Алдашева камар сагингалиевна
Қазақ неологиясы және неографиясы: қазақ тілтанымының
жүктеу/скачать 2.07 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.2 Қазақ неологиясы және неографиясы: қазақ тілтанымының
парадигмаларына қатысы Зерттеу нысаны үшін 2000-ға жуық тілдік фактілер жинақталды. Зерттеу нысаны үшін төл тілдің əлеуеті арқылы жасалған жаңа сөздер іріктелді. Осылайша іріктеудің объективті себептері мынада: қазіргі қазақ əдеби тілінің лексикалық құрамындағы жаңа сөздердің басым денін шеттілдік терминдердің мағыналық құрылымын сөзбе-сөз (калька жəне жартылай калька) аудару негізінде жасалған неологизмдер құрайды. Басқа тілдегі ұғымдар мен түсініктердің құрылымдық-мағыналық дəлме-дəл көшірмесі болғандықтан, калька арқылы жасалған неологизмдердің қалыптануы мен нормалануы тіл практикасында шапшаң жүзеге асады. Ал төл тілдің əлеуеті негізінде жасалған (байырғы сөздер семантикасының кеңеюі немесе тарылуы, табиғи сөзжасам тəсілдерінің белсенді бола түсуі, кейде тіпті ойдан шығарылған) жаңа сөздердің қалыптануы мен нормалануы ғылыми жағынан да, практикалық жағынан да негіздеуді, талдауды қажет етеді. Осыған байланысты а) жаңа сөздер категориясының тілдің басқа парадигмаларына қатысы; ə) жаңа сөздер табиғатының зерттелуі; б) жаңа сөздер туралы жалпы түсінік жəне неология ғылымының бастаулары; в) оның ішінде лексикография саласындағы көрінісі; г) жалпы орта білім беру жүйесінде қазақ тілін оқытудың жаңғыртылған əдіс- тəсілдерін енгізу мақсаттарында жаңа сөздерді меңгертудің бағыттарын нақтылау маңызды. Əдеби тілдің лексикасының даму динамикасында болмай қоймайтын, сыртқы факторлардың əсерінен туындап отыратын лексикалық жаңалықтар жəне кейінгі кезеңдерде сөздік құрамға жаңа сөздердің екпінді түрде енуі, олардың қоғам мүшелерінің коммуникативтік актісіндегі рөлі мен əсері лингвистика саласының объектісі ретінде жəне жаңа бір ғылым саласының – неология тармағының қалыптаса бастағандығын дəйектейді. Қазақ тілтанымында неология жəне неография салалары жеке ғылыми тармақ ретінде өткен ғасырдың 90-жылдарына қарай қалыптаса бастады деуге толық негіз бар. Бұған дəлел – 1966-1985 жылдар арасында қазақ сөз мəдениеті проблемасына айрықша назар аударылған іс-шараларда жаңа атаулардың қалыптануы мен нормалануына қатысты ғылыми-практикалық пікірлердің айтылуы [37; 38]; 1985-1992 жылдары жаңа қолданыстардың алғашқы анықтамалық-түсіндірме сөздігінің түзілуі жəне осы кезеңде жаңа қолданыстардың нормалануына арналған алғашқы теориялық еңбектің жариялануы [39; 40]. Белгілі бір ғылыми тармақ деп тану жəне оны дəлелдеуде ең алдымен осы ғылыми саланың негізгі нысанын, бағыттарын, мақсатын, зерттеу үшін алынатын əдіс-тəсілдерін, бір сөзбен айтқанда, негізгі категорияларын белгілеп алу қажет болады. Бұл проблема лексикалық жаңалықтардың басқа парадигмаларға қатысы жəне қазақ тілтанымында зерттелуіне байланысты. Қазақ неологиясының парадигмалық қарым-қатынастары мен зерттелуі сабақтаса дамып келеді. 36 Қазақ тілтанымының теориялық мəселелерінің қалыптасуы көрнекті ғалымдар – А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбановтың есімдерімен қатар аталатындығы мəлім. А. Байтұрсынұлы жəне Қ. Жұбанов өткен ғасырдың бас кезінің өзінде-ақ қазақ тіл білімінің негізгі бағыттарын бағдарлама, тезистер түрінде анықтап берген еді. Объективті түрде қарағанда, қазақ тіліндегі жаңа сөздерді тану мен талдау, ажырату мен сұрыптау қазақ тіл танымының хронологиялық басталған кезеңдеріне – өткен ғасырдың 20-жылдарына тікелей қатысты. А. Байтұрсынұлы ұлттық философияның бір тармағы тілді сақтап қалу мүддесінде тіл мен əдебиеттің ұғымдық категорияларының қазақша баламаларының жүйеленуі мен сұрыпталуының негізін қалады. Қазақ тілтанымының көрнекті өкілдері академиктер Р. Сыздық, Ə. Қайдар жəне ғалым Р. Нұрғалиев А. Байтұрсынұлының «термин жасаудағы «қазақшылығының» ұлттық негіздері бар екендігін атап өтеді [41, 15; 28, 13; 42, 8]. Қазақ лингвистикасының теориялық негіздерінің іргетасын қалаушы ғалым Қ. Жұбанов жаңа сөздерді қазақ терминологиясының қалыптасуымен біртұтастықта қараған. Шын мəнінде, жаңадан пайда болған белгілі бір сөздің, ұғым мен түсініктің ішкі мазмұнының сыртқы формамен сəйкес келуі туралы алғашқы пікірлерді Қ. Жұбанов айтқан болатын. Бұл ретте көрнекті ғалымның атом, психология, геометрия сияқты халықаралық терминдердің ішкі семантикасын анықтай отырып, оларға берілген кейбір қазақша баламалардың сəйкес келмейтіндігін (мысалы, психология – жан жүйесі, геометрия – пішіндеме) ғылыми тұрғыдан дəлелдегенін жаңа сөздер туралы ғылымның – неологияның алғашқы тұжырымдары деп бағалауға болады. Академик І. Кеңесбаевтың пікірінше, ғалым Қ. Жұбанов қазақ терминологиясы мен емлесін үйлестірудің көшбасында болды [43, 29]. А. Байтұрсынұлы мен Қ. Жұбановтың теориялық-практикалық ұсыныстары мен тұжырымдары сол кезеңде жаңа сөздерді жүйелеу бағытының біршама қолға алына бастағандығын көрсетеді. ХХ ғасырдың І жартысында қазақ əдеби тіліндегі жаңа сөздердің зерттелуі терминтану / терминтаным мəселелеріне тікелей байланысты болды. Бұл жайт сол кезеңде туындаған объективті факторларға – білім беру жүйесіне дендеп енгізіле бастаған халықаралық терминдерді жеделдете меңгерту үшін мағынасын анықтау, жұртшылықты сауаттандыру факторларына байланысты еді. Тағы да бір аса маңызды фактор байқалған еді: тілдің тазалығын, өміршеңдігін сақтау жиырмасыншы ғасырдағы қазақ зиялыларының негізгі ұлттық ұстанымына айналып, ғылыми сипат алған болатын. Сол тұстың зиялы қауымы ұлттық-мəдени мазмұндағы қазақтың сөз байлығын ғылым мен техниканың тіліне айналдыруға ұмтылыс жасады. Қазақ тілінің ішкі мүмкіндігі, сөздік қорға енетін жаңа атаулардың ұлттық сипаты туралы Х. Досмұхамедұлы былай деп жазады: «Қазақ тілі тексеріліп болған жоқ. Біз жат тілдерге қызығуды қойып, əуелі өз тілімізді дұрыстап тексеруіміз керек. Шындап тексерсек, қазақ тілінің өзінен пəнге жарайтын көп сөздер табылады» [44, 168- 174]. 37 «Бұл кезең өзінің күрделілігімен қазақ тарихының, оның ішінде мəдениет дамуы тарихының ішінде сипатталады. Осы күрделі кезеңде өмір сүргендігіне, саяси идеологиялар соққысына қарамастан, ұлт мүддесі мақсатында тілдік мəселелердің шешілуі – осы кезеңге тəн басты ерекшелік. Ал бұл ерекшелік сол тұстағы ғылыми ойлар мен шешімдердің құндылығын арттыра түсетін ерекшелік бола алатындығы дау тудырмайды» [45]. Өткен ғасырдың 20-жылдарындағы қазақ тілінің төл əлеуеті арқылы жасалған жаңа сөздердің бір легін төмендегі кестеден көруге болады (Кесте 2): Кесте 2 – ХХ ғасырдың І жартысында Алаш зиялылары ұсынған жаңа сөздер мен қазақша терминдік атаулар жүктеу/скачать 2.07 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|