Ауыл шаруашылық ғылымдары агрономия

Идеология связана с проблемами, касающейся авторитета власти, властных отношений и т.д. Все идеологии, независимо от направленности основываются на признании определенной концепции общества и политической системы путей и средств практической реализации этой концепции. Идеология одновременно выполняет интегративную и разграничительную функцию: первую для сплачивания членов той или иной партии, вторую – для отграничивания этой партии от других партий. Идеология ориентирована на непосредственные политические реалии и действия, на политический процесс и руководствуется соображениями привлечения возможно большой поддержки. Идеология придает значимость институциональным отношениям между людьми как субъектами политики, объясняет, оправдывает, или отвергает политическую реальность в конкретных общественно-исторических условиях. С этой точки зрения, на наш взгляд, идеология является одним из факторов, влияющих на поведение и культуру индивидов как граждан, способствующих формированию гражданственности.

Понятие гражданственности включает в себя политическую характеристику личности как гражданина, субъекта политических отношений. Она указывает не только на то, что человек принимает участие в общественной работе, в управлении делами государства, но и на то, как он это делает. Государственные, политические идеи и оценки, т.е. политическое сознание личности, ведущий элемент в содержание гражданственности.

В литературе широко обсуждается вопрос о том, можно ли говорить об идеологии в частности о государственной идеологии [3]. Одни отрицают необходимость государственной идеологии, обосновывая свою позицию, тем, что какая-либо партия может монополизировать организацию и деятельность государства, что государственная идеология консервирует существующие отношения, что она выражает взгляды одной группы людей. В таком случае государственная идеология исполняет роль “дубинки” для подавления инокомиссии, что и было в фашистских и тоталитарных системах.

Некоторые отрицают необходимость государственной идеологии из-за того, что в законодательстве запрещается якобы государственная идеология. Так в Конституции Российской федерации (ст. 13) говорится, что “никакая идеология не может устанавливаться в качестве государственной или обязательной” [4]. Вместе с тем здесь речь идет не об отрицании идеологии вообще, а о закреплении равноправия различных идеологий в обществе. Другие исследователи признают необходимость государственной идеологии, т.к. она, оценивает и преобразовывает социальную действительность с точки зрения и в интересах государства.

Государство организуется и осуществляет свою деятельность на основе определенных идей, теории, концепций. И это невозможно отрицать. Поскольку общественная жизнь состоит из различных сфер: экономической, политической, духовной, социальной, поэтому идеология отражает состояние всех этих отношений. Притом действительность оценивается с различных идеологических позиций, выражением которых являются различные социальные группы.

Плюрализм всех форм общественной жизни позволил отойти от прежней унидифицированности общества, в то же время нет ни политико-идеологических или социальных ориентиров реформ. Что мы строим: правовое государство? Рыночную экономику? Демократическое общество? Во имя чего? Какова цель реформ? В отношении массового политического сознания подобный "плюрализм" означает идеологический вакуум, который заполнился самыми разными символами. Спецификой массового казахстанского сознания является своеобразная эклектика, которая включает в себя память о советском тоталитаризме и надежды на улучшение жизни, как в политическом, так и в непосредственно – социальном смысле [5].

В чем же состоит в функциональном и содержательном плане потребность в идеологии? В функциональном плане этот смысл дифференцирован применительно к конкретным социальным субъектам, чьи идеологические ожидания и потребности различны. Так впасть нуждается в идеологической легитимации собственных решений и действий, а также в идеологических средствах мобилизации масс на действия. Политика и идеология нужна как средство идейно-политической идентификации, а также для завоевания электората. Для интеллектуальной элиты (в той мере, в какой она вовлечена в идеологический процесс), идеология является одновременно и смыслом и оправданием существования, не только в качестве профессионалов интеллектуального труда: но и когда интеллигент востребуется как гражданин, ведь объективно она заинтересована в определенной идеологической, духовной, эмоциональной, а иногда даже в политической напряженности. Массы же, прежде всего, нуждаются в вербальном, и желательно комфортном для массового сознания оформленным своих собственных ощуще­ний и переживаний [6].

В содержательном плане потребность в идеологии это: 1) оценка происходящего в общей направленности процесса; 2) объяснение ситуации и процессов в т.ч. категориях либо причины, либо ответственности, вины; 3) нормы, императивы и запреты, ограничения, требования к участию социального действия; 4) базовые ценности и смыслы, с позиции которых определяется, ради чего, во имя каких целей вершатся то или иное политическое и историческое действия; 5) видение перспективных сценариев, прогнозы и проекты, модели образы будущего [7].

Ядром идеологии государства Казахстан является идея казахстанского конституционализма, которая содержит ряд устойчивых, незыблемых элементов. К ней относятся идея и практика разделения власти на ветви, президентской формы правления, унитарной формы устройства государства территориальная целостность, правового, демократического, социального и светского государства. Любые идеи, выдвигаемые различными политическими партиями, движениями приемлемы, если они направлены на совершенствование стержневых институтов, а не на подрыв и дискредитацию. К субъектам формирования государственной идеологии следует отнести институциональные явления естественного и общественного происхождения, которые имеют правовое осно­вание огосударствления вынашиваемых ими идей.

Конституция Республики Казахстан провозглашают народ единственным источником государственной власти. Право выступать от имени народа и государства принадлежат Президенту и Парламенту. Признание идеологического и политического многообразия означает юридическую возможность существования самых различных политических партии, движении и идеологических течений и участии в формировании государственной идеологии [8].

Переход к демократическому, гражданскому обществу открыл возможность выражения позиции каждым человеком; преодоление кризисных явлений в стране, раскрепощение человека, устранение его отчуждения от собственности, власти, культуры, движение к открытому обществу, свобода слова - все это вызвало к жизни массовые гражданские движения. Современные движения для демократии являются гражданскими движениями, которые основываются на всеобщем интересе, направленном на гарантирование демократии и свободы, равноправия. Но гражданское движение не только неразрывно связаны с духом гражданственности, но и является ярким ее проявлением. Гражданское движение как реакция на изменение определенного состояния общества или больших социальных групп направляется на конструктивные действия в духе поддержки курса на определенные политические и экономические преобразования, на утверждение лучших традиций, общезначимых ценностей и идеалов сохранения памяти о важных событиях и т.п.

С другой стороны, они связаны с настроениями недовольства, протестов с неудовлетворенными интересами и потребностями, выливаются в стремление разрушить старые отношения, идеи пересмотреть и изменить действующие порядки и законы, демонтировать и уничтожать неэффективные общественные структуры. В этой фазе общественной жизни возможен широкий диапазон разновидностей процессов и действий от обыденных недовольств, нарастающих дискуссий и споров до стихийных митингов, актов гражданского неповиновения, забастовок, организованных действий революционного и реформистского свойства.

В современных условиях в ряде стран становление гражданских движений обусловлено сложными переходными процессами от авторитарной, командно-бюрократической системы управления к демократической, с повышением роли горизонтальных связей, характерных для гражданского общества. Социально-политическая направленность гражданских движений непосредственно связано с осмыслением целей реформ, происходящих в обществе, отражающих сочетание личных и всеобщих интересов, излагающих сущность гражданственности. Поэтому борьба за реформы является борьбой за коренные интересы страны. Результат этой борьбы зависят от зрелости гражданских отношений, содержащих способность гармонизации личных и всеобщих интересов в современных условиях. В этой связи можно сказать, что зрелость гражданских отношений означает способность различных социальных групп, политических партий, национальных и религиозных объединений, отдельных индивидов преодолевать различия во взглядах и позициях ради коренных интересов всей страны.

Гражданские движения – это выражение собственных интересов народа. Неформальные организации являются первой прогрессивной попыткой, поэтому эти самостоятельные движения представляют собой проявление роста гражданственности. Таким образом, гражданское движение, возникающее из противоречия личных и всеобщих интересов, – это не только начало рождения и развития гражданина, но это уровень гражданственности, который определяется гражданским согласием, основанным на единстве взглядов и сходстве ориентаций. Гражданские инициативы являются действенной формой реализации декларируемых гражданских прав. Гражданские инициативы не являются чем-то допустимым или желательным – они необходимы для развития страны [9]. Гражданские инициативы проявляются в формировании идеологии, таким образом, не только идеология влияет на граждан, но и сами граждане участвуют в ее формировании. Самостоятельным субъектом формирования государственной идеологии выступает казахская нация. Образованная, интеллектуальная элита стремится взять на себя историческую миссию выражать стратегические национальные идеи. Время показало, что интеллектуальная казахская элита разделилась как бы на две неравнозначные части: 1) подавляющая часть стремится выразить общенациональные идеи и интересы казахов. 2) определенная часть ставит выше интересов казахской нации клановые, родовые интересы, идеи. Эта часть казахской интеллигенции не просто играет регрессивную роль, но и препятствует становлению и укреплению государства Казахстан.

Другим субъектам, формирующую идеологию государства Казахстан являются национальные группы, оформившиеся организованно, что выразилось в создании Ассамблеи народов Казахстана. Именно через Ассамблею они осуществляют различную идейно-политическую деятельность, различные гражданские инициативы.

Деятельность Ассамблеи направлена на решение следующих задач сохранение межнационального согласия и стабильности в стране; вырабатывает предложения по проведению государственной политики, способствует развитию дружеских отношений между представителями всех национальных групп; содействует их духовно-культурному возрождению и развитию на основе равноправия; формируют политическую культуру граждан, поиск компромиссов для разрешения возникающих в обществе социальных противоречий. В целом способствует формированию гражданской культуры. И надо признать роль национальных групп в формировании государственной идеологии. Специфичность их роли состоит в том, что они в первую очередь стремятся к сохранению и развитию своей национальной идентичности, а для решения такой задачи они не только действуют внутри страны, но и устанавливают связи со своей этнической родиной. Государство Казахстан гарантирует такое право национальным группам. В то же время этнические группы не должны чувствовать себя только осколком нации, существующих в других государствах [10].

Следует обратить на то, что нация должна рассматриваться в этническом контексте как наиболее развитая целостная форма этноса. Для выражения социального экономического, гражданского единства существуют другие термины – согражданство, народ. В этом смысле в Казахстане, на своей исторической родине живет одна только – нация. Все остальные этносы – это диаспоры, имеющие свою историческую родину. Речь идет о единстве казахской нации и национальных диаспор, о формировании согражданства, народа Казахстана на долю казахов выпала историческая миссия, объединить в крепкое демократическое единство все этносы, живущие в Казахстане, и считающие его своей родиной. В связи с этим национальная идея лежащая в основе национальной идеологии, означает казахскую идею, объединяющая все этносы в единое целое, в согражданство, в народ Казахстана [11]. На формирование и развитие государственной идеологии оказывают влияния политические партии, движения, другие общественные объединения. Во-первых, общественные объединения могут участвовать в реализации конституционных идей, по созданию общественно-политических институтов. Общественное согласие может быть достигнуто не только усилиями государства, но и общественных объединений. Указы Президента об объявлении 1997 г. – Годом общенационального согласия и памяти жертв политических репрессий и об объявлении 1999 г. – Годом национального единства и преемственности поколений были приняты с учетом мнений общественных объединений.

Во-вторых, общественные объединения могут быть самостоятельными субъектами формирования и развития государственной идеологии если государственные органы участвуют в развитии государственной идеологии официально и в рамках полномочий, то общественные объединения участвуют в этом деле опосредовано и на общественных началах. Конституционное положение о признании политического и идеологического многообразия дает право для участия в развитии государственной идеологии общественным объединениям. Это означает возможность существования самых различных идеологических воззрений и течений, порой оппозиционных друг другу. Ни одно идеологическое течение не может претендовать на исключительное право стать государственной идеологией и это условие их легитимности. Разные идеологические и политические течения подходят к делу формирования государственной идеологии с позиции различных социальных, национальных групп и политических объединений и тем самым имеют возможность влиять на этот процесс. Государственная идеология может вобрать в себя такие политические и идейные положения, которые направлены на укрепление государства, расширение и гарантию прав и свобод человека и гражданина, на обеспечение общественного согласия и политической стабильности и т.д.

Можно сколько угодно говорить о демократии, ее значении в процессе проведения социально-экономических реформ, но надо понимать, что механизмы стабилизации общества необходимо еще создавать и на базе консолидации, людей вокруг пока новых государственных ценностей. И на это уйдет жизнь целого поколения, которое будет продвигаться от авторитарных и полудемократических форм постсоциалистического общества к качественно иному состоянию развития государства с экономикой открытого типа и соответствующей ей организацией политической жизни и гражданского общества [12].

1. Гаджиев, К. Политическая культура / К. Гаджиев.- М.: 1995.- 215 с.

2. Правовые проблемы унитаризма Республики Казахстан / Г. Сапаргалиев [и др.]; Алматы.: 2000.- 34 с.

3. Гаджиев, К. Указ. соч. С. 243-245.

4. Там же. 35 с.

5. Бухаева, А.А. Государственная идеология и особенности национальной идеи в Казахстане / А.А. Бухаева // Проблемы формирования гражданского общества в Казахстане. – Алматы.: 2002.- 187 с.

6. Рубцов, А.В. Наказание свободы / А.В. Рубцов // Полис.- 1995.- № 6.- 11 с.

7. Там же. С. 11-12.

8. Сапаргалиев, Г. [ и др.] Указ. соч.- 37 с.

9. Косиченко, А.Г. НПО и гражданские инициативы в становлении гражданского общества в Казахстане / А.Г. Косиченко // Проблемы формирования гражданского общества в Казахстане.- Алматы.:2002.- С. 31-32.

10. Сапаргалиев, Г. [и др.] Указ. соч. - 40 с.

11. Нысанбаев, А. Глобализация и проблемы мультикультурного диалога / А. Нысанбаев.- Алматы, С. 48-49.

12. Сапаргалиев, Г. [и др.] Указ. соч.- 42 с.

13. Нысанбаев, А. Указ. соч.- С. 48-49.

Родной язык - душа нации, первосте­пенный и наиболее очевидный ее признак. В языке и через язык выявляются такие важнейшие особенности и черты, как нацио­нальная психология, характер народа, склад его мышления, самобытная неповторимость художественного творчества, нравственное состояние и духовность.

К. Д. Ушинский писал: “В языке своем народ в продолжение многих тыся­челетий сло­жил свои мысли и свои чувства. Природа страны и история народа, отражаясь в ду­ше человека, выражались в слове. Человек исчезал, но слово, им созданное, оставалось бессмертной и неисчерпаемой сокровищ­ницей народного языка... Наследуя, слово от предков наших, мы наследуем не только средства, передавать наши мысли и чувства, но наследуем самые эти мысли и эти чувства”.

Знать выразительные средства языка, уметь пользоваться его стилевыми и смыс­ловыми богатствами во всем их структур­ном многообразии - к этому должен стре­миться каждый носитель языка [1].

Защита и охрана природных богатств, здоровье народа осознаются теперь как важное общегосударственное дело. Охраня­ются и восстанавливаются памятники материальной культуры - часть духов­ного исторического наследия. Язык нуждается в таком же бережном подходе. Литературный язык надо беречь от засорения вульгаризмами и жаргонизма­ми, от стилистического “снижения” и сти­левого “усреднения”, т. е. нивелировки или штампованности. Его надо оберегать от ненужных иноязычных заимствований, от разного рода неточностей и тем более - от ошибок и неправильностей, словом, от всего, что ведет к его оскудению, а, следовательно, к обеднению или омертвению мысли.

Именно поэтому культура языка может и должна быть осмыслена в собственно экологическом аспекте - как часть здоро­вой окружающей “речевой среды суще­ствования”, освобожденной от ошибок и не­точностей, нежелательной нивелировки и “дистиллированности”, негативно влияю­щих на жизнь языка, на общую духов­ность и нравственность.

Культура речи в ее традиционном пони­мании - это степень владения литера­турным языком (его нормами, стилистиче­скими, лексическими и грамматико-семантическими ресурсами) в целях наиболее эффективного общения в различных услови­ях коммуникации. Экологический подход к вопросам культуры речи, речевого об­щения предполагает ответственное отно­шение к национальным языковым тради­циям, воспитание действенной любви к род­ному языку, заботу о его прошлом, настоя­щем и будущем. Все это и составляет существо экологического аспекта культуры речи, если понимать его широко и обоб­щенно.

Предметом лингвистической экологии яв­ляется культура мышления и речевого поведения, воспитание лингвистического вку­са, защита и “оздоровление” литератур­ного языка, определение путей и способов его обогащения и совершенствования, эсте­тика речи. Лингвоэкологический подход предполагает бережное отношение к лите­ратурному языку одновременно как к куль­туре и как к орудию культуры. Л. В. Щерба справедливо сравнивал язык, у которого разрушена стилистическая структура, с со­вершенно расстроенным музыкальным ин­струментом, “с той только разницей, что инструмент можно немедленно настроить, а стилистическая структура языка создается веками”. А ведь стоит задуматься и над тем, что всякое потерянное, искаженное или непонятое нами слово - это потерян­ный для нас мир, звено культуры.

К сожалению, мы отучаемся от красоты слова, как отвыкаем от красоты и обустроенности своего дома, от красоты на­певной мелодии, традиционного об­ряда... И так ли уж плохо стать на пути этого “отвыкания” сознательным охраните­лем родного языка, его красоты и образ­ности? Конечно же, нет. Мы очень долго разбрасывали родные камни, не заботясь о будущем. Приходит время их собирать. Экология языка и - шире - экология культуры становится одной из актуальнейших задач современности, когда экологизация науки, поведения человека и самого мышления выступают важной приметой времени.

История самого термина (и понятия) эколо­гия восходит к 60-м годам XIX века. Как известно, термин экология или ойкология (от греч. oikos “жилище”, “место обитания” и logos “учение”) предложил в 1866 году известный не­мецкий естествоиспытатель Эрнст Геккель (1834-1919). Это был один из крупнейших биологов XIX века, реформатор науки, сторонник эволюционного учения Чарлза Дарвина.

В наши дни активно формируется эко­логия культуры или, шире, духовная эколо­гия. Она связана с сохранением (или воз­рождением) накопленных ценностей, а так­же с рациональным регулированием тех­нического прогресса, который не должен отрицательно влиять на человека. «Сохра­нение культурной среды - задача не ме­нее существенная, чем сохранение окру­жающей природы. Если природа необходи­ма человеку для его биологической жизни, то культурная среда столь же необхо­дима для его духовной, нравственной жизни, для его “духовной оседлости”, для его привязанности к родным местам, для его нравственной самодисциплины» [3].

Весьма образно и точно раскрыл содер­жание понятия “экология культуры” исто­рик-археолог В. Л. Янин. По его словам, если выкорчевать дерево, то на его месте можно вырастить новое; но если мы разру­шаем памятники культуры, стираем с гео­графической карты исторические топоними­ческие названия, то мы уничтожаем ге­нетический код нашей исторической памяти. Такие потери разрывают связь времен и поколений и приводят, в конечном счете, к падению нравственности. К тому же, если памятники архитектуры можно восста­новить, то сгорев­шие рукописи и утерянные книги невос­становимы.

Культура языка, речевая культура входит в экологию культуры как важная состав­ляющая часть. В самом деле, ведь если культура - это совокупность достижений общества в области науки, просвещения, искусства и т. д., то закрепляются эти достижения, как правило (хотя и не исключительно), в языке и в слове. Связь общей культуры с такой формой языка, как его литературно обработанная, закреп­ленная в письменности и в устных образцах “культурная” разновидность (лите­ратурный язык), совершенно несомненна. Возникший на определенном историческом этапе и в известных культурно-истори­ческих условиях, литературный язык сам по себе служит свидетельством и пока­зателем уровня духовного развития наро­да в тот или иной отрезок времени.

Надо сказать, что современная эпоха вносит немало нового в русский литера­турный язык наших дней, особенно в такие его области, как лексика и фразеология, сочетаемость слов, их стилистическая окрашенность и т. п.

В современном литературном языке про­исходит интенсивное сближение традици­онных книжно-письменных и устных средств с обиходно-разговорной стихией, городским просторечием, социальными и профессио­нальными диалектами. Однако известное раскрепощение литературных норм не должно приводить к их расшатыванию или стилистическому снижению. В качестве нормального и неизбежного процесса такое раскрепощение создает условия для богатства и разнообразия всех выразительных средств и, следовательно, для совершенствования речевой культуры. Вместе с тем, нам хорошо известно, что современная устная и письменная речь стилистически снижается и огрубляется. Язык художе­ственной литературы испытывает тенденции к безликости и стандартности. Язык науки страдает от ненужной усложненности, обилия не всегда оправдан­ных иноязычных заимствований в области терминологии. Публицистика подчас грешит многословием, невнятностью и невырази­тельностью. Законную тревогу общественности вызывают хлынувшие в нашу печать арготические элементы, однообразно упот­ребляемые для “оживления” текстов. На­пример: качать права, в законе (часто в заголовках статей), вешать лапшу на уши, пудрить мозги, на халяву, тусоваться и мн. др. Такое нарочитое огрубление речи, конечно, не имеет прямого отношения к нормальным процессам демократизации литературного языка и является, скорее, отражением и показателем недостаточно высокого уровня речевой и общей культу­ры говорящих и пишущих, отсутствия языкового вкуса.

Состояние современного литературного языка волнует писателей, журналистов, ученых, широкие круги образованных лю­дей, всех, кому небезразлична его судьба, кто всерьез озабочен состоя­нием его культуры.

Наполовину в шутку, наполовину всерьез звучат призывы к созданию своеобразного “Бестолкового словаря” (антоним к “Толко­вому словарю”), чтобы с его помощью учить школьников по принципу “от против­ного” как не надо говорить и писать. А если включить в него то, что слышишь на работе, на улице, находишь в газетах, получится настоящий “Большой бестолко­вый словарь”.

В него могут войти такие обороты и кон­струкции, как более моложе, другая альтер­натива, приехал с Италии, сувениры на память и т. д. Многие выражения, “предназначенные” для включения в “Бестолко­вый словарь”, можно объединить условным заголовком “Красиво выступаем!” В этом разделе вполне уместной будет фраза из телевизионного выступления архитектора. Объект находится в руинированном состоя­нии (друзьям-то он, наверное, говорит: От здания остались одни развалины) Или фраза журналиста-международника: Приостановить прекращение наступатель­ных операций. Или фраза спортивного жур­налиста: Мысленно они уже думали о по­вторном поединке. В этом “словаре” найдет соответствующее место и газетная реклама. А что говорить о многих рекламных тек­стах, которые ежедневно обрушиваются на нас с экранов телевизоров? [2].

Заметим, что культура языка, как и лю­бая культура, предполагает ее постоянное освоение и “возделывание”, обработку и охрану. И тут, очевидно, уместно сказать, что целью лингвистической экологии явля­ется и сам литературный язык, и человек, пользующийся им. Цель эта состоит в забо­те о воспитании мыслящего и действующего человека-творца, для которого традиционные литературные нормы - одновременно и нравственное требование, и основа для творческого выражения нового содержания, новых мыслей и идей, выдвигаемых потреб­ностями духовной жизни общества. И здесь очень важна роль мастеров слова, роль ху­дожественной литературы в лучших ее об­разцах.

На что же теперь наша надежда? Ко­нечно, на мудрость народа, на художе­ственную литературу, на великое искусство, на науку и философию. И, ко­нечно же, на язык. На возрож­дение нравственного, любовно-бережного и даже, может быть, трепетного отноше­ния к языку и к слову. Это требование лингвистической экологии указывает пря­мой путь к сохранению и приумножению народности в каждом из нас и в обществе в целом.

Духовное возрождение начинается с роста национального самосознания (разумеется, не в ущерб другим нациям и в содру­жестве с ними). А основой национального самосознания был и остается родной язык, который, по словам Ф. И. Буслаева, “есть неистощимая сокровищница всего духовно­го бытия человечества” [4].

Лингвоэкологическое “культивирование” родного языка как языка нации помогает духовному возрождению народа. Оно слу­жит базой для укрепления экономической, хозяйственной, политической, государствен­ной и других сторон общественной жизни.

Оно ведет к общему обустройству, к са­моуважению нации, к стабильному и гар­моничному общественному развитию и, в ко­нечном счете, к экономическому и культур­ному процветанию народа и страны.

Причина многих экономических и поли­тических трудностей со­стоит в заметном падении нравственного уровня общества. Мы утратили многие по­нятия о добре и милосердии, о терпи­мости к чужому мнению. Как никогда преж­де общество наше нуждается в духовном возрождении, моральном развитии, в ут­верждении высокой нравственности. Это должно проявляться во всем, в том числе и в языке, в манере нашего повседнев­ного общения и поведения, в понимании задач культурного постоянного совершен­ствования каждого из нас. Ведь и сам наш современный идеал связан, в конечном счете, с созданием общества социальной справед­ливости. Мы все больше начинаем укреп­ляться в мысли о том, что ориентиры совре­менного цивилизованного общества направ­лены не столько на формы собствен­ности или на структуры управления, сколь­ко на самого человека, на всесторонний расцвет каждой личности.

Из всего сказанного понятно, что раз­работка теоретических проблем и опреде­ление практических направлений лингвисти­ческой экологии входят в круг актуаль­ных задач современной лингвистики, обра­зования и просвещения.

Литература
1. Зудагов, P. А. Человек и его язык/ Р.А. Зудагов.- М.- 1994.

2. Оганесян, С.С. Культура речевого общения / С.С. Оганесян // Русский язык в школе.-1998.- № 5.

3. Скворцов, Л.И. Язык, общение и культура / Л.И. Скворцов // Русский язык в школе.- 1994.- № 1.

4. Формановская Н.И. Культура общения и речевой этикет / Н.И. Формановская // Русский язык в школе.- 1993.- № 5.

УДК 631.46:633.1(574)

Қазіргі кезеңде біздің еліміз үшін дүниежүзілік озық тәжірибеге негізделген индустриалды - технологиялық стратегияны қалыптастырудың маңызы өте зор. Дамыған өркениетті елдің барлығы белгілі бір тарихи кезең бойында еңбекті қажет ететін өндірістен капиталға, технология мен ғылымды қажет ететін өндіріске дейінгі жолдан өтті. Қазақстанға да осындай жолдан өтіп, көптеген қиыншылықтарды жеңуге тура келді. Тек шикізатқа бағдарланған ел болып қалмау үшін біз ғылым мен техниканың жетістігіне, жоғары технологияға сүйенген дүниежүзілік стандартқа сай сапалы өнім өндіретін өнеркәсіп орындарын дамытуымыз керек.

Қазақстанның өнеркәсібін өркендету аса маңызды мәселе десек, күрделі істердің тетігін білетін мамандардың санын көбейту кезек күттірмес міндеттердің бірі екені сөзсіз. Білімді, парасатты, техниканы жақсы меңгерген тәжірибелі мамандардың басшылығынсыз дамыған индустриялы елдер қатарына қосылу мүмкін еместігін өмір көрсетіп отыр.

Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына 2005 жылғы «Қазақстан экономикалық , әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» атты жолдауында: «Осы заманғы білім беру жүйесінсіз әрі алысты барлап, кең ауқымда ойлай білетін осы заманғы басқарушыларсыз біз инновациялық экономика құра алмаймыз.

Демек, барлық деңгейдегі техникалық және кәсіптік білім беруді дамытуға бағытталған тиісті шаралар қолдануымыз шарт», деп атап көрсетті.

Өткен тарихқа көз салсақ мәселен, соғыстан кейінгі ширек ғасыр ішінде Қазақстанда ауыр өнеркәсібі басқа салаларға қарағанда жоғары қарқынмен дамыды, білікті мамандар даярлауға көңіл бөлінді, мол тәжірибе жинақталды. Ал, бұл тәжірибе қазіргі күннің өзінде де көптеген жағдайда өндіріс орындарының түпкілікті жұмыс қорытындысы мамандар мен өндіріс басшыларының ұйымдастыру, саяси және іскерлік қасиеттеріне байланысты екендігін мойындатады. Олар белгіленген нақты жоспарларды орындауда моральдық, рухани және еңбектік күш жігерді керек ететін үлкен қиыншылықтарды жеңе білді. Демек, инженер кадрларының өндірісті дамытудағы, жаңа технологияны игерудегі белсенділік үлгілерін, өндіріс басшыларының жарқын өмір жолдарын көрсетудің өзі тәуелсіз Қазақстанның жаңа инженер мамандарын тәрбиелеуде айтарлықтай маңызы бар.

Өндіріс мамандары мен басшыларының қызметі өз кәсіпкерліктерімен ғана шектеліп қоймай, міндетті түрде мәдени-тәрбиешілік ісі мен де жалғастыру керек. Қоғам олардан ұжыммен жұмыс істей білетін, жоғары мәдениетті және аса білімдар болуларын талап ету қажет.

Инженер қызметінің ерекшелігі, біріншіден, бұл қызмет практикалық болып табылады, екіншіден, ол техникалық міндеттерді шешумен тікелей байланысты, үшіншіден, ғылыми білімді талап етеді. Инженерлік өнер арқылы ғылым қоғамның өндіргіш күшіне айналады.

Егер ғылым техниканың әртүрлі салаларынан жалпы өте жақсы модельдер жасауға ұмтылса, ал инженерлік өнер ғылымның әртүрлі салаларынан алған жан-жақты білім арқылы нағыз техникалық обьектіні жасайды.

Инженерлердің алдында тұрған міндеттер қоршаған ортаның қажеттілігінен туады, ал қажеттілік қоғам өмірімен, ондағы болып жатқан үрдістермен айқындалады. Осыдан мынадай қорытынды жасауға болады. Инженерлердің алдындағы міндеттер қоғамдағы күрделі үрдістердің салдары, бұл міндеттерді шешуде инженерлердің сапасы мен қабілеттілігі қажет. Әр елде бірдей міндеттер әртүрлі жылдамдықпен және әртүрлі сапалық көрсеткіштермен орындалатынын осымен түсіндіруге болады. Демек, инженерлік үрдіс-шығармашылық үрдіс болып табылады. Яғни ол, ғылым құбылыстар туралы мәліметтер және зерттеуге математикалық ақпараттар береді, ал инженерлік өнер мұны өзіне қаруландыруға алады да, оны техниканы жасағанда пайдаланады, ал техника өз кезегінде ғылымның мәліметтерін тәжірбие жүзінде дәлелдейді және өзінің үлгісінде зерттеуге жаңа материал береді. Сонымен қатар, техникалық шешімдер мен қоғам арасында кері байланыстар бар. Адамның жасаған құралдары өмірдің міндеттерін шешеді, бірақ сонымен қатар ол адамды қалыптастырады және дамытады.

Инженердің қоғамдағы алатын орны, оның сапасы қандай болу керек? Біріншіден, өндірістегі міндеттерін және оны шешу табиғатын біле тұра, қоғамда болып жатқан үрдістер мен мәдениет туралы түсінігі болу керек.

Екіншіден, инженерлік қызметті жүргізетін адамда шығармашылық дағдылар үздіксіз дамытылып отыруы қажет. Тек нақты ғылымдар саласындағы білімді біліп қою жеткіліксіз: соқыр еліктеу ешбір жаңалыққа әкелмейді, өйткені ол белгілі бір шеңберден шыға алмайды.

Үшіншіден, шығармашылық дағдылардың қажеттілігі сонда, олар үрдіске әбден қолайлы икемделеді және жағдайларды барынша пайдалануға мүмкіндік береді.

Төртіншіден, инженерлер техникалық шешімдердің ерекшеліктері мен бағасын біле тұра, ол шешімдердің мақсаттары мен идеалдарына байланысты мәселелерді мұқият ескеру қажет.

Инженер өнері (инженерия)- қоғамдық қызмет. Ол нәтижелі болу үшін сол қоғамға, адамзатқа сүйіспеншілік, құрмет керек. Шынында, технологиялық үрдістер солар үшін толық жетілдірілуде , дамытылуда.

Сондықтан да қазіргі таңда жас ұрпақты ғылыми - техникалық интеллигенцияның азаматтық борышынан қашып жеке баюдың бұлдыр сағымын қуатын ұрпақ сипатында емес, салалы, мақсатты түрде өзінің таңдауын тапқан ұрпақ ретінде тәрбиелеу кезек күттірмес маңызды іс.

Өмір инженерлерден тек қана жоғары кәсіптік білімдері мен интеллектуалды - шығармашылық дағдыларын ғана емес, қазіргі қиын әлемде өздерінің жасампаздық орны мен рөлін түсінуін талап етеді.

Кеңес өкіметі құлап, Қазақстан нарықтық қатынастарға көшуіне байланысты инженер мамандығының обьективтік себептерге байланысты беделі төмендеп, сұраныстың азаюына әкеп соқты. Шетелдік акционерлік компаниялар мен фирмалар біздің мамандарды керексінбей өз мамандарын алып келуі әдетке айнала бастады. Міне, осындай жағдайда республикамызда жаңа заманға лайықты инженер кадрларын, әсіресе ұлттық кадрларды даярлаудың маңыздылығы арта түседі.

Жинақтай айтқанда, Қазақстанның өнеркәсібінде инженер кадрларын даярлау және тәрбиелеу тарихын зерттеу ғылыми - танымдық және практикалық маңызы бар іс. Соның ішінде, білімнің жалпы жүйесінде жоғары білім ерекше орын алады. «Жоғары білім-ғылым мен техниканың, мәдениеттік белгілі саласы бойынша теориялық және практикалық міндеттерді орындауға мүмкіндік беретін жүйелі білім мен дағдылар жиынтығы».

Жоғары білім жүйесі студенттерге нақты амал - тәсілдермен әсер етеді, соның нәтижесінде жоғары білікті маманға керекті сапалық қасиеттер қалыптасады.

Өткенге көз салсақ мәселен, Кеңес дәуірінің өзінде - ақ кеңес жоғары мектебінің негізгі мақсаты кең білімді және жан-жақты дамыған адамды қалыптастыру, студенттерді коммунистік рухта тәрбиелеу болды. Әр жоғары оқу орны саяси-идеялық және ғылыми дәрежесі жоғары мамандар даярлауды қамтамасыз ететін оқу-тәрбие жүйесін жасады. Мамандар даярлау деңгейі жоғары оқу орнының түріне ғылыми, материалдық - техникалық базасының жағдайына, жоғары мектеп кадрларына, абитуренттерді іріктеуге, оқу мазмұны мен студенттер үлгеріміне байланысты болды. Баршаға мәлім, жоғары мектепте оқу үрдісі іс жүзіне асу үшін ең алдымен оқығысы келетін және қабілетті адамдар, яғни студенттер керек. Жоғары оқу орындарында абитуренттерді қабылдау маңызды және жауапты іс болды. Кеңестік дәуір кезеңінде соғыстан кейінгі 25 (1946-1970) жыл ішінде жоғары оқу орындарында қабылдаудың бірнеше ережелері өмірге келді.

Жоғары мектептер ісі жөніндегі Бүкілодақтық комитеттің 1945 жылғы 13 маусымдағы бұйрығы бойынша соғысқа қатысқандар әскер қатарынан қайтқаннан кейін өздері оқыған оқу орындарының күндізгі, сыртқы бөлімдеріне қайтып оралуына құқылы болды. Олар стипендияларымен, тамақпен, жатаханалармен қамтамасыз етілді. Ерекше мұқтаждарына материалдық көмек көрсетіліп, паек берілді. Қазақ тау-кен институтына бұл жылы 135 майдангер қабылданды. Олардың ішінде В.Бреусов сияқты Совет Одағының батыры да бар еді. 1946-1950 жылдар ішінде Шымкент технологиялық құрылыс материалдары институтына 37 совет ардагері түсті. Жастарды оқуға түсуге тарту үшін түрлі жұмыс түрлері қолданылды. 1947 жылғы Қазақ тау-кен институтының профессор-оқытушылар құрамы Алматының мектептерінде үгіт – насихат жұмыстарын өткізді, Алматының барлық түлектері үшін ашық есік күндері ұйымдастырылды. Үгіт-насихат, түсінік жұмыстарын жүргізу үшін профессорлар мен оқытушылардың арнайы тобы Лениногорск, Семей, Балқаш, Фрунзе, Қарағанды, Талдықорған, Қаратау, Шымкент қалаларында болды. Қысқа анықтамалықтар, жарнама, плакаттар бастырылып, республиканың барлық мектептеріне таратылды, мектеп директорларының атына институтқа түсуге тілек білдірушілерді таныстыру жөнінде хаттар жіберілді.

Техникалық жоғары оқу орындарында Ұлы Отан соғысына қатысқандар мен өндірістен келгендерді, оқу озаттарын қабылдаумен білікті мамандар даярлау мәселесінің толық шешіле қоймайтыны белгілі. Оның үстіне өндірістің жаңа, салалары қамтылған ғылым мен техниканың қауырт дамуы, озат технологияның молынан пайдаланылуы, инженерлер мен техниктер алдына әлдеқайда жоғары талаптар қойды. Бұл міндет оқу үрдісін ұйымдастыруды жақсартып, студенттер тәрбиесі жетілдіргенде ғана іске асатын еді. Ендігі жерде осыған баса көңіл бөлінді.

Қазақстанның техникалық жоғары оқу орындарындағы студенттердің сапалық құрамын жақсартуға КСРО-ның Министерлер Кеңесінің 1959 жылы 18 қырқүйектегі «Өнеркәсіптік кәсіпорындар, совхоздар мен колхоздардың өздеріне мамандар даярлайтын жоғары оқу орындары мен техникумдарын жабдықтау туралы» қаулысының зор маңызы болды. Қаулыда мамандар даярлаудың сапасын одан әрі арттыру үшін өнеркәсіптік кәсіпорындарда, құрылыста, колхоздар мен совхоздарда еңбек етіп жүрген жастардың жоғары оқу орындары мен техникумдарға жолдамамен жіберу қажеттігі атап көрсетілген. Оқуға жолдама алғандарға кәсіпорындар тарапынан стипендия төлеуге рұхсат етілді. Ол стипендияны көлемі кәдімгі мемлекет стипендиясынан 15 пайыз жоғары болуы көрсетілген. Бұл қаулы бойынша оқуға жіберілетін жастардың кандидатурасы өндірістік кеңестерде, өнеркәсіптік кәсіпорындар мен колхозшылар жиналысында, қоғамдық ұйымдарда кеңінен талқылауға тиісті болды және олардың 2 жылдық өндірістік өтілі болу міндетті еді. Жоғары және орта оқу орындарын осы қаулы бойынша бітірген мамандар міндетті түрде үш жылдан кем емес уақыт өздерін оқуға жіберген кәсіпорындарында жұмыс істеу көрсетілген.

Осы қаулыға сәйкес Балқаш тау-кен металлургия комбинаты жоғары оқу орындары мен техникумдарға 1960 жылы 17,1961 жылы 40 адам жіберді. 1960-1961 оқу жылында республиканың техникалық оқу орындарына қабылданғандардың 80 пайызының екі жылдық жұмыс тәжірибесі бар еді.

Еліміздің орталығындағы ірі оқу орындары Қазақстанға кадрлар даярлауға көмектесу ісін жалғастыра түсті. 1946-1947 жылдары өнеркәсіп пен құрылысқа кадрлар даярлайтын орталық оқу орындарында 195 адам оқыған болса, 1956 ж. олардың саны 600 адамға жетті. Ал, 1960 жылы орталықтағы Қазақстандық студенттер саны 1500 болып, республика үкіметі оларға 100-150 мың қаржы жұмсады.

Москва, Ленинград, Новосибирск, Свердловск т.б. қалалардағы техникалық оқу орындарында келешектегі өндіріс басшылары, Қазақстан ғылымының мақтанышына айналған жастар оқып жатты. Олардың қатарында СССР ғалым академиясының академигі А.М. Қонаев,Қазақ ССР ғылым академиясының академиктері Ш.Ш.Ибрагимов, Б.А.Жұбанов,С.М. Қожахметов, Қазақ ССР ғылым академиясының корреспондент-мүшесі Ә. Қ. Омаров т.б.

Дегенмен, техникалық оқу орындарына қазақ жастарының қабылдануы төмендеп кетті. Оның негізгі себебі олардың нашар даярлығында еді. Кейбір ауыл мектептерінде негізгі пәндердің - физика, математика, химия, шетел тілдердің нашар оқытылуы, орыс тілін жете меңгере алмауы. Айталық 1950 жылы Шымкент технологиялық құрылыс материалдары институтында оқитын 279 адамның 26-ы ғана қазақ болды, бұл бүкіл контигенттік 9,3 пайызы ғана еді. Осыған ұқсас жағдайлар республикадағы басқа да оқу орындарында да байқалды.

Осы жағдайларды ескере отырып үкімет ұлттық инженерлік-техникалық интеллигенцияны өсіруге қажетті шараларды жүзеге асыруға күш салды. Сол мақсатпен техникалық жоғары оқу орындарында ауылдан келген қазақ, ұйғыр балалары үшін дайындық курстары ұйымдастырылды.

Республиканың барлық және жоғары және арнаулы оқу орындарында қабылдау емтихандары абитуриенттердің қалауына қарай орыс және қазақ тілдерінде жүргізілді. Бұл шаралар көп ұзамай-ақ өз нәтижелерін бере бастады.

Қарағанды политехникалық институтында 1958 жылы пайдалы қазбалар орны мен тау-кен ісін механикаландыру бөлімдеріне 204 студент қабылданды (оның 85-і қазақ жігіттері еді). Келесі жылы тау-кен кәсіпорындар құрылысы бөлімі ашылды. 1956-1957 оқу жылында мыңнан аса студент оқыды, оның 40 пайызын қазақ жастары құрады.

Ерекше айтып өтетін жай, бұл жылдары кадрлары даярлаудың ең тиімді жолының бірі - өндірістен қол үзбей оқу кең құлаш жайды, ол мамандар қатарын толықтыруда аса маңызды рөл атқарды.

Қазақстанда жоғары білім беруге қолайлы жағдай жасалғаны туралы айтқанда жоғары техникалық оқу орындарының сырттан оқитын фиалдардың, факультеттер мен консультациялық орындардың көбейгенін атаған жөн. Олар қалалардың, облыстардың және өнеркәсіпті орталықтардың бәрінде дерлік ұйымдастырылды (Алматыда, Ақмола, Қарағандыда, Теміртауда, Кентауда, Жезқазғанда, Балхашта, Жамбылда, Рудныйда, Өскеменде және басқа қалаларда).

Қазіргі таңда өткендегі кезеңнен тәжірибе жинақтай отырып, Қазақстанда инженер - техник кадрлардың сапалы дайындығына, жас мамандардың отандық және әлемдік ғылым мен техника жетістіктерімен қарулануына, теориялық білімдерін өндірістің экономикасы мен құрылымын тікелей зерттеумен тығыз байланыстыруына қажетті шешімдерді қайта қарастыру керек. Үкімет білім жүйесін көтеруі мақсатында бірнеше шешімдер қабылдаған. Осы нұсқаулар негізінде мамандар даярлауды жоспарлау, оның түрлері мен әдістерін жетілдіру, оқу үрдісін ұйымдастырудағы кемшіліктерді жою жөніндегі нақты шаралар жүзеге асырылуда. Бұл ең алдымен оқу үрдісінің сапасын жақсарту, ғылыми зерттеулерді дамыту, жоғары мектеп қызметіне перспективалық жоспарларды енгізу, материалдық техникамен толық жабдықтау т.б.

Мамандарды сапалы даярлаудың жолында маңызды мәселе - сабақ берудің ғылыми деңгейін көтеру, студент білуге тиісті оқу материалдарын мұқият іріктеп алу. Кадрларды даярлаудың тек қана бүгінгі күнгі ғылыми-техникалық прогресс дәрежесінде қалып қоймай, маманның болашағын ойлау керек. Студент 4-5 жылдан кейін өз бетімен шығармашылық жұмысқа кіріседі, ғылым мен техника бір орында тұрмайды, сондықтан жоғарғы оқу орны қабырғасында келешекті де көре білу керектігі абзал. Бұл міндеттер елеулі дәрежеде жаңа оқу жоспарлары арнаулы және іргелі пәндердің мамандарын даярлап жатқан саланың міндеттерімен тығыз байланысын қамтамасыз етту қажет.

Мамандар даярлаудың сапасын көтеру еңбекті ғылыми ұйымдастыруды, объективті экономикалық есепетеуді, оқу үрдісін жүйелеген ғылыми қорытындыларды талап етеді. Еңбекті ғылыми тұрғыдан ұйымдастырудың маңызды әдісі - оқу үрдісін жетілдіру.

Жоғары оқу орындарында оқу үрдісін ғылыми ұйымдастырудың маңызды бір түрі - оқытуда техникалық құралдарды пайдалану. Жалпыға мәлім, жоғары оқу орнында кейбір құбылыстар мен үрдістерді қазіргі кезде техникалық құралдарсыз түсіну қиын. Бұған мысалы, тез өтетін және әртүрлі себептермен тікелей бақылай алмайтын құбылыстар жатады. Техникалық құралдардың маңызы ақпараттардың көлемінің көбеюіне байланысты күшейді. Ақырында, техникалық құралдардың рөлі теория мен практиканың байланысын бейнелеуде арта түседі.

Оқу үрдісін ғылыми тұрғыдан оқытудың тағы бір маңызды құралы – бағдарландырылған оқу әдісі (программированное обучение). Бұл әдіс педагогика, психология, кибернетика, математикалық логика және есептеу техникасы ғылыми салалардың зерттеу нәтижесінде өмірге келген. Оқытудың бұл түрі оқу үрдісін басқаруды жақсартуға, оқу мәліметтерін тұрақты бақылауға қамтамасыз етуге және техникалық құралдарды пайдалануға өте қолайлы жағдай жасайды.

Дәрістерді даярлауда және оқуда, техникалық құралдарды пайдаланған практикалық сабақтарға көптеген маман оқытушылар мен көмекші өкілдер қатысады. Жаңа зертханалар мен техникалық құралдар орындары көбірек пайда бола бастады, оларды пайдаланудың жаңа әдістері мен түрлері жетілдірілуде. Жоғары оқу орындарында оқулықтың электронды хабарлары өріс ала бастады. Мұнда негізінен мынандай мақсаттар орындалды: дайындығы жоғары маман оқытушылар жалпы ғылымдық, жалпы техникалық және арнаулы курстарды оқытты, оқытушылардың бірнеше топардағы оқулық сағаттары азайды, дәрістер көркем суретті материалдармен толықтыруға, тәжірибелерді демонстрациялауға, электронды оқу үрдісінде пайдалану практикасы зерттеуге, пайдаланылған аппаратуралармен аспаптардың үйлесімді сипаттамасын анықтауға мүмкіншілік молайды.

Ерекше айта кететін жәйт - оқу үрдісінде техникалық құралдарды пайдалану оқылатын дәрістерді, жүргізілетін семинарларды, практикалық сабақтарды толығымен алмастыра алмайды. Көптеген жоғары оқу орындарында оқу жоспарларына ғылыми талдау жүргізілген, бағдарламалар қайта қаралып, ғылыми оқылатын пәндердің логикалық жүйелілігіне негізделген өзгерістер енгізілді.

Студенттердің өндірістік практикасын жетілдіру мамандарды даярлаудың сапасын көтерудің ең маңызды бағытының бірі. Практика кезінде студенттердің жұмысын дұрыс жүйелеу маңызы ерекше, өйткені өндірістік оқудың сапасын және оның теориялық оқумен табиғи үйлесіміне сайып келгенде, мамандарды даярлаудың сапасы тәуелді. Тәжірибе көрсеткендей, өндірістік оқудың ойдағыдай жүруі жоғары оқу орындары мен практика өтетін кәсіпорындарының бірлескен ұйымдық жұмыстарына байланысты.

Үлгерімдік - студент еңбегінің ең маңызды көрсеткіші, бірақ ең негізгісі емес. Негізгі көрсеткіш - алған білімнің студенттердің тұрақты сеніміне айналуы, нәтижесінде - студенттің ғылыми көзқарасының қалыптасуы, бұл деген оның әлеуметтік кәмелеттігін көрсетеді.

Ел басы Н.Ә.Назарбаев 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына жолдаған өз жолдауында: «Осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, «парасатты экономиканың» негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту» деп атап көрсетті. Яғни білім беру реформасының табысты басты өлшемі - ол білім алған еліміздің кез келген азаматы әлемнің кез келген елінде қажетке жарайтын маман болатындай деңгейге көтерілуі керек.

Біз әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметіне қол жеткізуге тиіспіз. Халықаралық стандарттар деңгейінде оқу орындарын тіркеу мен аттестциалаудың пәрменді жүйесін жасауымыз керек екендігін уақыт талап етуде. Сондықтан да жоғарғы білім беру саласында дәл және инженерлік ғылымдарды басымдылықпен дамыту жаңа кезеңнің міндетті шарты болып табылады.