Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Негізгі үстеулер деп қазіргі кезде морфемаларға белшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалып-тасқан сөздерді айтамыз
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
| Негізгі үстеулер деп қазіргі кезде морфемаларға белшектеуге келмейтін, тек белгілі бір формада қалып-тасқан сөздерді айтамыз.
Негізгі \'стеулерге мынадай ғөздер жатады: әрең, азар (әзер), әдейі, жорта, қасақана, үдайы, үнемі, де-реу, шапіиаң, бағана, қазір, енді, ілгері, жоғарғы, төмен, зрі, бері, кері, әрмен, бермен, ерте, кеш, нақ, дәл, н а ғ ь із , сәл, әнтек, тек, мейлінше, (льщ (a), қақ, дәйім, һаман, гниіейін, тым, тіпті, өте, аса, ең, әбден, мүлде (м), тө-тенше, ерекше, орасан т. б. Қазіргі кезде мүшелеуге келмейтіндіктен ғана, шарт-ты түрде негізгі үстеулер деп атап отырған сөздердін өз-дерін де іштей екі топка бөлуге болады. Олардың бір то-бына әстілі, әуелі, қазір, дәйім, һаман, мүлде, орасан, сре' сен (ерен), кілең сияқты түбір сездер жатады. ЕкінШі тобына жататын үстеулерді ғылыми жолмен салыстыру арқылы мүшелеп, олардың баска сөздерден шыққанды-ғын дәлелдеуге әбден болады. Мысалы, ішкері, сыртқары, үшқары, тыщары деген үстеулер іш, сырт, үш, тыс деген түбірлерден және -қары, -кері деген қосымшалардан кү-ралған. Әрмен, бермен үстеулерінін apt, бері сөздерінен және тамам (әрі таман — әрмен, арман; бері таман, бер-мен) шылауынан (соңғы шылаудың өзі де басында ма-ғыналы сөз болған) ыкшамдала бірігуінен пайда бол-ған. Ал, төтенше, керегінше, керісінше, мейлінше сияқты үстеулердің төркіні төте, керек, кері, мейлі дегендер болған. Сонымен, негізгі үстеулердің көпшілігі тарихи жағы-нан ерте кездерде әр түрлі формаларда көнеленіп қа-лыптасқан туынды сөздер болған. Негізгі үстеулердің мынадай үш түрлі ерекшеліктері бар: Негізгі үстеулердің көпшілігінен шырай категория-сы жасалады. Демек, оларға -рақ, -рек, -лау, -леу жұр-нақтары ■жалғанады, алдынан (бұрын) шырай туғыза-тын өте, аса, тіпті, мейлінше, қабағат сияқты күшейткіш үстеулер қолданылады. Мысалы:
Негізгі үстеулердің кейбіреулері қосарланып та, плеонизм жолымен қабаттаса да колданылады. Мыса-лы: қүр босқа, жай босқа, текке босқа, бос бекерге, қүр бекер, бекерден-бекер, бостан-босқа, тектен-тек, бостан-бос, қүрдан-қүр т. б. Негізгі үстеулерден косымшалар арқылы да, қо-сарлану аркылы да, баска сөздермен тіркесіп те, туын-Ды үстеулер жасала береді. Мысалы: әрең, әрең-әрең, озар-азар, азар деп, азар-азар деп, әдейілеп, үдайылап, әрі-бері, бүрынды-соңды, ілгері-кейін, жоғарылы-төмен-ді, енді-енді, кейінде, кейіннен, ендігәрі т. б. Туынды үстеулер деп басқа сөз таптарынан түрлі қо-сымшалар арқылы, сездердің бІрігу және қосарлану, тфкесу тәсілдері арқылы, сондай-ақ, кейбір сөз тіркес-ТеРінің түрақтануы арқылы жасалған (я үстеуге айнал-^ан) үстеулерді айтамыз. 336
Құрылысы мен кұрамы жағынан туынды үстеулер екі топқа бөлінеді: а) жалаң туынды үстеулер; ә) күрделі туынды үстеулер. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|