Vі. Қазақ хандығының құрылуы және дамуы
Абылай ханның реформалары
жүктеу/скачать 154.27 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ұлыстық жүйенi
- Бiрiншi
| Абылай ханның реформалары. Қазақ мемлекетінің жаңа бір кезеңге көшуіне біоден-бір ықпал еткен сұлтан кейін хан болған Абылай (Әбілмансұр) (1711-1781) болды. ХУІІІ ғасырдың 50-ші жылдары Абылайдың басшылығымен қазақ жерлері жоңғарлардан толық азат етілді. Абылай алғашында сұлтан болғанымен елде 40 жылдай билік жүргізді. Орта жүздің ханы Әбілмәмбет қайтыс болғаннан соң, 1771 жылы Түркістан қаласында үш жүздің билеушілері өкілдерінің қатысуымен Абылай хан сайланды. Орыс елшілігі оған Ресей ханшасынан өзін хан етіп бекітуді өтін деп ақыл-кеңес берді. Бірақ сұлтан бұдан бас тартты. 1772 жылы оны қытай императоры мойындады. Ресей 1778 жылы Абылайды тек Орта жүздің ханы ретінде ғана бекітті. Бұған Абылай қанағаттанбай, 80-ші жыдары Ресеймен байланысты бүтіндей үзді. Абылайдың беделі үш жүздің алдында өте биік еді. Абылай билігі кезінде Қазақ хандығындағы мемлекеттік-құқықтық жүйесі қайта өзгеруге түсіп, орталық билікті күшейту жолына бағышталған. Бір кездегі өлім жазасын кесуге ие билер билігін хан өз қолына алды. Содай-ақ, Абылай жергілікті билеу және әскери-потестарлық бөлшектердің өзіндік биліктерін жойып, оларды қайта құруға тырысты. Сөйтiп, ол Ұлыстық жүйенi қалыптастырмақшы болды. Соған қарамай Абылай билiгi толық қазақ даласында жүрмедi. 1781 жылы Абылай өлгеннен кейiн оның орнына баласы Уәли хан тағына сайланды. Сол жылы желтоқсанда Қытай оны хан ретiнде мойындаса, 1782 жылы жылдың басында Уәли Петропавловск қамалына барып Ресейге мойын ұсынатындығына ант бердi. Және ол Ресей тарапынан мойындалды да. Жаңа хан өзiнiң әкесiндей билiкке ие бола алмады. Жалпы қорытындысында Уәли хан билеп отырған кезiнде Қазақ хандығы әлсiредi. Басқарудың удельдiк жүйеге көшуi сұлтандардың ықпалын арттырып, ХҮIII ғасырдың аяғы ХIХ ғасырдың басында бiр орталыққа бағынған мемлекеттiң күйреуiне әкеп соқты. Сөйтiп, көптеген сұлтандар мен старшындар өзiмен iргелес Ресей билiгiн жүргiзушiлермен тығыз қарым-қатынаста болып, Уәли ханмен белсендi түрдегi жүргiзетiн байланысты үзе бастады. Мiне, осындай жағдайда ХIХ ғасырдың 20 жылдары Орта жүзде Ресей хан билiгiн жойып, қазақтарды өз тәуелсiздiгi мен егемендiгiнен айыратын әкiмшiлiк реформалар жүргiзе бастайды. Ол бiртiндеп-бiртiндеп iске де аса бастаған едi. Жалпы, Ресей империясы тұсындағы қазақ әдет-ғұрып құқығы нормаларының дағдарысқа ұшырау кезеңдерiн шартты үш кезеңге бөлуге болады. Бiрiншi, Қазақстанның Ресей отарлауына түсiп, оның қол астына ене бастауы дәуiрiнен қазақ хандығының жойылуы кезеңiне дейiн (ХҮIII ғ. 30 жылдары — ХIХ ғ. 20 жылдары), екiншi кезең ХIХ ғасырдың 20 жылдарынан — Х1Х ғасырдың 67-68 жылдарына дейiнгi аралықтарды алса,үшiншi кезең 1868 жылдан 1917 жылға дейiнгi аралықты қамтиды. Жалпы, қазақ даласын әкiмшiлiк-саяси және мемлекеттiк-құқықтық жағынан қайта құруды қолға алған Патша өкiметi әуелi оны әртүрлi әкiмшiлiк-аумақтық бөлiнiстерге бөлу қажеттiлiгiн негiзге алды. Сөйтiп, қазақтың қоғамдық өмiрiндегi әдет-ғұрып және рәсiмге негiзделген мемлекеттiк және құқықтық жүйесiн бұзды.
жүктеу/скачать 154.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|