди,— ольдюрмейджегим!

— Не япмакъ истейсинъ?— деп окюрди Архип­ка. — Мени къайда давет этесинъ?

— Сен не айтасынъ?— дедим мен Николайгъа,— бир шей анъламайым!

— Тезден анъларсынъ. Мында муреккеп шей ёкъ. Тур!— деди о, Архипкагъа,— Къыргъыз Къулакъкъа кетеджекмиз!

— Не ичюн?

— Дуранидини бу алгъа кетиргенинъ... оны оль­дюрмек истегенинъ ичюн. Христофор хастаханеден чыкъкъан сонъ биле адамгъа бенъземейджек. Тур! Менимнен кетеджексинъ!

— Мен? Сенинънен?— о койкасындан турды,— Архипканы оператив болюкке алып кете биледжек адам даа догъгъаны ёкъ.

— Ойле беллейсинъми? Шимди менимнен кетеджексинъ. Мен алып кетеджегим.

— Сен? Билесинъми не, Кандыба? Бу Пятиречье дегиль!

— Дегиль. Лякин менимнен кетеджексинъ!

— Христофор ер патлагъан вакъытта яраланды. Буны эр кес биле. Чекиль! Илише берме! Озюнъ ичюн яхшы олмаз.

— Къоркъузмакъ истейсинъми? Мен сенинъ...— Кандыба эки элининъ пармакъларынен Архипканынъ богъазындан тутты. Архипка теляшкъа тюшти: «Петя эмдже! ольдюрелер...» деп къычырды.

— Сус, ахмакъ!— деди Николай,— бир шей япмайджагъым. Мен сенинъ учькоше башынъны бу ин-дже елькенъден узип ташламакъ истеген эдим, Джевдет разы олмады. Онъа тешеккюр эт! Меним исе... япкъан алчакълыгъынъны ишиткенимден берли санъа эллерим къашынып юре. Айды, чыкъ!

— Сенинъненми?

— Менимнен! Не? Утанасынъмы?

— Сакъын, токъунайым, деме! Ёкъса, сенден тек сылакъ тамгъа къалыр. Хаберинъ олсун!

— Юр!

Кандыба онынъ элини тутып бурды, Архипка чыдаялмай, ерге отура къойды. Эсини топламагъа фурсат бермей, сюйреклеп тышары чыкъарды.

— Денъиз айдуты! Пират!— Архипка яйгъара къопарды. Кетмеге истемей, эллеринен къапугъа тирельди, лякин Николай быракъмады. — Йибер, фармозон! Чемоданым ачыкъ къалды...

Кяр этмеди. Николай уйтеклеп алып кетти. Бир къач дакъикъадан сонъ, пенджереден бакътым. Экиси кениш ёл бою паром бетке адымламакъта эдилер. Архипка тайгъакъ ёл бою къыскъа адымларынен тез-тез юрмекте... Николай бираз аркъада агъыр адымларнен онынъ пешинден кетмекте эди.

19

Мушавереден сонъ эппи вакъыт кечти. Биз енъи иш усулына алышып башладыкъ. Айланма каналны февральнинъ сонъунадже битирмек, ичюн бинълередже кубометр топракъ къазмакъ керек. Буны, тек иш саатлерини арттырув ёлунен эльде этмек мумкюн дегиль: смена келе, смена кете. Башкъа шей ёкъ. Тазе бир шейлер тюшюнип чыкъармакъ керек. Нижниклернинъ ве машинистлернинъ айры-айры олып кечкен мушаверелеринде бу хусуста лакъырдылар олды. Ирада эр кунь иш вакъытында бизге келип, хронометражны эксильтип кете эди. Акъибети, тенефюссиз чалышмагъа къарар бердик. Бизге ашханеден лагъман, урюк къошафы ве чай кетирелер. Бир чанакъ лагъманны ашап битирмек ичюн учь дакъикъа вакъыт керек, лякин учь дакъикъа ичинде мешребе ичиндеки чай сувып къала, чюнки ашханеден кетириле. Джепке бир къач кесек отьмек къойып, сонъундан ашамагъа да мумкюн. Къыскъасы, уйлелик тенефюс беш дакъикъадан чокъкъа бармай. Биз биринджи куньлерде енъи план нормаларыны толдырамадыкъ. Эльбетте, уйлелик тенефюс вакъытында чалышкъанда эппи ишлер япа бильдик, лякин бу, тэссюф ки, эппий ишлер... эди.

— Гузель... шимди эпимизнинъ машшалламыз бар...— дей эди Бассараба.

Бу сёзлер бизни къанаатлендире биле эдими? Вакъытны саатлергедже дегиль, саниелергедже икъ-тисад этмек керек. Машинаны ойле идаре этмели ки, циклларнынъ мыкъдары арта берсин. Иш цикллары гъает адий арекетлерден ибарет — ковшны ерге тюшюрип, тёпеге котерюв, ичиндеки топракъны йыгъын устюне яхут платформагъа тёкюв. Бу операцияны ярым дакъикъада япмакъ мумкюн. Иш топракънынъ кейфиетине, каналнынъ теренлигине, электрик кучюнинъ берилювине багълы. Биз буны, Бассараба айтмаса да, билемиз. Лякин о не десе, эписине эмиет беремиз. Сонъки девирде, вакъытны икътисад этювге аит ким не сёйлесе, эписине дикъкъат этемиз. Эгер адам-акъыллы бир усул тюшюнип чыкъармасакъ, каналны муддетинде битиралмайджакъмыз.

Карим энди баракта сийрек корюне. Онынъ машинасы каналнынъ юкъары тарафында тура. Къатнамасы кучь. Истер-истемез бизден кочип кетмек керек олды. Тумбочкасында шейлери къалгъан. Кимерде кирип чыкъа. Бир сменада чалышамыз, лякин эр кес озь ишинен мешгъуль.

Каримнинъ ишлери, айтыладжакъ киби, парлакъ дегиль. О да уйлелик тенефюс вакъытында чалыша, лякин машинасы бир къач кере къазаланды, моторы куйди, компрессоры бозулды — къыскъасы, саатлердже токътап турды.

Мансуров бизге кельсе, ашагыдан элини котерип, экскаваторны токътата: эр бир дакъикъаны, эр саниени икътисад этмек кереклигини анълата. Амма бу принципни анълатмакъ ичюн озю эр тосатында ярым саат вакъытымызны ала.

— Башкъасына... башкъасына айтынъыз!— дей Алмазов,— бизге иззат керекмей!

Мансуров вакъытны икътисад ичюн машинистлерни тенбилей. Ярдым? Ярдым ёкъ. Сакъалы оськюн, озю азгъын-тозгъын бизим Токътабаев, учь машинистни озь кефалетине алып, учь смена вакъытында машинаны токътавсыз ишлетювни ве вакъытны икъти­сад этювни огретти.

Бир кере Карим бараккъа кельди. Эр кеснинъ эли­ни алды, Николайнынъ кроваты устюне отурды, эпимизни козьден кечирген сонъ тынч давушнен деди:

— Таптым... Каналны, Серго истеген муддет ичинде битирмек мумкюн.

— Не таптынъ?

— Мумкюн! Мумкюн...— деп текрарлады Карим,— якында тюшюнип таптым. Эки саат эвельси.

О джебинден бир табакъ кягъыт чыкъарып стол устюне къойды. Устюнде экскаваторнынъ ресими бар эди.

— Ковшны эки кере буюльтмек керек. Трос яхшы олса, узюльмез... Ич узюльмез. Биздеки трослар ничюн узюле берелер? Ковш ташкъа илиштими, узюлип кете. Амма базы экскаваторларда трос бир йыл ичинде бир кере узюльмей. Мен рычагны туткъанда, ковшнынъ не вазиетте экенини, авучымнынъ сарсын-тысындан дуям. Трос аякъ дамары киби тартылып къалдымы, демек, бир шейге илишти. — О Николайнынъ юзюне джылп этип бакъты: — ойле дегильми?

Сонъ эр кес озь бильгенини айтты. Гъала-гъула кочьти. Эльбетте, бу, ишни чабиклетмек ичюн япылгъан шей. Саде, ачыкъ ве эр кеске анълайышлы иш. Бу вакъыткъа къадар акъылымызгъа кельмегени… тааджипли шей!? Лякин бойле буюк ковш къайда? Биздеки ковшны буюльтмек мумкюнми?

Кучюк мушавере чагъырылды. Вахид Турсунов да кельди. О янъчыкъ тыраш олса керек, козюнде устра яралары бар. Ашыкъкъан, гъалиба... Козьлерининъ астында мос-мор даирелер. Чырайы ёргъун.

— Комсомол комитетининъ меджлисине Турсунов аркъадашны да давет эттим,— деди Ирада ве Турсуновкъа козь этип, азачыкъ кулюмсиреди. О да ку­люмсиреди,— олар... Джураев ве Турсунов джиддий ишнен мешгъуллер. Электрик станциясы донатмасынынъ монтажы ве башкъа аджеле вазифелер... лякин конструкция меселесинде бизге ярдым этеджеклерине шубэ ёкъ.

«Насыл конструкция? Бунъа Турсуновнынъ не алякъасы бар?» — деп тюшюндим мен. Сонъ Джураев кельди. О Ташкентке телефон эткен. Комсомол Меркезий Комитети Чар-Чакъ комсомолларынынъ теклифини тадбикъ ишини озь шефлигине алгъан. Енъи ковшнынъ чаткъысы азыр олгъан сонъ, заводда аджеле суретте бойле он дане ковш ясатып бармекни ишандыргъан.

Каримнинъ адий фикири онларджа, юзлердже инженерлернинъ, техниклернинъ, проектчилернинъ ве, ниает, ишчилернинъ мийлерини къозгъады.

Къач куньлерден сонъ, Ташкенттен эксперименталь ковшны кетирдилер. Оны корьгенде теляшкъа тюштик. Козюмизге пек балабан олып корюнди, лякин Каримнинъ экскаваторына энди енъи трос къойылып азырлангъан эди. Карим... озюмизнинъ Карим козюмизнинъ огюнде бирден денъишип, башкъа адам олып кетти. Зевкълы шей... енъи ковшнен бир кереден чалышып башламакъны истемеди. Эвеля ишлетип бакъмакъ керек деди. Ковшны акъырындан юкъары котерди... азачыкъ котерди, сонъ елькъуванны сагъ тарафкъа чевирди. Бу ишлерни япар экен, Карим бутюн механизмнинъ чалышувына динъленди. Каримнинъ сувукъ къанлылыкъ ве сабырнен арекет этюви бизни севиндирди ве кедерлендирди. Не къа­дар исапкярлыкъ? Енъи ковшны, биз дегиль де, Карим тюшюнип чыкъара бильгенининъ манасы да бу экен. Лякин ишни къарардан зияде созакълай бергени не? Биз енъи усулнынъ нетиджесини корьмеге ашыкъамыз.

Ковшны, ниает, юкъары котере башлады, лякин яваштан... пек яваштан. Экскаваторнынъ янында эллиден зияде адам топланды. Мансуров ашагъыдан эллерини котерип, къычырыкълай. Каримни ашыкътыра. О эр кеске башыны саллай, незакетли су­ретте кулюмсирей, амма ишини озюндже япа. Бойледже, ярым саат, бельки къыркъ дакъикъа кечти.

Ковш умютсизден ашагъы саркъты, салланды, сонъ тез-тез котерильди. Буны кимсе абайламады. Вызылдап кене ашагъы тюшти. Тюшти дегендже, тёпеге котерильди ве кениш къулачнен топракъ йыгъыны бетке айланды. Инженерлерден бири саатке бакъып тургъан экен.

— Алтмыш эки!— деп къычырды.

Бутюн бу цикл алтмыш эки саниеде эда этильген. Эр кес саатине бакъты. Цикл кеткен сайын аз вакъ-ытта эда этиле берди.

— Энди элли дёрт сание!— деп къычырды Джураев.

— Элли эки!

— Къыркъ секиз!

— Элли!

— Кене къыркъ беш!

Къыркъ беш саниеде бир цикл. Карим бу ракъамны къабул этти. Тааджипли шей... О саатке бакъмай, лякин бир цикл тамам къыркъ беш сание ичинде олып чыкъа, гуя арекети алетнен аселет ольченильген.

Иштен сонъ Карим бизге, бараккъа кельди.

— Башлагъанда пек къоркътым...— деди манъа. — Бир озюм олсам, бир шей дегиль, корьмединъизми? Не къадар адам бакъып турды? Елькъуван еринден къыбырдагъанда трос узюлип, ковш ерге тюшип кеткен олса...?! Не олур эди? Устюмден кульгенлери бир шей дегиль, сёзлериме эмиет берип, инанып, бу балабан ковшны яптыргъан кишилер не дер эдилер?

Бизим экскаваторгъа бойле ковш берильсе... манъа ильки куньлерде не япмакъ керек оладжакъ? Карим эписини анълатты.

Шу куню акъшам устю Торизонынъ эмири кельди. Каримге ве конструкторларгъа пара мукяфаты берильди. Вахид Турсунов ве Карим мукяфат параларыны алмадылар... МОПР файдасына бердилер.

Эки афтадан сонъ, эпимиз буюк ковшнен чалыша башладыкъ. Ильки вакъытларда онъайтсыз... къыйын кельди. Сонъундан алыштыкъ. Буюк ковшнен ишлев саесинде эмек истисалджылыгъы эки къат артты. Айланма канал февральнинъ сонъунда битер деген умют догъды. Эвель бойле умют санки ёкъ эди. Меселени ерасты каналы муреккеплендирди.

Бир дефа Мансуровдан:

— Айланма канал тезден битеджек, ерасты ка­налы не оладжакъ?— деп сорадым.

— Ер устю каналынъызны къаза беринъиз,— деди манъа. «Бугунь экскаваторлар башлыгъынынъ кейфи ёкъ...» деп тюшюндим. Башлыкъ... бизде олар чокълар. Ашханеге барсанъ башлыкънынъ устюне тюшесинъ, «Мавы къая»гъа кирсенъ, башлыкъ санъа козьлерини акъайта. Идареде — санъа учь-дёрт баш­лыкъ бирден уджюм эте. Къайда айлансанъ — баш­лыкъ!!! Юкъары маалле...— Сизинъ вазифенъиз — къаза бермек. Тюшюнмек, къарар чыкъармакъ, эмир бермек... буларны япмагъа адам бар. Эр шейге бурунынъызны сокъа берменъиз!

Къаза бердик. Къаздыкъ ве къоркътыкъ. Барып та ярын Сигизмунд Генрихович келип: «Ерасты каналы ишке кедер этеджек... айланма каналнынъ бу тирсегини башкъа ерде къазмагъа меджбурмыз» десе?!

Мен Мансуровнен муаббетлештим... Илькиде озю меним иле лакъырды этти.

Бир кунь бизим экскаваторнынъ янында къадалып турды-турды, манъа худжур-худжур бакъа берди. Мен озь ишимнен мешгъуль эдим. Бизге лагъман кетирдилер Онынънен отурып ашадыкъ, мийыкъларыны силеяткъанда манъа:

— Мадденъиз фена дегиль экен, Бекиров!— деп ташлады ве азачыкъ кулюмсиреди. Азачыкъ...

Сёзлерининъ манасыны анъламадым. Экинджи сефер корюшкенде менимнен иш хусусында лакъырды этти. Мен севиндим. Екатерина Васильевна иле арамда фена шей олмагъаныны бильди... белледим, чюнки къарысынынъ меним акъкъымда айткъанлары ялан эди. Бельки Екатерина Васильевна буны озю таныгъандыр! Эр альде, сонъки куньлерде джесаретлендим, лакъырды эте башладым.

Сонъки вакъытларда Мансуровнынъ бизге бир даа кельмеси олды. Николай башыны ястыкъ астына тыкъкъан, юкълай. Мен стол башында Зощенконы окъуй эдим. Мансуров баракны козьден кечирди, ничюндир, мемнюн къалды. Сонъ меним элимдеки китапны алып, адыны окъуп бакъты, кулюмсиреди.

— Яхшы яза,— деп ташлады. — Бюрократларнынъ джаныны якъты.

Мен Зощенконы окъугъанда, автор бюрократизмнен куреше беллемей эдим. Окъумасы зевкълы келе эди.

— Ишлеринъ насыл?— деп сорады менден Абдулла Садыкович.

— Сырасында,— дедим мен. — Лякин, афу этесинъиз, эпимизни аля ерасты каналы меракъландыр-макъта. О къалып кетеджекми?

— Ничюн? Шимди онынънен огърашмагъа вакъытымыз ёкъ. Плотина битсин... Сонъ бельки оны тедкъикъ этмек мумкюн олур. Шимди бизге бир шей белли дегиль. Белли ери шу ки, канал — сиз озюнъиз де корьдинъиз — дёрт коше труба шекилинде. Диаметри бир бучукъ метр; Хазар-Кенд беттен келип, Чар-Чакъ ялысы бою юре, айланма каналнынъ астындан бир къач ерде кече ве плотина участкасында озенге барып чыкъа.

— Оны ким къургъан?— деп сорадым мен.

— Эмиети ёкъ,— деп джевап берди Мансуров. — Асаратикъаджылар огърашсынлар.

— Я суву? Оны насыл токътатмакъ мумкюн?

— Оны Менжевецкийден сорамакъ керек. Биз — экскаваторджылармыз... анъладынъмы? Айланма каналны насыл къазып кельген олсакъ, ойле девам этеджекмиз,— деди Мансуров,— япылгъан иш япылгъан.

— Канал Искандернинъ девиринден къалгъан, дейлер. Догърумы?

Мансуров озюнинъ шайна да тар козьлерини къысып, манъа тикленип бакъты. Мен суалимни текрарладым. О ачувланды, дудакъларыны салындырды.

— Искандер? Олмайджакъ шей. Канал, фикиримдже, инд эсерлернинъ къолларынен ясалгъан,— сонъра манъа пек якъын келип, къулагъыма яваштан де­ди: — Догърусыны сёйле, достым, аранъызда бир шейлер олдымы?

Ойле дегени де не эди... бильмейим.

— Не олмакъ керек эди?

— Анда... Ташкентте?

— Абдулла Садыкъович, сиз месуль реберсинъиз,— дедим онъа,— аип дегильми? Мен сизге емин эттим...

— Керчекми?

— Ялан айтмагъа не аджет? Зембильни алып кет деди Алып кеттим. Озю янагъымдан шап этип опьти. Тешеккюр ерине... деди. Сонъ борщ берди. Бойле олып чыкъаджагъыны ким биле эди? Сиз ходжа олып...

— Етти! Етти!— деди о манъа,— къолунъны бер! Меним акъкъымда не истесенъ, оны тюшюн? Катя иле чекишип кельдим, анълашыла, чекишип кетеджегим. Эвден кетип бакътым. Оны эвден къувып бакътым. Бир шей чыкъмады. Катясыз яшап оламайым. Ойле къадын. Бакъ... кимсеге айтма! Мен Катяны яхшы билем. Сенинъ айткъанларынъа, догърусыны айтсам, башта инана къоймадым.

— Ничюн? Ничюн инанмадынъыз?

— Чюнки сенинъ Ираданъ дели! Озюнъ де акъылдан пек бай дегильсин! Онъа буларны анълатмакъ керек эдинъ...

20

Алмазов меним чалышкъаныма дикъкъат этип турды.

Экскаваторджылар мектебини битирген сонъ Алмазовнынъ элинде амелият кечтим.

Айланма канал энди битюв арфесинде. Бойле вакъытта насыл амелият ола биле, деп тюшюнген эдим. Башкъа тюрлю олып чыкъты. Баш Дугюм идареси енъи экскаваторлар келювини беклей. Демек, енъи машинистлер ве ярдымджылар керек. Шимди эр экскаваторнынъ рычагы башында экишер-учер амелиятчы отурамыз.

Рычаг башында отургъан вакъытымда Алмазов бир шейлер айта, мен ишитмейим. Озь башыма тюшюнем: Ирада бизим экскаватор смена вазифесини арткъач эда эткенини билип, Алмазовны хайырламакъ ичюн келе ве умютсизден мени рычаг башында коре. Айретте къала. Джевдет! Севимли Джевдет! Бу сизсинъизми? Сиз мешур машинист олып кеттинъизми?— деп тааджиплене, келип мени къучакълай.

Ким бильсин? Бельки келир? Кельсе де, мени эслемез!? Эр кеснинъ къолуны сыкъар, тебриклер... манъа къулакъ асмаз. Я Шпицберген? Шпицбергенге кетем дегенде манъа не деген эди?

Меним тюшюнгеним киби олып чыкъты. Бузлу февраль геджелерининъ биринде Ирада бизим экскаваторнынъ янында пейда олды. Мен рычаг башында эдим. Лякин манъа бенъзерлернинъ рычаг башында отурувы Ирада ичюн енъилик олып корюнмеди. О манъа козюнинъ къыйыгъындан бир бакъты, сонъ топракъ йыгъыны артындаки Алмазовны янына чагъырды. Онынъ иле Карим да кельди. Карим ме­ни Алмазовнынъ еринде корьгенинен, деръал когертеге чыкъты.

— Къана, ишинъни бир корейим!

Янашамда отурды, чокъ вакъыт эллеримнинъ ве аякъларымнынъ арекетини, ковшнынъ тюшювини ве чыкъувыны бакъып турды.

— Бутюнлей пишкен...— деди о. Баш пармагъыны тёпеге тиклеп, Ирадагъа косьтерди... сонъ аркъамны таптады,— языкълар олсун... сени ничюн озюме ярдымджы этип алмадым?

Ерге тюшкен сонъ чокъ вакъыт Алмазов ве Ирада иле лакъырды этип турды. Къач дефа адымны айткъаныны ишиттим.

Сонъ Ирада Каримнинъ енъининъ уджундан тутып, четке чекип алып кетти. Къач дакъикъа кечти, Алмазов да оларнынъ янына барды... учеви топракъ йыгъыны тёпесине чыкътылар. Анда эппи вакъыт турдылар.

Алмазов къайтып кельген сонъ элини котерди. Мен машинаны токътаттым. Андрей Захарович рычаг башына озю отурды.

— Айыкъ-Бурунны билесинъми?— деп сорады о. Мен энди ерге тюшмеге ниетленген эдим.

— Айыкъ-Бурун?— когерте устюнде токъталдым,— билем!

— Хазар-Кенд янында... озеннинъ ортасында, ярым ада шекилинде къыр. Каримнинъ машинасы тургъан ер. О хусуста лакъырды олды. Каналнынъ муддети денъишеджекке бенъзей.

Ничюн? Насыл денъишеджек? Узанаджакъмы? Къыскъараджакъмы? Алмазов манъа буны анълатып етиштиралмады, ашагъыда Ирада ве Каримнинъ давушлары чыкъты.

Ирада, учурым тёпесинде тургъаны алда, пек къычырып лакъырды этмекте... Алмазов исе моторларнынъ гурюльтиси ичинде оны зар-зорына ишитмекте эди.

— Тазе хабер бар,— деди Ирада, элини козьлери огюнде къакъкъалап,— ишиттинъизми?

— Ёкъ!?

Ирада онынъ суалини ишитмеди.

Машинист асабий алда башыны сильтеди:

— Бир шей анълашылмай. Чыкъ мында!

Ирада когертеге минди. Мен моторлар болюгинде турып, оларнынъ лакъырдысыны динъледим.

— Чар-Чакъкъа етмеге он метр къалды...— деди Алмазов, козьлерини ковштан алмай,— эксик дегиль. Кенълиги? Теренлиги? Бу исапкъа алынмаймы?

Карим ашагъыда тура. Чырайы сытыкъ, озю даргъын.

Идареде бир шейлер олып кечкен. Учевининъ де юреклери къыргъын. Ираданынъ сачлары козьлери устюне тюшкен... ельден далгъалана бермектелер.

— Айттым... эписини айттым,— деп къычыра Алмазовнынъ къулагъына. Сеси титрек. Озю мына-мына агълап йибереджек киби.

Когертеге чыкътым.

— Къави турунъыз, инженер аркъадаш,— дедим Ирадагъа,— кабинаны бир силькитсе... сизни учурым астында къыдыр юр.

— Силькитсин...— деди о, къуру давушнен. — Мен де оны къыдырам.

— Сизге бир шейге таянмакъ керек!

— Таянмакъ?— сеси къалтырап кетти,— бир дефа таянып бакътым... таянгъыч борт чыкъты.

— Йыкъылдынъызмы?

— Етер, Джевдет!— деди Ирада кедерли алда,— шакъа этюв вакъыты дегиль.

Къызнынъ юкъусыз, акъчыл чересине, асретли козьлерине бакътым. Ёкъ, о манъа ачувлы дегиль...

Текрар ичери кирдим, оларнынъ лакъырдыларына динълендим. Ярым-юрту ишитильген сёзлерден, шойле адисе олып кечкенини анъладым.

...Учь кунь эвельси Мансуров кягъыт язып бир кишиге берген. Паромда къаршы ялыгъа кечип, Искандер почтасындан Орджоникидзеге телеграмма ёлламасыны эмир эткен. Буны Токътабаев ишиткен, амма эмиет бермеген. Керчек, Мансуровнынъ халкъ комиссарынен мектюплешювине бираз тааджипленген, бираз да шубэленген, лякин сонъундан башкъа нетиджеге кельген: халкъ комиссарына эркес мектюп яза биле деп тюшюнген. Шимди Джураев онъа, Сергодан телеграмма кельгенини бильдирген. Халкъ комиссары Баш Дугюм къуруджыларыны айланма каналны муддетинден эвель битирювлери мунасебетинен хайырламакъта ве экскаваторджыларгъа айны заманда, Мансуровкъа тешеккюрлер бильдирмекте.