Авар ва Дагъистан адабияталъул дарсазул кумекалъул алатал х1алт1изари (5-11кл.)

5-11 классазда авар ва Дагъистан адабияталъул дарсазда г1адатал ва техникиял кумекалъулал алатал х1алт1изариялъул методика. Махачкала-2008г.

Школалда авар адабияталъул курс бачунелъул, аслияб къаг1идабазул цояб ккола бицадулаб форма: муг1алимас бицуна,ц1алдохъаби г1енеккула. Малъулеб асралъул х1асил ва анализ гъваридго бич1ч1и бараб бук1уна малъулесул гьунаралдаги гьеб г1адахъ босизе бугеб щивав ц1алдохъанасул пагьмуялдаги. Гьебин абуни муг1алимасулги ц1алдохъабазулги бат1и – бат1ияб бук1уна. Цо – цоязе г1унги т1ок1аб бук1уна цо нухалъ бицунеб раг1араб яги ц1алараб текст рек1елъ кквезе, цогидазе къвариг1уна чанц1улаго ц1ализе ва раг1изе. Бицунеб яги ц1алулеб текст бич1ч1и ва рек1ел боси бараб бук1уна раг1ул устарас цере ч1езарулел лъугьа – бахъиязул суратал якъинго ч1аголъизаризе бажариялда, киноялда г1адин, гьел рихьизе к1веялда.

Г1инзул ц1одорлъиялда цадахъц1алулъ г1ахьаллъула берзул ц1одорлъиги. «Бералда бихьараб бихьараб – бит1араб, г1инда раг1араб – гьереси», -ян аби батана маг1арулазул. Гьелъулги гъваридаб мг1на х1акълъула: бицаралда божуге, бихьаралда гурониян абураб. Гьеб гуребги сверухъ бугеб т1абиг1аталъги г1умруги лъузе инсанасе кьун руго мах1,бцх1а –ц1орой , къвак1и тамахлъи, ц1ек1лъи- гьуинлъи ва гь.ц. лъалел лугби. Гьезги г1ахьаллъи гьабула жамг1ияб ва т1абиг1ияб г1умру лъаялъулъ. Гьединлъидал ц1алдохъабазе лъай кьеялъулъ муг1алимас пайда босулеб берзул, г1инзул ва цогидалги кумекалъул алатаздаса. Гьелин абуни х1алт1изарула т1оцебесеб классалдаго: каламалъул гьаркьал рухьинарула суратазда –«А»- «А»втобус , « Б» - «Б»ече, «В» -«В»ехь ва гь.ц. Гьелъул к1варалъул бицине ккеларо.

Рек1ел ц1одорлъиялда т1аде берзулги г1инзулги жубаялъ рес кьола къкъаб заманалда жаниб малъулеб асаралъул гъварилъуде раккизе, ц1алдохъаби г1амлъиялде рачине, къокъидго х1асил бич1ч1изабизе, пикрияб анализалъе якъинал нухал рагьизе.

Х1алуцун техника цебет1ураб гьаб заманалда, гьелъул ресаздаса пайда босич1олъи – бит1ахъего жагьиллъи ккола.

Цоялъул цебет1еялда хадур ралагьун хут1ун ругин ккола муг1алимзаби ва школал.

Компьютералги, телевизоралги, магнитофоналги г1адамазул жиб-жиб рокъоб бугин абизе бегьула, амма школазда гьездаса пайда босиялъул иш т1убанго ч1ун хут1ун буго.

Бегьулаан макъалт1исалъул чалуялда хъван, дарсида ц1алдлхъабазда раг1изаризе Ц1адаса Х1амзатил, Х1амзатил Расулил, Г1алиева Фазул ва цогидалги школалда малъулел асаразул авторазул ч1агояб гьаракь. Гьединго гьеб чалуялда хъвазе бегьула машгьурал артистаз ах1улеб ва художествияб къаг1идаялъ ц1алулел школалъул прграммаялда ругел долго раг1ул устарзабазул куч1дул ва харбал. Лъик1аб бук1инаан жинца кьолеб дарсги гьебго чалуялда хъвазе, цинги г1енеккизе жиндирго ва ц1алдохъабазул ц1алиялъухъ, кьолел суалазухъ ва жавабазухъ. Гьелъ мат1уялда жанисан г1адин, бихьизабула дарс араб куцги ккарал гъалат1алги, ай жинца кьураб дарсил даража. Гьединго муг1алимасул нух малъиялда гъокь ц1алдахъабаз, цуланав раг1ул устарасул асараздасан данде гьабураб сценариялда рекъон, ц1алдохъабаз кьураб концертги хъвала гьебго чалуялда , хадуб ккун дарсазда гьелдаса пайда босизе ,фонотекаялда ц1унула.

Гьеб рахъалъ гьабулеб х1алт1иги бихьулеб гьеч1о. Школалъул нух малъулезги муг1алимзабазги гьеб х1алт1и лъайкьеялъул министвоялда базабун толеб буго. Советияб заман т1аса ун бук1ин жеги г1емерисез г1адахъ босулеб гьеч1о. Доб мехалъ министерствоялда цебе г1уц1араб цолъараб базаялдаса рач1унаан киналго предметазе х1исаб гьабурал кинофильмабиги, гьел рихьизарулел аппараталги складазде реххун руго. Гьел х1алт1изаризе лъалел муг1алимзабиги гьанже школазда гьеч1о, цох1о физикаялъул муг1алим хут1изег1ан. Цебесебги т1аг1ун, т1аде ц1иябги бач1инч1ого, хут1ун руго маг1арухъ школал.

Шагьаразда цо-цо школазда г1адин, росабалъ компютеразул классалги гьеч1о. Адабияталъул дарсазда гьездасан бахунеб хайирги бихьуларо. Г1ат1идал ишал руго ц1алул ишазе телевидениялдаса пайда босизе. Гьанже руго бокьаралъуре росизе санаг1атал кинокамерал. Лъугьа – рахъиназул суратал рахъиялда цадахъ гьелъ хъвала гьаракь – бакъанги. Гьелъ бахъизе бегьула, малъулел асаразул сценариялда рекъон, жалго ц1алдохъабаз г1уц1араб концерт. Гьел касетал рихьизаризе бегьула класскалда лъураб телевизоралдасан. Х1атта гьанже рек1арал, кисинир лъолел макъратисаялъул телефоназги рахъула, киникамералъ г1адин, суратал, лъугь – бахъинал, хъвала музыка. Гьездаса пайда босулеб буго Салатавиялъул муг1алимаз. Цо мисал: «Ч1анк1ал ва Мах1мудил г1умру ва адабияб х1аракат» абураб темаялда Абусинова Сиянатица (Гуни гимназия) кьураб, гьел шаг1ирзабазул х1акъалъулъ щвараб лъай г1алимзабиялъул х1алт1изаруна мультимедияб прект, компьютер, халкъиял бакъназул дискал. Рехсараб проекталъ ч1ах1аго доскаялда бараб экраналда рихьизаруна Шаг1ирзабазул суратал ва гьезул куч1дузулъа росарал куплетал т1адхъвараль плакатал.

Т1олабго дарсил сценировка бихьизабула жалго ц1алдохъабаз Ч1анк1алги Гулишатилги, Мух1амадилги Муилги ва цогидалги г1ахьалчаг1азулги ролалги х1ан. Гьбеб дарсил киноги бахъун, дискотекаялдаги хъван, школалъул фильмотекалда ц1унун буго. Гьединаб х1алт1и гьабулел школалгимуг1алимзабиги къанаг1атго ратула.

Миллияб мац1азда ТСО х1адурулеб ва гьеб школалде щвезабулеб идараги гьеч1о, гьединлъидал творческиял муг1алимзабазул жигаралдалъун ва гьезул жидерго г1арцул суртаздалъун цо – цо школазда техникиял алатазул кумекалдалъун т1адег1анаб даражаялъул дарсал кьолел руго. Гьеб ккола г1алхул колот1а бакараб токалъул чирахъ г1адаб жо. Жакъа берзул ва г1инзул техника щвараб бак1алъул х1исаб гьабуни, школал рихьула бец1аб классазда дарсал кьолел бак1ал г1адин. Пачалихъалги нилъер дагъистаналда рахъалъ гьабулеб х1алт1ул кинаб бук1аниги тартиб бихьулеб гьеч1о: цо-цо школазе миллионал кьолел руго, техникиял алатаздалъун лъезарулел руго, гьелги лъик1алин рик1к1унел школалха, гьединго ц1акъалилан ц1ар ч1варал муг1алимзабиги. Гьел руго ц1акъго дагьал. Г1емерисел школазул т1алаб «Америкаялъ» гьабеянтолеб буго. Хасго миллиял мац1алги адабиятги маданиятги, гьеч1ого бегьулел жал ругилан, рехунго толел руго: абизе бегьула гьезда т1алъиялъго мугъ рехун бугилан. Х1исаб гьабеха: сордо къоялъ ч1еч1ого х1алт1улел телевизоралдасан ва радиоялдасан миллияб мац1азе 30 минут кьолеб буго, хут1араб щинаб заманалъ передачаби г1урус мац1алъ рук1уна. Щай бегьулареб цо канал бац1ц1адгомиллияб мац1алда х1алт1изабизе. Жакъа гурони, метер гьеб бащдаб саг1атги нахъе бахъун, миллиял газеталги журналалги къан, «роххизаризеги» бегьула т1алъиялъ нилъ. Гьедин кколеб бук1ин цебего бич1ч1арав шаг1ир Мух1амад Гунашеваул раг1абаз кант1изарилародай жеги миллияб мах1ги рух1ги чорхолъ ругел Дагъистаниял:

Иванил г1ощт1оца,

Г1исал кварт1ица

Г1агараб авар мац1 гъурулеб буго.

ТСО

ТСО-гьеб ккола ц1алдахъабазул лъайги бажариги борхизабизе, дарсил заманалдаса ц1ик1к1ун пайда босизе рес кьолел техникиял алатал х1алт1изари. Гьединго гьез муг1алимасе кумек гьабула ц1алдохъабазул лъай ва бажари борцине, малъараб материал г1амлъиялде бачине ва т1ок1к1инабизе. Техникиял алатал гурелги, адабияталъул дарсида г1ат1идго пайда босула малъулел асаразул авторазул ва гьезул героязул суратаздасаги, ц1алдохъабаз жидецаго ц1алараб асаразда т1асан рахъарал сюжеталъул суратаздасаги, фильмабаздасаги, тестаздасаги, карточкабаздасаги,ва гь.ц. Гьел ккола г1адатал, амма муг1алимзабаз г1емер х1алт1изарулел кумекалъул алатал. Гьездаса пайда босулеб къаг1идаги тартибги бараб бук1уна дарси мурадалда: муг1алимас кьолел баянал раг1ула, гьел гвангъун цереч1езаризе бегьула суратаздалъун, кинокадрабаздалъун, диофильмабаздалъун; лирикияб асар бугони, магнитафоналдасан артистаз ах1улеб яги худажествияб къаг1идаялъ ц1алулеб кеч1раг1изабун, ахиралда тестаздалъун, яги цогидаб формаялда ц1алдохъабазул лъай ва лъугьараб бажари борцине техникиял алатаздаса пайда боси. Методистаз кумекалъулал алатал рикьула лъабго тайпаялде: а) жибго х1акъикъияб премет бихьизабун, гьелъул пайдаялъул яги заралалъул бицин. Масала, бихьизабула хъухъадиро, бицуна гьелда ц1ар, цинги гьелъ т1убалеб хъулухъ, гьединго т1абиг1аталда колел лъугьа бахъинал –бакъ баки, нак1к1лъей, г1азу – ц1ад бай, г1адамаз ва рух1ч1аголъабаз гьарулел ишал: лъимер кьижун буго, к1одоца щар ч1валеб буго, х1елеко г1кг1едулеб буго ва гь.ц.

Б) классазде росизе к1оларелш, санаг1ат гьеч1ел предметазул ва лъугьа-бахъиназул суратал, кинокадраби, телевидение.

В) бицадулаб форма (ч1агояб калам, радио, магнитафон ва гь.ц.) Гьездасан аслияб ккола ч1агояб калам, Хут1анщиназ кумек гьабизе ккола бицунеб жо мух1канго бич1ч1изе, х1акъикъат цебе ч1езабизе, К1алъалесул пикру якъинлъизабизе. Гьел х1ажатал руго, г1иц1го дица дарсида берзулгин г1инзул кумекалъулал алатал х1алт1изарунин абизе гуреб, ц1алдохъабазда малъулеб материал бигьаго ва гъваридго бич1ч1изабизе. Гьединаб мурад гьеч1они, гьеб сверизе бегьула рек1елгнъеялъул х1аялде. Гьеб мехалъ гьел техникиял алатал х1алт1изариялъ кьезе г1аксаб зх1асил-пайда гуреб, зарал, ай дарси заман г1адада хвеялде рачине бегьула. Гьединлъидал муг1алимас пайда гьездаса босизе жинца бицунеб жо цадахъго бихьизабизе. Бихьизе ва раг1изабизе ккола г1иц1го муг1алимас бицунеб х1ажатаб бут1а. Гьелъ кумек гьабизе ккола ц1алдохъаби къокъидго г1амлъиялде рачине, г1акълу ц1убазабизе, берцинабги сурукъабги, квешабги лъик1абги дандеккун, жамг1иял г1умруялъул законал рагьиялдалъун г1ун бач1унеб г1елалъе тарбияб кьезе. Дидактиказул эмени Ян АМОс Каменскияс к1удияб квар кьолаан щибаб раг1ул маг1на бич1ч1изабиялде. ГЬес мустах1икъаблъун рик1к1унеб бук1ана жибго предметги гьелъу ц1арги цолъизабулеб сипат-сурат г1уц1и. ГЬедин гьабуни, лъималказ лъай хехго босулилан Гьес рик1к1унаан лъимералда предмет бихьизабизе кколин, гьелъузхъги балагьун, гьелъул сипат-суратги босун, гьелда ц1ар абизе хехго ругьунлъулилан».

Дидактиккаялдла, ай дарсмида берзщул ваг1инзул кумекалъул алатал х1алт1изаризе к1удияб къимат кьолаан г1урусазул к1удияв педагог К.Д, Ушинскияс. Гьез чара гьеч1еблъун рик1к1унаан щивав ц1алдохъанасда лъазе кколеб ц1ияб раг1и гьелъул сипат-сураталда бухьинабизе кколин. Лъимералда маг1на лъалареб кинаб бук1аниги

Ян. Амос Каменский. Избр. пед. сов, М.,Учедгиз ,1955,с,303 -308

Меседил лъимазул кьерги т1ад гьабун,

Пахьул бикьун буго бицараб раг1и;

Г1арцул хъал т1ад жемун, жаниб т1ухьи лъун, Йижун йик1ун йиго рак1алъул гьудул.

Цебе, советияб заманалда, букварь малъун бихьизег1ан, 27 грампластикаги 47 таблицаги х1алт1изарулаан г1урус мац1алъул дарсазда, Пакъир авар мац1 бук1ана цо чанго таблицаялда бадибе балагьун. Дицаго байбихьул классазда авар мац1алъул дарсазда х1алт1изарулаан щибаб темаялда т1асан г1урус мац1алъе риччарал суратал. Гьанже гьелги щолел гьеч1о. Мисалалъе босизин т1оцебесеб класс. Гениб бук1ине ккола магниитафонги макъалт1исалъул чулуялда хъвараб расул коч1ол куплеиги.

Шуго клищ - цох1о квер,-

Босе, гьудул, босе гьаб.

Щуго килищ - цох1о зар-

Босе, тушман, босе гьаб

1Г1инт1аме кеч1 ц1ализе кколеб куцалъухъ. Биччала магнитафон.

2.Гьанже ц1але Артистазда / муг1алимасда/цадахъ.

3.Нужецаго цадахъ ц1але.

4.Гьанже кьералккун ц1але.

Муг1алимас ц1алуе баян кьела: т1оцебесеб к1ижугьа разияб, аваданаб гьаракь-бакъаналда ц1ализе ккола; к1иабилеб кьварун, к1ал гьикъулеб г1адин. Щай гьедин ц1ализе колебали бицина. Цинги чанц1улаго магнитафоналда цадахъ хоралда ц1ализаби кеч, рехсараб гьаракь бакъаналде ккезег1ан. Лъималазул ц1алиги хъвазе бегьула макърат1исаялъул чалуялда. Цинги жалго лъимал г1енеккила жидерго ц1алиялъухъ. Гьезда мух1канго раг1ула жидерго ц1алулъ ругел жагъалал бак1ал. Муг1алимасда цадахъ гьел г1унгут1абиги т1аг1инаризе рес бук1ана. Методистаз бищунго пайда ц1ик1к1араллъун рик1к1унел руго берзулги г1инзулги техникиял алатал. Жакъа гьединазда бищунго квег1енаб буго телевизор. Авар мац1алъул ва адабияталъул кабинеталда бук1ине ккола гьеб, цадахъго гьелдаса пайда босизе х1ажатал касетабиги дискабиги ч1езаруни, адабияталъул дарсазда ц1ияб рух1лъей гьеб х1акъаб буго. Гьеб иш жидедаго т1аде босун буго Салаватиялъул муг1алимзабаз. Цох1о г1уни гимназиялда гьанжеялде видиокасетазул лъик1абго нахърате лъугьун буго. Гьезул адабияталъул дарсалги т1адег1анаб даражаялде унеб руго Муг1алимзаби - Абусинрва Сиянат, Айтемирова Сидрат ва цогидалги. Телевизоралъе класс бец1лъизабизеги кколаро бокьараб мехалъ.

Бокьараб мехалъ биччазеги къазеги санаг1ат бук1ана. Дарсида ТСоялдаса пайда босизе къасд бугони, муг1алимас х1исабалде босизе ккола:

а) Техникияб алат х1алт1изабиялъул мух1канаб мурад:

б) малъулеб асаралъул х1асил баян гьабулеб бук1ин.

в) раг1изе/магнитафон/,бихьизе/телевизор/ х1алт1изабулеб заман. муг1алимас бицунеб жо гьезт гвангъун бихьизе ва раг1изе гьабулеб бук1ин;

г) Малъулеб асаралъул х1асил ц1алдохъабазда бич1ч1иялъул даража;

гъ) ТСО гуребги цогидал къаг1идабиги х1исабалде росун рук1ин;

гъ) программалда гьеб асар малъизе бихьизабураб заман;

г) /х1алт1изаризе ругел алатазул тартиб.

Гьел шарт1алги х1исалалде росун, х1адурлъич1ого муг1алимас дарсида ТСО х1лт1изабиялъул пайда бук1унаро. Гьединлъидал цебеккун гьабураб х1алт1изабиялъул пайда бук1унаро. Гьединлъидал цебеккун гьабураб х1адурлъиялда бараб бук1уна дарсил пайдаяб рахъ»,- ан хъван буго жидерго диссертациялда Акимов Къурбаница. Берзул техникиял алатал х1алт1изари.

Гьабсаг1ат г1ат1ид пайда босизе рес кьолел аппаратал ккола телевизор, компьютер, мультимедия проектор. Гьез рес кьола дарсил заман т1ок1лъизабизе, малъулеб материал мух1канго бич1ч1изабизе. Мультимедия проекториялъул кумекалдалъун г1исинал суратал, фотосуратал, гьединго кагътида хъварал жугьаби, кицабиял алфазал, ч1ах1агьарун экраналда рихьизаризе. Мисалалъе: ц1алдлхъабаз цо 4.Акимов Курбан. Диссертация.

4 развитие устной речи учащихся Дагистанской начальной школы сприменением ТСО; с. 123 – 124 гьит1инабго асаралда т1асан, суратал рахъун, г1уц1ула диафильм. Лъик1ал кадраби т1асарищун, гьел ц1унула адабияталъул кабинеталда. Гьелги мультимедияб проекторалъ экраналда рихьизарун, ц1алдохъаби т1амизе бегьула к1алзул изложение т1обит1изе,яги изложениялъул план х1исабалда, иргадал тартибалда сураталги церерач1инарун, изложение хъвазе т1амизе. Цоги мисал: Ц1адаса Х1амзатил «Ц1улал устарги Маймалакги» абураб басня малъулеблъул, г1уц1ула гьадинабдиофильм:

1.Ч1алул хъарщал рахъулев Ах1мад.

2.Хъухъараб бак1алда гьоркьоб лут1 кьабг1и.

3.Ах1мадил х1алт1и бихьун, Маймалак, х1икмат гьабун, балагьун ч1ей.

4.Жиндирго ишалъе Ах1мад ч1алт1аса нахъе ин.

5.Маймалак ч1алт1е бахин.

6.Лут1 бахъи, нахъасан далараб рач1ч1 хъорщода гьоркьобе ккей.

7.Маймалакалъул хашади, ч1ч1ич1ч1иди.

8.Т1аде щварав Ах1мадица Маймалакалъул х1ур к1ут1и.

Щибаб сурат цебе бач1арабго, ц1алдохъабаз гьелда гъоркь хъвазесел шаг1ирасул раг1аби хоралда ц1алула: Цо пуланаб ишалъе унеб Маймалакалда Ах1мадида бер ч1вала чалул хъащал рахъулев. Гьеблъиялда диафильтм лъуг1изег1ан.