Алдашева камар сагингалиевна

39 
сөздердің пайда болуы тіл тазалығы, ағартушылық бағыт негізінде болды. Одан 
кейінгі кезеңдерде орыс тілінің қарым-қатынас құралы ретінде басым бағытты 
иеленуіне байланысты қазақ тіліндегі жаңа сөздердің тілге енуі бəсеңдеді. 
Мысалы, Ұлы Отан соғысы жылдарындағы мерзімді басылымдардың тілі 
бойынша зерттеуде орыс тілі сөздерінің сөздік құрамға енуі прогрессивті бағыт 
ретінде баса айтылған, жаңа сөздер мəселесі қозғалмаған [49].
1960 жылдары қазақтың зиялы қауымы күнделікті тұрмысқа дендеп енген 
тұрмыстық заттар мен бұйымдардың, ұғым-түсініктердің қазақша баламасын 
қалыптастыра бастады. Мысалы, кейбір мəліметтерге қарағанда 1960 жылдары 
белгілі аудармашы І. Жарылғапов 200-ден аса жаңа сөздер жасаған, бірақ олар 
ешқандай нұсқада тіркелмеген. Олардың ішінде аялдама, балмұздақ, оқырман, 
кӛрермен, қолшатыр сияқты бірер сөздер ғана ғылыми талдаудан өтіп, 1970 
жылдардың орта тұстарына қарай əдеби нормаға айналған [50, 198]. 
Осы тұста, яғни 1960 жылдардың соңына қарай қазақ тіл ғылымында 
бірқатар қолданбалы проблемаларға, сөз мəдениеті, қазақ терминологиясы, 
аударма, емле мəселелері сияқты маңызды тармақтарға көңіл аударыла 
бастады. Оларға қатысты айтылған ғылыми пікірлердің қай қайсысында да 
жаңа сөздер жəне олардың нормалануы туралы айтылды.
Терминологияны қазақыландыру туралы ғұлама жазушы М. Əуезовтің 
пікірі бар: «Ғылым тілі – бұл уақытқа шейін қазақ оқығанының бір қалыпқа 
қойып, бір негізге құра алмай келе жатқан мəселесінің бірі» деп, ғылыми 
терминдердің тіл жүйесіндегі маңыздылығын жəне термин жасамдағы қазақ 
тілінің ішкі мүмкіндіктерінің мол екендігін атап көрсетеді. «Ал қазақ тілін 
ғылым тіліне айналдыру мəселесі əлі күнге дейін нақты шешімі табылмаған 
мəселе» [51].
Қазақ əдеби тілінің неологизмдермен баюы мен толығу мəселесі қазақ 
ғалымы М.Б. Балақаевтың еңбектерінде де қарастырылды. Академик 
М. Балақаев қазақ тілінің негізгі толығу жолдарын көрсетеді (араб, парсы жəне 
орыс тілдерінен сөздердің кіруі) [52, 371], «неологизм» ұғымына анықтама 
береді, алайда шынайы неологизмдер мен окказионализмдерді ажыратпайды, 
қазақ тілінің сөздік қорының толығуындағы белсенді аффикстерге жан-жақты 
сипаттама береді. 
С. Исаев былай деп жазады: «Əдеби тілдің нормалары да тарихи категория, 
ол қоғамдық өмірге, оның өзгерісіне сай өзгеріп, дамып отырады. Бір кезеңдегі 
кейбір нормалар кейінгі кезеңде норма болмай қалуы, керісінше, жаңа 
нормалар қалыптасуы мүмкін. Оны біз қазіргі қазақ əдеби тілінің фонетикалық 
жүйесінен, грамматикалық құрылысынан, лексикалық құрамынан айқын 
көреміз» [53, 15].
Қазақ əдеби тілінің сөздік құрамындағы жаңа сөздерді ғылыми-теориялық 
зерделеудің көш басынан академик Рəбиға Сыздық көрінді. Шын мəнінде, 
ғалымды қазақ неологиясы мен неографиясының негізін қалаушылардың бірі 
деп бағалаймыз. Ол 1966 жылы сөздік қорға енген жаңа сөздерді қажеттілігі, 
семантикалық сəйкестілігі, жасалу жолдары жағынан пайымдап, жаңа сөздердің 
орнығуы мен нормалануындағы жазба нұсқалардың, əсіресе баспасөз тілінің 

40 
доминант сала екендігін анықтап берді жəне зерттеуші кейінгі зерттеулерінде 
қазақ тіліндегі лексикалық жаңа бірліктердің теориялық негіздері мен 
ұстанымдарын, олардың түрлері мен жасалу көздерін, нормалануын талдайды 
[29, 35; 54].
Тілдегі жаңалықтарға байланысты зерттеулерді мұқият талдап шығу 
нəтижесінде анық байқалған жайт – лексикалық құрамда пайда болатын жаңа 
атаулар үшін қолданылатын терминдердің сан түрлі екендігі. Орыс тіл 
білімінде көптеген зерттеулер бар, соған қарамастан тілдің лексикалық 
құрамындағы жаңа атаулардың толық қамтитын нақты терминдік анықтама – 
атаулары əртүрлі. Əрине, бір қарағанда «жаңа сөз / неологизм» деген ұғымның 
мағынасы барынша айқын сияқты болып көрінеді. Айталық «жаңа сөз», 
«окказионалды сөз», «потенциалды сөз» дегендердің мағынасын анық 
түсінеміз. Дегенмен зерттеулерде «новые явления»; «лексический неологизм»; 
«семантический неологизмы» (А.А. Брагина), «новые значение», «новые слова» 
(Н.З. Котелова, Ю.С. Сорокин) деген параллельдер қолданылады. 1735 жылдан 
бері жаңа сөздер мəселесімен айналысып келе жатқан француз тіл білімінде 
«неологизм, инновация, ксенизм, гапакс, эфемеризм, аэлогизм, неолексизм» 
типтес саралап қолданушылық қалыптасқан. 
Қазақ тіл білімінде академик Р. Сыздық тілдегі жаңалықтар / тілдік 

жүктеу/скачать 2.07 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: