Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги
жүктеу/скачать 4.06 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 9-Tema.Ózbekistanda agroximiya páni rawajlaniwi tariyxi Reje
| Sorawlar hám tapsirmalar
1. Agroximiya páninń teoriyasina tiykar salǵan ulli alimlarlardiń qanday miynetleri bar? 2.Akademik D.N.Pryanishnikov miynetlerini tusindiriń? 3 D.İ.Mendeleev, K.İ. Gedroits hám basqada alimlardiń miynetlerin atap kórsetiń? 9-Tema.Ózbekistanda agroximiya páni rawajlaniwi tariyxi Reje 1. Agroximiya páni rawajlaniwi tariyxi 2.Ózbekistan agroximiya páni rawajlaniwi tariyxi 3.Mikroelementler muǵdariniń uyreniliwi agroximiyadaǵi global mashqala. Xalq saniniń tez lik penen kóbeyip bariwi Rossiya imneriyasiniń Orta Aziyani basip alip, óziniń tiykarǵi paxta bazasina aylandiriwi,eginler ónimdarliǵi keskin asiriwdi tasdiqlap beredi. Bul mashqala tabiyiy, mineral tóginlerdi qollaw joli menen ǵana sheshiw mumkin edi. Birinshi fosforli tógin 1843 jilda Looz Rotamsted stansiyasinda, kaliyli 1861 jilda Stasfurtda alinǵan boliwina hám tóginler ustinde judá kóp izlenisler boliwina qaramasdan, Aziyaǵa mineral tóginler birishi márte Xxasirdiń baslarinda, aniqraǵi 1906 jilda keltirilgen. Тurkistanda eginlerge mineral tóginlerdi qollaw barasindaǵi dáslepki izlenisler R.R.Shreder, M.M.Bushuev, I.K.Negodinovlar tárepinen ámelge asirilǵan ám bul tajriybeler hám bul tajriybelerde hár bir gektar maydanǵa 30-60 kilogram shamasinda azotli hám fosforli tóginler qollanilǵan. Qollanilǵan tóginler muǵdariniń kemligi hám agrotexnikaliq ilajlar tusniginiń tómenliǵi tabiyiy, tóginler sapaliliǵin kórsetip beriw imkaniyatin bermegen. Eski Qovunchida (hazirgi Yangi yul) tógin qollaniw stansiyasiniń ashiliwi,ósimlikler aziqlaniwin uyreniw jolinda alip barilatuǵin ilmiy- izertlewler isleriniń keń kólemde tarqaliwina jardem berdi. Bul stantsiyaniń jumislari A.I.Kurbatov, D.A.Sabinin, E.A.Jorikov, V.P.Machigin, V.N.Mandrigin, I.T.Chernov hám basqalar bir qatar belgili izertlewshiler Orta Aziyaniń barliq topiraq tiplerinde hám azotli tóginlerdi qollaw (asirese fosforli tóginler foninda) jaqsi natiyje beriwin kórsetedi. Ózbekstanda agroximiya hám topiraqtaniw pánleriniń rawajlaniwinda1920 jilda Orta Aziya mámleketlik Universiteti qasinda shólkemlestirilgen Topiraqtaniw hóm geobotanika institutiniń roli ulken. 1929-30 jillarǵa kelip tógin boyinsha ilim- izertlew instituti hám paxtashiliq ilim- izertlew institutilariniń ashiliwi paxtashiliqda tógin qollaniw máseleleriniń sheshiwde hám agroximiya tarawin rawajlandiriwda ahemiyetli orin tutadi. Sol dáwirdegi belgili eki ilmiy oray Orta Aziyaniń paxtashilq aymaqlarinda tarqalǵan barliq topiraqlarda ámelge asirilatuǵin tajriybelerdi jolǵa qoydi.Tajriybeler paxta birdeyligin yamasa almaslap egiw jaǵdayinda tóginli hám tóginsiz fonlarda ámelge asirildi. Respublikamiz islep shiǵariwǵa kóplep zeyinli qaniygelerdi tayarlap beriwde, sonday-aq agroximiya hám topiraqtaniw pánlerin rawajlandiriwda hazirgi Tashkent Agrar Universitetiniń óz aldina tutqan orni belgili. 1930-1936 jillarda Paxtashiliq ilim izertlew instituti,sol tiykarinda oniń Orayliq tógin hám agrotopiraqtaniw stantsiyasi topiraq-agroximiyaliq kartogrammalardi duziw hámde tóginlerdiń sapaliliǵin aniqlaw jolinda keń kólemdegi tekseriwlerdi ótkerdi.Sol maqsette tekǵana 1935 jildiń ózinde birǵana Ózbekstanda 620 dan artiq dala tajriybeleri ótkerildi.Bul tajriybelerge Ya. M. Chumakov, L. I. Golodkovskiy, D.V.Chernov, I.V.Tsivinskiy hám basqalar basshiliq qildi.Mine usi islerdiń natiyjesi boyinsha Ózbekistanda, tiykarinan paxtashiliqda qollaniw ushin, kóp muǵdarda mineral tóginler alip keline basladi. 1936 jilǵa kelip Orta Aziyaniń paxtashiliq xojaliqlarindaǵi ortasha ónimdarliq gektar esabina 16-17 tsentnerge jetdi. 1936 jildan baslap agroximiya tarawindaǵi ilmiy izlenisler tóginlerdi, asirese azotli tóginlerdiń, sapaliliǵin kóteriwge qaratildi.L.I.Golodovskiy maǵliwmatlarina qaraǵanda azotli tóginlerden paydalaniw koeffitsenti bul dawirge kelip 27 % quraǵan. 1939 jilda B.P.Machigin Orta Aziyaniń karbonatli topiraqlari quramindaǵi háreketsheń fosfatlar muǵdarin aniqlaw usilin usinis qildi, bul usil hazirgi kunde hám óziniń áhemiyetin joǵaltqan joq. ХХ-asirdiń 50 jillarinan baslap Ózbekistanda, agroximiya páni jánede tezlik penen rawajlana basladi. 1949 jilda Tashkent Agrar Universiteti quraminda ashilǵan agronomiya kafedrasi (1985 jildan agroximiya kafedrasi dep atalǵan) paxtashiliqdiń bir qatar teoriyaliq hám ámeliy mashqlalardi sheshiwde salmaqli bir qansha islerdi ámelge asirdi. S. N. Rijov, N.P.Malinkin, K.B.Saakyants, J.Sattarov, G.A.Kamenir-Bichkov siyaqli bilgili alimlar jetik agroximiklerdi tayarlaw menen bir qatarda bul póndi hám Respublikamiz awil xojaliǵin rawajlandiriwda belgili ules qosqan. Ózbekistan pánler akademiyasiniń haqiyqiy aǵzasi J.Sattarov sort agroximiyasi tarawina tiykar saldi hám tógin sapaliliǵin asiriw jollarin jaratdi.G.A.Kamenir-Bichkov, B.S.Musaev penen birgelikde topiraq shirindi hám azotdan paydalaniw hám shór jerlerdi tóginlew ilmiy tiykarlarin islep shiqdi.Tógin fonina qarab ǵawasha sortlari tamiriniń ósiwi har qiyli boliw sebepleri aniqlandi. Bul dawirde tiykarǵi itibar paxtashilida tógin qollaw normalari, muddetleri hám usillarin teoriyaliw jaqdan tiykarlap beriwge qaratildi. Guzgi shurgar astina (imkaniyati bolmaǵan waqitlarda, báhargi islew beriw waqtinda) jilliq fosfor muǵdariniń 60-70 %, kaliydiń 50 % qollaniliwi tiyisligi tiykarlanǵan. Brliq egin maydanlarinda egis penen birgelikde gektarina 20-30 kg fosfor hám 10-15 kg azot beriw usinis qilinadi. Ǵawashaniń aziqlaniwinda qosimsha aziqlaniwdiń áhemiyeti, birinshi hán sońǵi qosimsha aziqlaniwdiń muddwtlwei ilmiu jaqdan tiykarlanip berldi. Respublikamizda agroximiya pániniń rawajalniwinda paxtashiliq ilmiy instituti jámiyeti salmaqli ules qosdi. Inistitutdiń Aq qabaqdaǵi tajriybe maydanlarinda keyingi 80 jil ishinde amelge asirilǵan tajriybeler tógin qollamasdan uzliksiz turde paxta egiletuǵin tógin qollamasdan uzliksiz turde paxta egiletuǵin maydanlarda hár bir gektardan 15 ts, gektarina 150 kg azot, 100 kg fosfor, 50 kg kaliy qollanilǵan maydanlardan ortasha maydonlardan ortasha 35,8 ts ónim aliw mumkinligin kórsetedi. Bunnan kórinib turibdi, ónimniń yarimnan kóbiregi (derlik 2/3 bólimi) mineral tóginler esabina alinadi. Orta Aziyaniń topiraqlari kaliyge bir qansha bay bolǵanliǵi sebepli jaqin jaqinǵa deyin kaliyli tóginlerdi qollaw maqsetke muwafiq emes dep kelinedi. Tekǵana M.A.Belousov, I.I.Madraymov,P.V.Protasovlardiń alip barǵan izlenisleri natiyjesinde kaliyli tóginlerdi paxta ónimi hám talasiniń sapasina kórsetetuǵin jaqsi tásiri tiykarlanip beriledi.80-jillardiń baslarina kelip, kaliyli tóginlerdi qollaw muddetleri, normalari hám basqa turdegi tóginler menen qatnaslari juzesinen tiyisli usinislar isep shiǵildi.Hazirgi dawirge kelip kaliyli tóginler paxtashiliqda keń kólemde isletilmekde. 1963 jilda topiraqlardiń aziqliq elementleri menen támiyinlengenligi hámde awil xojaliq eginleriniń qasiyetlerin esapqa alǵan jagdayda turli topiraq –iqlim regionlerinda tóginlerdi saplastiriw hám qollawdi ilmiy tiykarda tuwridan tueri shólkemlestiriw maqsetinde Respublikamiz qaniygelestirilgen agroximiya xizmetin shólkemlestirildi. Toshkent Mámleketlik Universiteti agroximiya kafedrasinda ámelge asirilǵan kóp jilliq izertlewler natiyjesinde (J.Sattarov,A.A.Nazarov, A.Teshabaev, G.A.Kamenir-Bichkov, L.A.Kopeykina,.B.S.Musaev, A.Raximov, A.Shamuratov hám basqalar) agroximiya páninde jańa taraw- paxtashiliqda sort agroximiyasinda tiykar salinadi.Bunuń natiyjesinde ǵawashaniń sortina baylanisli jaǵdayda 1 tonna paxta ónimi shiyki zatiniń rawajlaniwi ushin 40 kg nan 70 kg ǵa deyin azot,10 kg nan 30 kg deyin fosfor hám 50 kg nan 80 kg deyin kaliy kerek boliwi tastiyiqlandi, kóp muǵdarda mineral tóginlerdi tejew hámde qorshaǵan ortaliqdi ximiyaliq zatlar menen pataslaniwiniń aldin aliw imkaniyatin beredi. Respublikamizda agroximiya pániniń rawajlaniwina ules qosqan izertlewshiler R.R.Shreder,M.M.Bushev, N.K.Balyabo, I.A.Mandrigin, B.P.Machigin, N.P.Malinkin, I.I.Chumachenko, E.A.Jorikov, A.V.Xarkov, S.A.Kudrin, S.N.Rijov, M.A.Belousov,P.V.Protasov, T. P. Piroxunov, I.M.Madraymov, I.N.Niyozalev, J.S.Sattatov, B.I.Isaev, A.E.Ergashev, X.T.Risqieva hám basqalar. жүктеу/скачать 4.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|