С.СЕЙФУЛЛИННІҢ «КӨКШЕТАУ» ПОЭМАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК ДҮНИЕТАНЫМ

С. Сейфуллин «Көкшетау» поэмасын 1925 жылы бастап, үш жыл үзілістен кейін, яғни 1928 жылы аяқтаған. Ақын үзіліс сырын былайша баяндайды:

Әйткенмен, шіркін, жүйрік талған еді,

Қарқыннан біраздан соң танған еді.

«Оқжетпес» ертегісін бітіргенде,

Үзіліп жыр тізбегі қалған еді.

Бас жағы бұл ертектің жазылғалы,

Әңгіме белуардан қазылғалы,

Екі-үш жыл болса-дағы кейінгісін,

Жазуға қалам алдым қазір ғана...

Жалпы Сәкен поэтикасында автордың өзіндік позициясы, өз бейнесінің көрініс беруі оның қай жанрда жазған шығармасында болсын анық байқалып отырады. Үзіндідегі жүйріктің «талғаны», «қарқыннан біраздан соң танғаны» поэма жазылған тұстағы қоғамдық қайшылықтарға, түрлі оқиғаларға өз көзқарасын, өз көңіл қошын жасырмайтын Сәкенді көз алдымызға әкеледі. Қазақ өміріндегі кез-келген қоғамдық-әлеуметтік мәселелерден жауап іздеп, қолма-қол баға беріп, «өмір ағымы, қоғам қабағы, мезгіл мінезі туралы толғану, философиялық, лирикалық түйіндеулер жасау   «Көкшетау» поэмасында Сәкен Сейфуллин әкелген өнерпаздық батыл қадамдар, эстетикалық игіліктер, көркемдік жаңалықтар еді». /1,188/. Әміршілдік жүйе ұранымен біраз жерге барған ақын дәстүр тағылымдарын жаңа жағдайға бейімдеу мақсаты да дамылдағандай. Жыр тізбегінің үзілуіне сол тұстағы қоғамдық жүйе, ақынның оған деген күйзелісі әсер етуі өз алдына, Абылай заманындағы бір оқиғаны суреттеу арқылы өз кезіндегі коммунистердің азаттық жолындағы әрекеттері мен хандық дәуірдегі еркіндік, теңдік берудің ара салмағын салмақтауды үзілістен кейінгі тарауларға бүкпелеп енгізген.

Поэма 1929 жылы жарық көрді. «Көкшетау»   Сәкен поэмаларының ең көлемдісі. Композициясы күрделі, бірнеше сюжетті желіден тұратын, көркемдік стилі түрлі деңгейдегі шығарма. Поэма басталғаннан ақ ақын дыбыс пен қимыл келістілігіне ден қояды. Бірден табиғат әсемдігі төгіле суреттеледі. Адами қасиеттерді Көкше бойына жинап, поэтикалық бейне жасауда да автордың өз ұстанымы бар. Дамылсыз жауынмен «бетін жуған», жай сұлу емес, «кербез» сұлу Көкшетау ақынның сөз мағынасын кеңейтуінің нәтежесінде тазалықтың, пәктіктің мекеніндей әсер береді. Ақын сексен көлді басқа ыдыс емес, ұлттық ұғымға жақын «кесе аясында» алып, оның әдемілігін әсерлеу үшін «алтын» сөзін көрнектеуіш құрал ретінде пайдаланады. Адами сыйластыққа тән қылық есен саулықты бұлттардың сұрасуы тек жандандыру әсері ғана емес, Көкшенің қадір қасиетін арттыруды орайластыру тәсілі. «Қарттардың баян қылған әңгімесін» Сәкен поэманың «Жеке батыр», «Бурабай», «Оқжетпес» «Жұмбақ тас» бөліктерінде баян етеді. Ақын Көкшедегі жер аттарының аталу мерзімін, ежелгі аңыздар сарынын өзі суреттеп отырған Абылай заманына әкеп таптық мүддеге орай өзгерткен. Поэма кеңестік саясаттың адамның ойлау формасын өзгертуге ынталылығын тұспалдайды. Бұратана халықтың ханы да, биі де, байы да, олардың тұқымдары да қара халықты езуші, тап жаулары ретінде тұлғалануын сол тұстағы идеология қатты қалады.

С.Сейфуллин «Өлеңге қостым мен де Абылайды» деп, өзіне дейінгі Абылайға қатысты көркем дүниелермен таныс екенін, өзінің олармен ақындық бәсекеге түскенінен мағлұмат береді. Бұл кезде Мағжан Жұмабаевтың «Оқжетпестің қиясында» мен «Батыр Баяны» ел аузында жүрген. Мағжан Абылайды ел қорғаны деп танып, тұлғаланта, асқақтата суреттейді. Абылай, Кенасары дәуірін ерлік, қаһармандық дәуірі ретінде насихаттайды. «Жаңаны көре алмаған», «ескіні көксеуден жаңылмаған» Мағжан Сәкен «Көкшетауды» қолға алған кезде саяси қателіктері үшін сыбағасын алған тұс. Тапшыл Сәкеннің Мағжанға керағар бағыт ұстануына қоғам өзі қол созып тұр еді. Қоғамдағы саяси қақтығыстың ықпалымен «Мағжан алаштығынан, Сәкен большевиктігінен, тапшылдығынан танбай қазақ тарихын суреттеуге кірісті» /2,309/. «Батыр Баян» мен «Көкшетауды» салыстыра зерттеген Т.Кәкішев шығарма идеясына келгенде екі ақынның екі жолмен кеткенін айтады. 1925 жылы бастап араға жылдар салып «Көкшетауға» қайта оралған Сәкен бұрынғыдай саясаттың сойылын оңды-солды сілтей бермей, кейбір тұстарда саналы шегінулерге барған.

«Көкшетаудың» 1925 жылы жазылған тарауларында Абылай ел шапқыш, жазықсыз елді тонаушы, тойымсыздық жолында қанда қырғынның басында тұрғандай әсер береді. Поэмада себепсіз күнә болмайтындығы айтылмайды. Интернационалдық болмысы қанында бар Сәкен қалмақ ақынының күйін кешкендей қалып танытқанын да жоққа шығара алмаймыз. Дәуір талабымен ұлттық болмыстың сына бостаған тұсы аңғарылады.

Ал 1928 жылы жазылған «Жұмбақтас» тарауының алғашқы шумақтарында-ақ Абылай басқаша кейіпте көрінеді, қолға түскен олжа қыздың қасына келіп: «Жарқыным, енді бәйгің қолдан келмес, Іс болып жүрмесін деп ақыл берді» делінеді. «Қан ішер» Абылайдың қалмақ қызының да нарқын түсірмей, батырларының да мысы басылмауын қалайтын намысты билеушіге айналуын автор қалайтындай. Абылай саясаты туралы ақын поэма соңына дейін нақты ештеңе айтпайды. Тек хан қаһарын «дікілдеді», «дігірледі» деген етістіктермен беріп, саясаттан қиялап, тігісін жатқыза шығады. «Көкшетауға» қайта оралғанға дейінгі қоғамдағы өзгерістер, санадағы сілкіністер, көгенделген саясатқа дүдәмал көңіл ақын қаламына табын салған.

Ақын өз ортасынан тыс өмір сүрмейді. Қазақстанға Голощекиннің келуі Сәкеннің саяси көзқарасында даулы шексіздік туғызды.

Поэмадағы негізгі сюжеттік желі   «Оқжетпес», «Жұмбақтас» тарауларында өрілген. Екі тараудың да тіл көркемдігі келісті, үлкен шабытпен жырланған:

Көк торғын Көкшетауды мұнар басқан,

Бастары көкке бойлап, бұлттан асқан.

Бір шың бар етегінде тіп-тік найза,

Адамзат жасағандай құйған тастан,
Сүп-сүйір бейне найза шың, құз, биік,

Төбесі кейде тұрад бұлтқа тиіп.

Қарасаң етегінен шың басына,

Тақияң жерге түсер тұрған киіп.

Сәкен табиғат көріністерін тамашалау тұсында да өзі суреттеп отырған заман келбетін беруге назар аударады. Шумақтағы «мұнар басқан» тіркесі қым-қуыт қақтығысқа толы Абылай заманын, қазақ еліне жан-жақтан жасалған қысымның қоюлай түскенін меңзегендей. Шыңның «найзаға» теңелуі соғысты, зобалаңды еске түсірсе, «адамзат жасағандай» тіркесі беймаза шақтағы елдің қарекетін ашуға арналғандай. Шыңның заңғарлығы «тақияң жерге түсер тұрған киіп» орамымен әрленген. Бұл жерде Сәкеннің нені суреттесе де айрықша тұлғалантып бейнелейтініне тағы бір тәнті боламыз.

«Таусылмайтын бір ой ойлап,// Иіліп ешбір тауға тәжім етпес» шыңды жан иесіне айналдыра суреттеу тұсында да, ақынның табиғат туралы жазып отырса да, өзіндік өр рухы көзге түседі. Поэма сюжеті қазақтың жеріне басқыншылық саясат жүргізіп, әлсін-әлсін бүйірге найза тіреген, тынышсыз көрші қалмақтармен есеп айырысу кезінде қолға түскен тұтқын қыз төңірегінде өрбиді. Қызды мүсіндеуде ақын әдемі нақыштауларға барады.

Сол қыздың он жетіге келген жасы,

Оралған аш беліне қолаң шашы.

Қап-қара қарлығаштың қанатындай,

Иілген ақ маңдайда екі қасы.

Батырларды қыздың жастығы, келісті де келбеті ынтықтырады. «Оралған», «қолаң» сөздері шаштың ұзындығын, қалыңдығын білдірсе, «аш» бел нәзіктікті аңғартады. «Иілген» сөзі қастың әдемі бейнесін елестетсе, оның «ақ маңдайға» қонуы реңге рең қосып тұр.

Осы олжа қыз кімге бұйырмақ, батырлар «сұлуды бір-біріне берісе алмай» гүжілдесуде. Соңғы сөзді ханнан тосқан батырлар: «Біріңді көріп өзі таңдау қылсын,// Бұйырдым тұтқын қыздың қалауына» деген тоқтамға тоқайласады.

Абылай таңдауды қыздың өзіне берген кезден бастап, оның тек әдемі ғана емес, ақылдылығы да салтанат құрады. «Өнерін батырлардың сынатсаңыз» деген өтінішіне ханнан ілтипат алған қыз таңдауды жоталандырады.

Құралайды көзге атқан мергендік батыр үшін мәртебесін асырар өнер екенін қыз білмейді емес. Байлаулы жазымышқа бойұсынған қыздың жаулығындағы «Егер де айтқан серттен таяр болсаң,// Мейлің жырт, мейлің өрте, шеш те» деген жазу оның алыстағы арманды күндерінен хабардар беріп тұр. Батырлар оғының шың басындағы жаулыққа тимеуі Абылайды да ойлантады. «Үндемей хан да тұрды зор намыс қып» деген тармақ оның сарбаздарына деген сенімі ақталмай, қабақ шытысын білдіреді. Қыз бірінші шарты орындалмаған соң: «Екінші бәйге оп–оңай, күш сынасу,// Онан соң үшіншісі: жеңіл жұмбақ» деп хан ықтиярын беріп отырғанда талапты күшейтуге тырысады. Екінші шарт бойынша төрт адамды арқалап, мың қадам жүгіруге қатысқан қырық батырдың ішінен сегізі қыз межелеген жерге қатар келеді. Қызға үшінші шартты айтудан басқа амал жоқ. Ол маңайындағылар жүрек зарын естір деген үмітпен өз жайын жұмбақтап жеткізеді. Өз басынан өткізген оқиғаларды түрлі құстардың қылығымен бейнелеп, емеурін танытады. Сюжеті қою, тартысы күшті, трагедиялық сипатты, ұзақ көлемді, астарлы жұмбақты орайластыра жеткізу де, оны шешу де екінің бірінің қолы емес. Өзі-кептер, сүйген жігіті-сұңқар, қамқор адамдары лашын, қиянат көрсеткендері-қарақұс, жапалақ, ханды-бүркіт бейнесінде сомдайды. «Айтыңыз қайсысының ерлігі артық?» деген қыз сұрағы Абылай сарбаздарын тосылтады. Қыз жұмбағын қол ішінен сурылып шыққан Адақ шешіп, өз үлесіне тиген қыз басына бостандық береді. Бодандағы жас ару елін-жерін шапқан жауының алдында ержүректік, қайсарлық, ұстамдылық танытады. «Жауының елін шапқан ортасында, //Тапжылмай сұлу да тұр тас басында» деп, қыздың бірбеткей, неден болса да тайынбайтынын ақын былай суреттейді.

Ойлап ем, сырымды ашып жыламаққа,

Жұмбақтап ханнан ерік сұрамаққа,

Әдейі құз басына шығып едім,

Бермесе тұңғиыққа құламаққа.

Тереңге төңген құзды сайлап едім,

Басына шығып кепті сайрап едім.

Олжаға түсер болсам, құздан құлап,

Өлуге белді бекем байлап едім.

Елін жаулаған елдің падишасы болуға да қыз құлықты емес. Қимылы мен іс-әрекетінде адамдық мәнін ашатын болмысы жатқан қызды Сәкеннің үлгі тұтуы да жоқ емес. Өз басына бостандық тиген қыз өзі сияқтылардың да кеңпейіл қамқоршысы:

Рахмет! Құтты болсын дегендерге,

Зарымды бүйтіп шешкен кемеңгерге...

Тағы да адамшылық еткейсіздер,

Олжа боп, біздің елден келгендерге.

Еркіндік аңсаған қыз ақыл мен өр мінезінің арқасында бостандықта. Есті қыздың елін адаспай табарына сенім мол. Шығарманың тұтқасы-авторлық идея десек, бұл жерде бітіспес жау қалмақ қызын ақыл-ой, сезім-қайрат, терең адамгершілікті ұстанған хан да, қара да бостандыққа жіберіп тұр, бұл - кесек әрекет.

Қыз басына бостандық әперген Адақ поэмада алғаш алғыр да, шапшаң ойлылығымен, батыл да өжет мінезімен көзге түседі: «Тым -тырыс тұрған қолдан шықты біреу,//Жыр қылған қыз жұмбағын шешем деген.»

С.Сейфуллин стиліне тән озық кейіпкерін тұлғалантып, асқақтата бейнелеу Адақ портретін жасауда да байқалады:

Білінген шиыр дене, бейне шойын,

Жұп-жұмыр сом боп, біткен жігер мойын.

Денесі бұлшық еті, шерткен күшті,

Бәйге атша ширатады тұла бойын.

Сырт түр-тұлғасында мін жоқ жігіттің өткенінен де ақын хабардар етеді:

Жасынан кедейліктен кемдік көрген,

Жігерлі талабы зор өзі мерген.

Жылқысын бағып жүрген байын тастап,

Төренің бір себептен қасына ерген.

Сыпайы, тиянақты өзін баққан,

Артықсып, әңгіленіп емес лаққан.

Күші де, ерлігі де жолбарыстай,

Әділдік, кішілікпен көпке жаққан.

...Күресте қалың қолды адақтатқан,

Сондықтан Адақ деген есім алған.

Өмірдің ащы - тұщысын көрген, сана-сезімі тұрақты, қара күштің иесі ғана емес, әділдікті, рахымды ту қылып ұстанған кейіпкер Сәкен идеалына жақын. Адақ - белгілі бір оқиғаға ғана емес, жалпы тауқымет атаулыға қашан да қасқайып қарсы тұра білетін ізгілікке ұмтылған жан. Оқырманды «Адақ деген есім алған» жігіттің азан шақырып қойған есімі кім блғаны қызықтырары сөзсіз. Тарихқа үңілсек Абылай ханның төңірегіндегі батырлар сабынан ондай есімді кездестірмейміз.

Т.Жұртбай Зейнолла Сәнік пен Бейсенғали Садақанұлының «Қабанбай батыр» кітабындағы «Еспенбеттің Адақ аталуы және Маржан қыз оқиғасы» әңгімесін байыптай келе: «Сәкен Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасындағы Адақ батыр   осы Еспенбет» деген ойды айтады /3,123/. Бұған поэмада оқиға аңыз ретінде суреттелсе, әңгімеде нақты деректер, адамдардың аты-жөні берілетінін алға тартады. Еспенбет есімі қалың жұршылыққа Дулат Бабатайұлының «Еспенбет», М.Әуезовтің «Еңлік-Кебек» трагедияларымен таныс. Қазақ жерін қалмақтардан азат етуде ерлігімен көзге түсіп, халық арасына кең танымал болған Еспенбеттің аталған әңгімедегі бейнесінен «Көкшетау» поэмасындағы Адақ бейнесі онша алшақ емес. Оқиғалардың баяндалу үрдісі де жақын. Поэмада жігіттің Адақ аталу себебі «күресте қалың қолды адақтатқан» тіркеспен ғана беріледі.

Әңгімеде Шаған шайқасында қолға түскен қалмақ қызына Абылай ханның «Кімді ұнатса соған барсын, басқамыз кеңшілік етелік!» деп ерік беруі, қыздың үш сыны, Оқжетпестің «Оқжетпес» аталуы баяндалады. Қыздың үшінші талабы тұсында: «Батырлардың кекселері бұл жұмысқа қатынаспай, қызығын көріп, тамашалап тұрыпты. Ал жастардан мынадай деп белсеніп шығып, бұл жұмбақтың мазмұнын шешетіндей ешкім болмапты. Сонда Қабекең (Қабанбай батыр Н.Р) жан-жағына қараса садақшылар тобының сардары, халықтың амандығын қорғау үшін далада жүріп жаңадан келген Еспенбетті көзі шолып қалыпты, Қабекең «Сен неге қатынаспадың?» дейді. «Мен жайырақ келдім, сырттай көріп тамашалап тұрмын. Бірақ мына бәсекеде жасырынған мол сыр жатқан іспеттенеді» дейді Еспенбет. Қабекең: «Жастардың бірісің, сен де қатынас» депті қызға естіртіп, Еспенбетке рұхсат ет дегендей сыңай білдіріп. Сонда Еспенбет: «Егер сіздер лайық тапсаңыздар мен де қатысып көрейін. Мен осы бәсекенің екі түріне қатынасайын, біріншісі – садақ атуға, екіншісі - соңғы айтылған астарлы сырға қатынасайын. Егер лайық болса қыз зеңгір тастың басына орамалын тігіп өзі жерге түссін» деген талабын қойыпты. Содан жұрт қызды шақырып алып, орамалын тастың басына тіккізіп, онан кейін түсіріп, қаратып қойып Еспенбеттің атуына кезек беріпті. Мерген садағын керіп, жебесін қадап, қырындай тұрып тартып қалғанда жазайылдың оғы орамалды қыран ілген қаздай жалп еткізіп ұшырып түсіріпті. Қыз еріксіз басын иіп тағзым етті. Тұрған жастар қатты шаттанып разылық білдіріп: «Енді соңғы сөзді шешіп айтып берсең»-деп ұсыныс қойыпты.

Сонда Еспенбет қыздың жұмбағын бұлай шешкен екен.

- Қабеке,- депті, - әуелі мен қыздың мысал қып көрсеткен жұмбағын шешейін, сіздер қызға қаһар тігіп ренжіп қалмаңыздар, екінші бұл бәсекені жастарға ұйғарыпсыздар, сондықтан соңғы шешімін де берсеңіздер.

Еспенбеттің бұл талабына хан да, Қабанбай да мақұл болыпты.

- Бұл қыз, депті Есекең сөзін сабақтай түсіп, - орнықты қара ормандай халықтың ішіндегі бір адамның үш баласының бірі екен, ауылын жау шауып, үйінің шаңырағы шағылып ойрандалғалы жатқанда өз елінің бір батыры құтқарыпты да, осы қызбен уәде байласып, ел іргесі тынышталып ес жиған кезде қосылу үшін осы орамалды берген көрінеді. Сол аралықта біздің адамдарымыздың қолына түскен сияқты. Енді қазір үшінші рет талас туылып тұрған жайты бар. Мұның жастарды жапалақ деуіне ренжіп те қаламыз. Оған кешірім дейтін бір дәстүр бар емес пе? Бұған өзінің неше рет тағзым етуі қателегімді кешір дегендік қой. Оның үстіне бұл қыз уәдеге берік көрінеді, махаббат қадірін өмірінен жоғары қоятын шынайы адал адам екен. Егер бірінші ретте жебе орамалға тисе онда тастан ұшып өлу үшін ең биік тасқа шыққан екен. Екінші жолы батырлардың бірі бәсеке бойынша бірінші болып төбеге шықса, онда шыңырау суға түсу қаупі бар екен. Мен басында осыны сезіп қатынаспадым. Ал енді сынақ бойынша қызды мен алуға тиісті болсам, соңғы қырғи құрлы болмаймын ба, нәпсіге ілесіп осынша сүйіспеншілік байлаған адамды қорлауым намыс болар, ерлік болмас деп ойлаймын. Екінші, осы қыздың тегі мұсылман сияқты, олай болса ислам шариғаты бойынша алғанда зорлау күнаһарлық болады. Хан алдында қараның билік айтуына жол жоқ қой. Ендігі билігін тақсыр ханекең өзі айтсын. Сонда Абылай хан мынадай билік айтқан екен:

- Еспембеттің мергендігіне, ерлігіне, ойлы кемеңгерлігіне, нәпсіге жол бермейтін жомарттығына разы болып, оның тілегі бойынша қызға кешірім етіп талабын орындалық. Барлық жас батырларымыз Еспенбеттей әрі шешен, әрі кешірімді жомарт болсын, қызды босаталық. Бір таңдаулы атқа мінгізіп, азық-түлігін толықтап үш адам Шағандағы Ақпантайға жеткізіп салсын. Ақпантай мекеніне апарғызып үйіне, ел-жұртына табыс етсін. Біздің әйел ұрпақтарымыз да осы қыздан үлгі алатын болсын»-депті.

Қазбек би ханға және халыққа қарап «Алтын берсеңіз иелік еткен елде қалады. Атақ өлмейтін мұра, артық жоқ мұнан сірә... Еспенбеттің мергендігіне, ерлігіне, қайраты мен қайласына, ақыл-ойының озықтығына, тапқырлығына қарап бір атақ берілсе, осының бәрі біздің жеңісімізге қосылған тың үлес емес пе, не дейсіздер, дегенде сөзді көпшілік қолқалауымен Боранбай би жалғастырып: «Біздің қазақ озғанға өрелі орын береді ғой, сондықтан бұл жігітке «Адақ» деп атақ берелік. Барлық жастырамыз Адақша алға ұмтылсын. Адақша үздік қара болып шығатын, Адақша табандылық көрсететін болсын» дейді. Хан барлық ақылшыларымен қосылып, жиындағы қалаң топ құптап, Еспенбетке Адақ деген ардақты атақ мәңгілік есім болым қалыптасыпты./4,138/. Оқиға ұқсастығы күмән тудырмайды. Поэмада өзіндік салмағы бар аталған әңгімеде оқиғасы баяндалмайтын «Бүркіт пен аққу, мерген» тарауында қоғамға, кейіпкерлеріне деген авторлық баға берілген. Бұл тараудың авторлық ойға, суреткерлік идеяға қосары бар. Бұл тұста балапандарын ерте алаңсыз жүзген жұбай аққудың шырқын бұзып, бір балапанды іліп кетіп, көлді шулатқан бүркіт лаңында заман қасіретін ишаралау бар. «Әлсізді әлді жеген күші басым» саясат Сәкенге таң емес. Ақын ел тыныштығының, көл тыныштығының қорғаны қарадан шығады деп поэмаға Адақты осы тұста қосады. Көлді шулатқан бүркіт Оқжетпес басына жете бергенде Адақтың садағының оғынан төмен сорғалайды. Ақын өз кейіпкерінің ішкі жан дүниесіндегі имандылық зорлық атаулының қай-қайсынан болсын үстем екендігін аңғартады.

Сөйледі Адақ тұрып Абылайға:

«Я, тақсыр өтілім бар,-қабыл айла.

Жұмбақты шешпей тұрып тілегім бар,

Қабыл ғып тілегімді сөзді байла!

Болар ед, кешпес күнә-шешер болсам,

Жақпаса қыздың басын кесер болсаң,

Жұмбақты сонда ғана шешіп көрем,-

Қыз сөзін шайпау болса кешер болсаң...

Осы көріністен кейін қыздың жаулығына оғын жеткізген, жұмбақты шешкен, ол аз десеңіз қызға жүрегі жібіп, бостандыққа ұзатқан Адақ әрекетіне таң қалмайсыз. Адақтың мәрттігіне куә болғандардың ойланбағаны жоқ. Қазақ - осы дерлік ұлттық болмысты, дала демократиясының көрінісі. Сәкен Адақты рухы биік, кісілік пен адамгершілікті ту етіп ұстаған тұлға ретінде бейнелейді. Адақ - ел мен елдің береке-бірлігін, тыныштығын, ынтымағын қалаған, тіпті осы жолда ханды да қараны да тоқтамға шақыратын ер. Адақ - олжаны обал деп, зорлықты күнә деп қабылдайтын жақсылыққа ынтызар көңілдегі кейіпкер, оның ізгілік жасау деңгейі ұлт шеңберінен шығып, жалпыадамзатты аялау өресіне жеткен.

Басқа уақыт, өзге өткен дәуірді суреттеп отырса да, Сәкен өз замандастарына текті сөз алдындағы теңдікті көруді, әрі көрсетуді мұрат тұтқан.

Қыз жырын сізге арнады төрелікке,

Болмайық, тақсыр, бекер өр-елікпе,

Естіген халық жерге түкірмесін,

Біз дағы әділ билік берелік те.

Сөзден ұтқан қиянаттан жаны аулақ Адақ қыз басына ханнан сауға сұрап, еліне аттандырып тұрып: «Сұлу бикеш, өлмесе, тауып алсын жомарт ерін» деген тілекпен аттандырып салады. Поэма осы оқиғамен аяқталса, көркемдік жағынан да, композициялық тұтастық жағынан да ұтпаса кемдік көрмес еді. Негізінен «Көкшетау» поэмасы оқырман жадында осы оқиғамен есте қалатынын жоққа шығара алмаймыз. Поэманың соңғы тараулары саяси бағдардың құбылысын аңдатудан туған дүниелер. Тіршілік толқынысының ағысы Сәкен қаламын бұрды, идея үшін көркемдік құрбан болды. Осы тұста С.Садуақасұлының: «Өткенді ескергенде Сәкеннің ақындығы өзгеше қозады Сәкеннің жақсы өлеңдерінің бәрі өткеннің сипаттары.» /5,256/ дегені ойға оралады. Поэманың соңғы бөлігінің көркемдік деңгейінің солғындауына кеңестік дәуірді мадақтай суреттегенмен, оның қалқасындағы шындықтан шет дүниелер әсер еткені аңғарылады. «Көкшетау» поэмасының эстетикалық нысанасы – адамгершіліктен алшақтамау. «Әділ билікті» аңсаған Сәкен дүниенің түткілін моральдық, гуманистік негізде де өзгертуге болады дегенді поэма өзегіне айналдырып, ол ойын билік басындағыларға емеурінмен жеткізген.

ӘДЕБИЕТТЕР

1.Нұрғали.Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. –Астана., 2002.

2.Кәкішев. Т. Мағжан – Сәкен. – Алматы., 1999.

3.Жұртбай.Т. Бесігіңді түзе. –Алматы.,1997.

4.Сәнік. З., Садақанұлы.Б. Қабанбай батыр. –Үрімжі., 1998.

5.Садуақасұлы. С. 2 томдық шығармалар жинағы. – Алматы., 2003.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада С.Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасының идеялық, көркемдік қырлары талданады. Поэма сюжетіне қатысты кейінгі дерек көздерін пайдаланады.

Настоящая статья посвящена рассмотрению идейного содержания, изобразительно-выразительных средств в поэме С.Сейфуллина «Кокшетау». Автором использованы источники относительно сюжета поэмы.

Ежелгі замандарда пайда болған бұл мотив алғашқы уақытта мифтің бір эпизоды ғана емес, өз алдына жеке антропогоникалық миф ретінде айтылған. Алғашқы адамдардың пайда болуы және құдайлар туралы әңгімелер антропогоникалық мифтер жүйесін құрайды.

Ғажайып туу мотивін аналық ру заманында пайда болған түсініктермен байланысты қарастырған ғалым А.Н.Веселовский өзінің «Историческая поэтика» атты еңбегінде ғылыми тұрғыдан дәлелдеген /1,538-539б./. Бұл мотив – осы көрсетілген кезеңдегі адамдардың дүниеге келуі тотемнің әйел бойына қонуына байланысты жүзеге асатын құбылыс қарабайыр дүниетанымның жемісі деп білген. Бірақ кейбір халықтар өздерінің генеалогиялық мифтерінде өздерінің шығу тегін, әйелмен емес, керісінше ер адаммен байланыстырады. Кейіпкер белгілі бір қасиетті тотеммен некеге отырып, сол арқылы ұрпақ таратуға иеленеді.

Кейіпкердің ғажайып тууы мотиві әлем халықтары, оның ішінде қазақ фольклорында кеңінен таралған, дәстүрлі мотивтердің бірі. Бұл сарын «Шыңғыснама», «Оғызнама», «Қорқыт ата», «Манас» эпосында да көрініс тапқан, аталған мотив көбінесе кейіпкердің ерекше тұлғасын өзгелерден айрықша даралай көрсету мақсатында пайдаланылатын көркем тәсіл қызметін атқарады. Адамзат қоғамының балаң дәуірлеріндегі мифтік сана-сезімнен бастау алатын ғажайып туу құбылыстары жөніндегі наным-сенімдер нәтижесінде пайда болған бұл мотивтер, адам баласының ертедегі дүниетанымының әр түрлі сатыларындағы түсініктерін бойында сақтап келе жатуымен құнды.

Ғалымдар мәселен, Қорқыт төңірегіндегі шығарманы ертегіге айналып болмаған аңыз деген пікір айтады. Осы тұжырымға қосымша, яғни оны тереңдете түсу үшін біз зерттеуге қатысты тақырыпты ашу үшін Қорқыттың дүниеге келу эпизодын алып отырмыз. Қорқыттың көрқапта немесе дию-періден туылуы шаман дініндегі мифтің негізінде жасалған.

Миф бойынша шаман аспандағы әлі дүние есігін ашпаған сәбидің жанын қапқа салып, жер бетіне түсіріп ата-аналардың балалы болуына көмегін тигізіп отырған. Мұндай дүниетаным шаманизм дәуірінде өмір сүрген Қорқыттың дүниеге келу аңызының қалыптасуына әсер етіп отыр. Кейіпкердің негізгі миссиясына айналған өлімнен қашу және ажалдан құтылу үшін жасаған іс-әрекеттерін, оның адамзатты жазмыштан құтқару, мәңгілік ету мақсатын ғалым Б.Кенжебаев грек мифологиясындағы Прометейдің игілікті ісімен қатар қарайды. Сол себепті, Қорқыт туралы аңыздың құрылымындағы көне мифологиялық элементтер шығарманың аңыз екендігін дәлелдей түседі /2,-59б./.

Ежелдегі түркілердің шежіресіндегі ғажайып туу мотивінен түрлі тотемдік культтер мен көк аспан, көк бөрі бейнелері кездеседі. Осындай сюжеттерді іздеу мақсатында Оғыз, Қорқыт, Шыңғысхан туралы аңыздарды алу себебіміз, мұнда жоғарыда аталған таным-түсініктер айқын көрінген.

Мұндай құбылыстардың орын алуы әр түрлі түсіндіріледі. Фольклорлық шығармалардың таралу аясы тек жеке халықтың территориясымен шектеліп қоймай, көршілес шет елдерге ауысып отырған. Қазақ халқының эпикалық мұраларындағы ғажайып тууға байланысты эпизодтардың көпшілігі берісі түркі, арысы әлем халықтары фольклорлық туындыларында да кездеседі. Бұл ата-бабаларымыздың әлемдік өркениеттің ілгері басу процесіне белсене араласуының, дүниежүзілік мәдениеттің өркен жаюына өзіндік қомақты үлес қосқанының нәтижесінде болып отыр. Сонымен қатар әлем фольклорындағы тығыз қарым-қатынастардың айқын айғағы.

Әр ұлттың өзіне тән әдет-ғұрпы, салт-санасы, мәдениеті, психологиясы бар. Бұлардың негізі, бастауы бір кездегі тайпа одақтарының өмір тәжірибесі негізінде пайда болған. Тегі бір, түбі бір бола тұра Оғыз тайпаларының, сондай-ақ Қыпшақ тайпаларының өз алдына бөлек-бөлек одақтасуы өмір арналарының екі түрлі сипат алуына әкеліп соқты. Ілгері заманда нақтылы өмірде болған оқиғаның уақыт өте келе аңызға айналып кететінін тарихтан білеміз. Осындай нақты бір аңыздың әр халықта, әр ұлтта әр түрлі баяндалуы, өзінше жырлануы ұлттық, тайпалық ерекшелікке тікелей байланысты. Мұны біз ауыз әдебиетінің орта ғасырларда хатқа түскен шығармалардан айқын байқаймыз.

Солардың бірі - «Оғызнама» – кітаби эпосындағы «Оғыз қағанның тууы мен балалық шағы баяны» атты тарау. Кейіпкердің ғажайып туу мотивінің бір түрі – болашақ кейіпкердің күннің нұрынан пайда болуы. Бұл мотив бүкіл жер жүзі халықтарының ауызекі шығармаларында бар. Бұл мотивтің түркі-монғол халықтарының фольклорында пайда болу себептерде, оған әсер еткен, діни-наным сенімдер де анықталған. Кейіпкердің күн нұрынан туу мотивінің пайда болуына ерте замандағы шаман дінінің мол әсері болған. Шаман дінінің ең негізгі ұстанымдары күнге, айға, көк аспанға табыну болып табылады. Кейіннен Құдайдың есімі болып табылатын – «Көк Тәңірі» деген сөз пайда болған /3,20б./.

Түркі-монғол халықтарының аңыз-ертегілерінде кейіпкердің күн нұрынан туу мотивінің орын алуы ежелгі наным-сенімдерге байланысты. Жалпы дүние жүзі халықтары фольклорында атақты адамдар мен Құдайлардың дүниеге келуі көбінесе күн нұрымен байланыстырылады. Фольклортанушы ғалым В.Я.Пропп: «Адам баласы мәдениеттің неғұрлым төменгі сатыларында болған уақытта «ғажайып туу» елдің бәріне талғаусыз таныла береді. Патша мен Құдайлардың бұлай тууы олардың артықшылығына айналды. Ал қарапайым адамдар қалыпты жағдайда дүниеге келеді. Египет патшалары өздерін «күннің құдайы Раның тұқымымыз» деп санайды. Осындай сенім Үнді патшалары мен ханзадалары және Қытай императорларында да бар», - деп жазған /4,207-208бб./.

Қазақ аңыздарында бұл мотив Шыңғыс ханның дүниеге келуімен байланысты айтылады. Қазақтың «Еңсегей бойлы ер Есім» жыры Есім ханның атасы Шыңғыс ханның күннің нұрынан дүниеге келгенін әңгімелеуден басталады. Ал, біз қарастырып отырған «Оғызнамада» да Оғыз қағанның анасы Ай қаған күн нұрынан жүкті болады. Бұл мотив екі туындыда ұқсас сарында баяндалады /3,75-77бб./. Осы аңыздың қазақ, монғол арасында тараған нұсқаларын салыстырып зерттеген ғалымдардың ой-пікірлері бір арнаға саяды. Олар кейіпкердің күн нұрынан туу мотиві түркі тектес және монғол халықтарының фольклорына тән сарын екендігін дәлелдеп көрсетеді.

Ғалым А.Н.Веселовский бұл мотивтің татар мен қазақ халық ауыз әдебиетіне тән екенін анықтап, аталған халықтар фольклорында кейіпкердің күн нұрынан тууына байланысты көптеген аңыздарды, мифтерді келтіреді. Кейбір татар тайпаларының тегін Аланкуадан таратындығына тоқталады /1,535б./. Қазақ фольклорындағы ғажайып туу мотивінің көне үлгілерін Оғыз ханның, Қорқыттың, Шыңғыс ханның дүниеге келуі жайындағы шежірелерден кездестіруге болады.

Ғажайып туу мотивінің қыр-сырын толық тану дүниежүзі фольклорына ортақ үлгілерін типологиялық аспектіде тарихи-салыстырмалы тұрғыдан зерттеу қажет. Себебі, Батыс Европа мен Орта Азия фольклорлық шығармаларында көптеген ұқсастықтар бар. Ол көбінесе жеке мотивтердің, сюжеттердің ұқсас түрде қайталануына байланысты. Фольклорда осындай құбылыстардың орын алуы адамзат тарихының біркелкі дәуірлерді басынан өткізуінің нәтижесі болып табылады. Мәселен, түркі халықтарының феодалдық дәуірде пайда болған эпикалық шығармаларындағы типологиялық сипатын В.М.Жирмунский «Тюркский геройческий эпос» атты еңбегінде қарастырған /5,5б./.

Ғажайып туу мотивінің мифтен бастап, кейінгі дәуірде туған фольклорлық жанрларға дейінгі даму жолы біркелкі емес. Осы мақсатта оның ертегі, эпос сюжеттерінен орын алуына орай иеленген ерекшеліктерін анықтаймыз. Зерттеу барысында шежіредегі немесе жеке қаһармандардың пайда болуы туралы аңыз-әңгімелердегі ғажайып туу туралы мотивтің поэтикасы, оның сюжеттік құрылымы ашып көрсетіледі.

В.Я.Пропп «Фольклор и действительность» атты еңбегінде бүкіл дүниежүзі фольклорының ең көне жанрларында пайда болған ғажайып туу мотивінің пайда болу принциптерін ертегі наным-сенімдермен, культтік, рәсімдік мәселелермен тығыз байланысты қарастырды. Бұл мотивтің фольклорлық шығармалар сюжетін толықтырушы көркемдік тәсілге айналғанға дейінгі даму тарихын қалпына келтірді /4,205-239б./.

Қазақ ертегілері мен эпостарының сюжеттік ұқсастығы мәселелеріне арналған зерттеулерде бұл мотивтің шығу тегіне барлау жасалған. Ғажайып туу мотиві тотем бабаның әсерімен, әулие-әнбиелердің көмегімен және тағы сол сияқты керемет жағдайлардың нәтижесінде болатынына сәйкес жіктеледі. Ғажайып туу мотивін жүйелеудегі бұл принцип тотемдік, шамандық, мұсылмандық культтердің фольклорлық туындылардағы әсерін ескере отырып қалыптасқан. Эпос қаһармандарының дүниеге келуі де ерекше суреттеледі, бірақ мотивтің көне түрі мен мағынасы өзгеше сипат ала бастайды. Қаһармандық эпостың классикалық үлгілерінде кейіпкер адамдардың некеге тұруы нәтижесінде, яғни, табиғи жолмен туылады. Бірақ шешесінің батырға жүкті болуына қасиетті күштер көмектеседі. Яғни, көне эпос пен батырлық жырдағы ғайыптан туу мотивінің сипаты ертегідегі қарағанда, басқашалау. Бұл жөнінде фольклортанушы ғалым Ш.Ыбыраев: «Эпос поэтикасы батырдың керемет тууын қажет етеді. Әрі бұл мотив батырдың айрықша жаратылысын, өзгелерге ұқсамайтын дара бітімін куәландыратын шындық ретінде алынады. Көптің бірі атқара алмайтын істі туысынан тотем бабалар, аруақтар, пірлер назарында жүрген батырлар ғана атқара алады / 6,230б./», - деп жазады.

Фольклорлық эпикалық жанрлары құрамындағы ерекше жағдайда жаратылу сюжетінің жасалу жолдары қоғам өміріндегі салт-дәстүрмен, әдет-ғұрыптармен біте қайнасып жатыр. Осы ерекшеліктер «Оғызнама» - кітаби эпосына да тән.

Жыршы қаһарманды керемет етіп көрсету мақсатында ғажайып туу мотивін түрлі көркемдік тәсілдермен өрнектейді. Мәселен, болашақ батырдың қасиеттерін ерекше айқындайтын мотивтің бірі – анасының жүкті кезінде ең күшті жыртқыш аңдардың етіне жерік болуы. Сондықтан, бұл мотив әлі дүниеге келмеген кейіпкердің мінез-құлқын алдын ала таныту үшін өте маңызды рөл атқарады.

Фольклортанушы ғалымдар М.Ғабдуллин, Т.Сыдықовтар «Қазақ халқының батырлық жыры» атты еңбекте елді сыртқы және ішкі жаулардан қорғайтын, еңбекші бұқараны молшылыққа кенелтетін батырды аңсау «Қобыланды батыр» жыры дүниеге келуіне негіз болған идея екендігіне тоқталады. Жырдың экспозициясындағы батырды ғажайып туылған етіп көрсету халық арманын іске асырушы кейіпкердің тұлғасын сомдауда үлкен рөл атқаратындығана мән береді /7,224б./.

В.М.Жирмунский өзінің «Тюркский геройческий эпос» атты танымал еңбегінде Орта Азия мен Қазақстан халқына ортақ «Алпамыс» жырының әр түрлі версияларын салыстыру барысында әр түрлі эпикалық туындыларда кездесетін қаһарманның дүниеге келу мотивіндегі ұқсастықтар мен айырмашылықтарды көрсетеді. Ғажайып туу мотивін салыстырмалы тұрғыдан қарастыру нәтижесінде олардың бір қалыпта қайталанатынына көңіл аударады /5,74б./. Батырдың ғажайып тууы туралы сюжеттің зерттелу нәтижелерімен М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә.Қоңыратбаев, М.Ғабдуллин, Қ.Жұмалиев, Т.Сыдықов, О.Нұрмағанбетова, С.Қасқабасов, Ш.Ыбыраев, Б.Әзібаева т.б. фольклортанушылар еңбектері арқылы танысамыз.

Оғыз, Қорқыт туралы аңыздарда немесе ру тайпалардың шығу тегі туралы шежірелерде қаһармандардың ерекше жаратылуына үлкен мән беріледі. Бұл жерде ол алғашқы ру-тайпаларды жаратушы ілкі бабалардың, атышулы әулие-перілердің, жасампаз қаһармандардың ғажайып тууын баяндайтын мифтер циклін құрайды. Әрбір халық өздері табынатын объектілерді уағыздау мақсатында осындай мазмұндағы аңыздарды таратқан. Оның халыққа әсерлі болуы үшін қаһармандарды ерекше жаратылысын суреттеу тәсілі қолданылады.

Эпос сюжеттерінде ғайыптан дүниеге келу мотиві өзіне дейінгі эпизодтармен байланысып, оқиғалар тізбегінің белгілі бір тәртібін сақтап орналасады. Эпикалық жырларда ерекше жағдайда туу мотивінің бірнеше сарындары қатарынан қатысады. Әрбір мотивтің жырда баяндалу тәртібі мен мағынасына қарай аталуын ғалым Ш.Ыбыраев «Қазақ-оғыз эпостарындағы тегі бір желілер және олардың өзгеруі» деген мақаласында экспозиция болашақ қаһарманның ел-жұртын, ата-анасын, дүние байлығын, бейбіт тіршілігін, қоныс еткен мекенін суреттеуден бастап, содан соң жыршы біртіндеп баласыз ата-ананың басына түскен ситуацияны баяндауға ауысатындығын көрсеткен. Ғалым жырдың кіріспе бөлігіндегі осы екі көріністі мотив-суреттеу және мотив-ситуация деп атайды. Мұндай ситуацияның тууын екі түрлі себептермен байланыстыра қарастырады /6/.

Баласыз ата-ананың мал-мүлкін мирас етіп қалдыратын мұрагерінің жоқтығы, өзі басқарып отырған елді шет жаулардан қорғайтын батыр ұлдың болмауы керемет эпос қаһарманның тууын қажет етеді. Сюжеттің осындай қажеттілікті білдіріп тұрған кіріспесінен соң, болашақ батырды әулиелерден тілеу, тотем-бабаның көмегімен дүниеге келу және тотемнің етін жеу мотивтері баяндала бастайды.

Қазақтың ғашықтық жырлары мен дастандарындағы қаһарманның ғажайып туу мотиві көбінесе оның дүниеге келер алдындағы ерекше жағдаймен байланысты. Бұл кездерде ғажайып туу мотиві әлеуметтік негіздерінің басымдығына қарай өзгеше сипат алады. Бұл жайында фольклортанушы ғалым Б.У.Әзібаеваның «Казахские народные романические дастаны» атты монографиясында сөз болады /8/.

Ғажайып туу сарындарының тағы бір ерекшелігі – олар эпикалық әр түрлі жанрлардың табиғатына байланысты елеулі өзгешеліктерге ұшырай отырып қолданылады. Мифтік сананың нәтижесінде пайда болған ғажайып туу сарындарының эпикалық туындыларда көркемдік қызмет атқарғаны туралы жоғарыда тоқталып өттік. Сонымен қатар, сипаты жағынан дәстүрлі, формулалық сюжетке айналған бұл сарындар әр эпикалық туынды да жыршы, жыраулардың, айтушылардың шығармашылық шеберлігі арқасында өзіне тән ерекшеліктерге ие болады.

Қазақ эпосынан батырдың ғажайып дүниеге келуі, таңғажайып жағдайда өсуі, ерлік көрсетулері айрықша сипатталады. Батырлардың халық қамын ойлайтын айрықша тұлға екені оның керемет жаратылысының инвариантын құрайтын тұрақты мотивтер, оларды ата-аналарының зарыға Құдайдан, әулие-әебиелерден сұрап алуынан алдын ала сезіледі. Ал, жарық дүниеге келгеннен кейінгі батырға лайық өсуі де - өзгеше құбылыс.

«Қорқыт ата кітабындағы» Дерсеханұлы Бұқаштың, «Құпия шежіредегі «Шыңғыс ханның», «Оғызнамадағы» Оғыз батырдың, қазақ эпостарындағы Алпамыс, Қобыланды батырлардың дүниеге келулері, ер жетіп өсулері - соған айғақ. Мысалы, Шыңғыс ханның дүниеге келуі туралы Шәді Жәңгірұлы өзінің «Тарихнама» атты туындысында:

«Темучин анасынан дүниеге енді,

Бір қолының алақаны жұмық еді.

Қатындар қызмет еткен қарағанда,

Ішінде ұйып қалған бір қан көрді» /9,96б./.

деп жырласа, «Қисса Наурызбай» дастаны да бұл эпизод қайталанады.

«Қасым хан өзге ұлынан асып туған,

Көңлін дұшпанының басып туған.

Қарнынды анасының қан шеңгелдеп,

Қызартып екі көзін ашып туған»/10,62б./.

Махмұт Қашқаридың жазуына қарағанда, халық Қорқыттың туғаны ерекше сипаттаған. Олардың баяндауынша Қорқыт Сырдарияда сөйлеп туыпты. Бұл жөнінде халық аузында сақталған мынадай өлең де бар:

«Қорқыт туар кезінде,

Қараспанды су алған,

Қара жерді құм алған,

Ол туарда ел қорқып,

Туған соң әбден қуанған» /11,4-5бб./

Академик М.Ғабдуллиннің: «Халық әдебиеті жағымды батырлар образын жасағанда, олардың мықты, күшті, екендігін, сырт келбетін айтқанда, «арыстандай», «жолбарыстай жүректі» деп отырады. Мұның бәрі ауыз әдебиетінде образ жасау, жақсы теңеу табу, салыстыру үшін қолданылған» /7,48б./ – деп жазғанын ескерсек, «Оғызнамадағы» Оғызды бейнелеу үшін қолданылған «аяғы өгіздің аяғындай», «белі бөрі беліндей», «жауырыны бұлғын жауырынындай», «кеудесі аю кеудесіндей», т.с.с. болып келетін теңеулердің көркем образ жасаудағы қызметі ерекше екендігі белгілі.

Жалпы, халық өзінің эпикалық қаһармандарының образын әсірелей сомдайды. Ол үшін әр түрлі ертегілік мотивтерді пайдаланған. Бұл мотивтер халықтың көне мифологиялық наным-сенімдеріне негізделген. Әсіресе, Орта Азия елдері мен қазақ халқының эпикалық дәстүрінде осы ғажайып туу мотиві кеңінен орын алған. Бұл мотив эпостың сюжетін көркейте түсетін құралға айналған.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. Веселовскиий А.Н. Историческая поэтика. –Л: 1940. -646с.

2. Кенжебаев Б. Қорқыт туралы // Әдебиет майданы. 1938. -144 б.

3. Өмірәлиев Қ. Оғыз қаған эпосының тілі.-Алматы: Ғылым, 1988.-279 б.

4. Пропп В.Я. Фольклор и действительность. –Москва: Наука, 1976.-325 с.

5. Жирмунский В.М. Тюркский геройческий эпос. –Л: Наука, 1974.-727 с.

6. Ыбыраев Ш. Эпос әлемі. –Алматы: Ғылым, 1993.-296б.

7. Ғабдуллин М, Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. –Алматы: Ғылым, 1972.-338 б.

8. Әзібаева Б. Казахские народные романтические дастаны. – Алматы: Ғылым, 1990 -140 с.

9. Келімбетов Н. Шәді ақын. –Алматы: Жазушы, 1974.-96 б.

10. Хан Кене: тарихи толғамдар мен пьеса, дастандар. –Алматы: Жалын, 1993.-448 б.

11. Қорқыт ата кітабы. Оғыздардың батырлық жырлары: Эпос. /Орыс тілінен аударған Ә.Қоңыратбаев, М.Байділдиев/ - Алматы: Жалын, 1986.-128 б.
ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада «Оғызнама» - кітаби эпосындағы ғажайып туу мотиві қарастылады.

В статье рассматривается мотив чудесного рождения в эпосе «Огуз-наме».

Орыс ғалымы Белинский «Тарихшының міндеті – ненің болғанын айту, ал ақынның міндеті – соның қалай болғанын көрсету. Тарихи драманың мазмұны тек қана мемлекет өмірінен алынуы керек» - деген болатын. Тарихқа көз жүгіртсек, Сырым Датұлы атақты батыр, ірі тарихи тұлға болғанын дәлелдейтін мәліметтер өте көп. Ол - өзінің ерлігімен, ақылдылығымен, әділеттілігмен бүкіл елді өзіне қаратып, соңына ерте білген адам. Ол - Емельян Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне де белсене қатысқан, әскери тәртіпті жақсы меңгерген батыр. Сырымның айбарынаң, қаһаранынан қарсыластары қорыққан. Әсіресе, қарапайым халықты құлы ретінде жұмсап, артық еңбек ақы бермей келген ақсүйектер әулеті Сырымнан қатты қорыққан. Кіші жүздің ханы Нұралы ақ патшаға Сырымға қарсы шығатын күшті әскер сұрап жалынған.

ХVІІІ ғасырдың 80 жылдарында Кіші жүз рулары ханға бағынбай, халық бытырап, ел дағдарысқа ұшырайды. Осы сәтті күтіп отырған патша үкіметі қазақтың жерін, елін қалай басқарудың амалын қарастыра бастайды. Қазақ билері мен ру басшылары Кіші жүздің ханы Нұралының тақтан кетуін және қазақтардың бұрынғы жерлерінің қайтарылып берілуін талап етеді. Хандықтықтың жойылып, қазақ жерлерінің қайтарылуын талап етуші билердің бірі Сырым батыр еді. Осы кезде бізге тарихтан мәлім ел билеу ережесі «Игельстром реформасы» құрылды. Бұл жобаның реформасын генерал-губернатор Игельстром ұсынған. Жобаның ережесі бойынша Кіші жүздегі хандық билікті құрту. Хандық билікті сақтап қалу үшін, билер, ру басшылары реформаға қарсы шығады. Патша үкіметі басында «реформаны» қостағанымен, қазақ даласын басқарудың тәртібіне өзгерістер енгізудің соңы қиындықтар туғызатындығын сезіп, қазақ билерімен келісімге келіп, реформадан бас тартады. Бұны сезген халықтың наразылығы одан әрі өршілене түсіп, сонымен қатар, руларды басқарған билердің ауызбіршілігінің жоқтығынан, көтеріліс тіптен құлдырй бастайды. Ру басшылары енді «әділ хан сайлансын» деген ойларын айтқаннан кейін, басында хандыққа қарсы болған Сырым батыр да, тоқтап қалады. Себебі, патша үкіметі халықтың ыдырағын көріп қулық жасап, хан кеңесін құрайды. Хан кеңесінің құрамына билер, сұлтандар кіргендіктен ру басшылары қарсы болмай, қосылады. Шілде айында өткен хан кеңесінің мәжілісіне Сырым батыр өзінің қарулы жасағымен қатысады. Сырым халықтың жағдайының нашарлығынан және хан кеңесінің ашылуына байланысты күресті тоқтататынын айтады. Бұл хан кеңесінің құрамына Сырым Датұлы да енеді. Сырым Датұлы туралы мәліметтің бәрі тарихта болған жағдай.

Ғабит Мүсірепов тарихта болған Сырымның бейнесі мен сол замандағы қазақ елінің жағдайын тарихта болған шындық тұрғысында суреттеген. Сырым батыр хан, сұлтандарға қарсы шығумен қатар, орыс патшасының отаршыларына да қарсылық білдіріп, олармен аянбай күрескен. Қазақ еліне қысым көрсеткен губернатор мен атамандардың әскери бекіністеріне жасағымен батыл шабуыл жасай білген. Сол кездегі патшасы Екатерина Сырымның көтерілісінен қорқып, ақыры оның қойған талаптарына келісуге тура келген. Сырым батырлығымен қатар, ол шешен тілді, ақылды, алғыр болғанынын ел аузындағы аңыз-әңгімелерден де білуге болады. Сырым батырды қазақ елі қолдаған.

Драматург пьесада суреттеген би, ру басшылары, сұлтан, генерал-губернатор Игельстром, генерал-поручик Пеутлинг тарихта болған адамдар. Тарихи мағлұматтарға сүйенсек бұлар жоғарыда айтылған оқиғаларды ұйымдастырушылар, қатысқан адамдар. Ғ.Мүсрепов пьесада Сырымның ерлік, батырлық тұлғасын көрсететін тұстарын сол заманның өмірінен алады. Сол заманғы халықтың жағдайы ол, Емельян Пугачев бастаған шаруалар көтерілісі қазақ елін одан әрі ашындыра түсті. Өйткені бұған дейін хандардың зорлығы мен патша үкіметінің отаршыларының озбырлығына қарсы елдің наразылығы асқына түсті. Кедей халық өзара әр жерден көтерілістер ұйымдастыра бастайды. Қазақ жерінде хандық дәуірі құлай бастайды. Ру басшылары халыққа қарсы шығып, ел басқарудың жаңа талаптарын ұсынады. Ел екі жаққа бөлінеді. Оның бірі хандық тағын құлатпау болса, екінші жақ оған қарсы топ. Осы кезді күтіп отырғандай патша отаршылары қазақ даласын басып, бағындырып алуды көздеп отыр. Бірақ, олар ханға сүйенгісі келмейді, өйткені ол да құлдырап, халықтан қолдау көрмей отыр. Ал, патша үкіметі болса, біресе хандықа қарсыларды жақтап, бірде хан, сұлтандарды жақтап екі түрлі саясат жүргізеді. Олардың бар мақсаты қазақ елін өзін бағындырып, басып алу. Сол себепті де, хан әулеті мен оларға қарсы топтың тартысын одан әрі шиеленістіре түсу. Ғ.Мүсірепов «Болашаққа аманат» тарихи драмасындағы оқиға желісі Белинский айтқандай «мемлекет өмірінен» алынған.

Пьесаның бірінші көрінісінде қазақ жерінде хан сайлау тойы өтіп жатқаны суреттеледі. Ол жай той емес, хан сайлаудың 30 жылдық мерейтойы тойланып жатыр. Ханды дәстүр бойынша ақ киізге отырғызып, мақтап жатқан бір топ та, ол жаққа назар аудармай, өз қызықтары өздеріне отырған екінші топ. Бұл Сырым батыр бастаған, соның айналасына жиналған қарайып халық. Сырым өнерлі жігіттерді қолдап-қолпаштап отыр.

Жырау: Қазақ деген ел едік,

Біз қай елден кем едік!

...Келісімсіз дүниенің

Дүние емесін білер-ау.

Қорлық пен зорлықты,

Теңсіздік пен құлдықты,

Терең қазып көмер-ау!

Елдер менен елдерді,

Адам менен адамды,

Еркек пенен әйелді,

Қарасың демей, ақ демей,

Сарысың демей, сарт демей,

Біріне бірін теңер ау!

Жарасым мен келісім

Сонда бір қайтып келер ау!

Сырым: Суытпаңдар ойынды. Қалың қара тобыр ең болмағанда қызық көрсін.

Нияз: Сырым аға, біз де сол қара тобырдың біріміз ғой. Бәріміздің сұрай алмай жүрген бір сұрағымыз бар еді.

Сырым: Сұраңдар.

Нияз: Осындай оңбаған ханды біз неге сайладық осы?

Сырым: Ханды біз сияқты қара қазақ сайламайды, жігіттер.

Жігіттер: Енді кім сайлайды? Қазақтың ханын да біреу сайлап бере ме?

Сырым: Ханды хандар, сұлтандар сайлайды, патша бекітеді.

Нияз: Әлгі бір қос ноқта дейтінің осы болды ғой онда?

Сырым: Сол, сол! Бір иығында хан, бір иығында патша! Не арманың бар! Бүрсеңдеп жорта деруіңді біл! (1, 190-191 бет)

Бұл кеудесін ашу, ыза кернеген адамның жан айғайы. Сырым бұл тойға ханды қолдап, құрметтеп келген жоқ. Қарапайым қалықтың көңілін көтеру үшін, соларға демеу болу үшін келген және бір ойы ол қарапайым қалың жұрттың көзін ашу, қазақ елінің берекесін кетіріп отырғанын кім екенін түсіндіру, көрсету.

Сырым: Ол кезде хан болғысы келмеген адам ақылсыз болған болар еді. Олар қазақ деген елдің басын қосып, елдік туын көтерген адамдар.

Хан: Біз ше?

Сырым: Сенің туың тұр ғой, әне – тоғыз құйрық Шыңғыс ханның қыл туы.

Хан: Дүниеде бұдан құдіретті ту болып көрген жоқ. Осы біздің туымыз!

Сырым: Бұл әлдеқашан құлаған ту!

Хан: Сандалма! Қазақ елін ел қылған осы ту!

Сырым: Сандалмасаң, сандалма! Қазақ елін быт-шытын шығарып, өзіне-өзі ие болған елдігін құрт-мерезедей жалап келе жатқан осы ту! Сендер Тәукенің тұсындағы тұтас елді жырымдап-жырымдап бөліп алып Тәуке болмақсыңдар! Бір уыс Кіші жүзді екіге бөліп, жарым-жартысын Хиуаға қаратып алдыңдар. Тағы бір үш мың үйді Барақ бөліп әкетті. Енді қалғаныңа тоқсан сұлтан, бір хан таласып, ырылдасумен күндерің өтіп келеді. Сен қазақтың ханы болсаң, Ұлы жүзің қайда, Орта жүзің қайда?

Хан: Қай елдің қайда екенін жоқтайтын, сен сол елдің ханы ма едің?

Сырым: Мен сол елдің бел баласы – ұлымын! (1, 193 бет)

Сырым хан сайлауына қарсы, өйткені, ол Шыңғыс ханның ұрпағы. Ал, Сырым батырдың ойлауы бойынша кезінде қазақты қырып, жерін тартып, елін құл етпекші болған жауыздың тұқымы, қазақ еліне еш жақсылық жасамайды. Тегі, елі бөтен адам қарапайым қазақ елін аямайды. Елді тонайды, қырады. Қазақтың өзінен болса, онда ол өз еліне жамандық жасамайды. Өткір тілді, батыл Сырым еш қорықпастан, қарапайым халыққа түсінікті болу үшін, ханға тіке қарап, алдына шығып былай дейді:

Сырым Тегінде, екінің бірі дұрыс болар: не мен қырыққа жетпей қартайған болармын, не кейбіреулер қырыққа жеткенше ырқынан шыға алмай қойған болар... Болады ғой сондай бір илеуі жетпей, иі қанбай қойған бала шағалар... Оларға хандық жойылса да, хан аман қала беретіндей көрнеді ау, деймін.

Хан: Сырым би, қанша шешен болсаң да, осы айтқандарыңның біріне түсінетін бір қазақ табылар ма екен?

Сыры м: Ендеше тыңдаңыз, хан ием. Жұрт та тыңдасын. Тәуке хан өлген күні қазақтың хандығы да өлді. Қасым мен Тәукенің тұсында бір ұранның, бір тудың астында тұтас отырған ел едік-ау! Қазақ елінің соңғы ханы қайтыс болғаннан кейін, осы тұтастықты, осы елдікті қалай сақтаймыз деген ой, қазақ хандары, қайсыңның аузыңнан шықты? Жоқ, шыққан жоқ! Елді бөліп-бөліп әкетулеріңе ырық бермей келген Тәуке ханның өлгеніне қуанып кеттіңдер! Мал шаруашылығының ыңғайымен үш атырапқа бөлініп отырған тұтас елді – бір елді үшке бөліп, жүз басына екі ханнан отыра қалдыңдар. Ұлы хандық өлді демей не дейміз? Әбілмәмбет Түркістанға барып Тәукенің орнына жарбиып отыра қойып еді, Тәукенің орнына Тәуке болу қиын екен, қылжия кетті. Кәрі бөксесін Қытайға тосып, баласын Қытайға бағындырып, бас сауға сұрады. Орта жүзде біріне-бірі бағынбайтын екі хан отыр. Бір уыс Кіші жүзде екі хан отыр. Қазақ елінің бірлігін де, хандығын да, туын да, ұранын да осылай құлаттыңдар! (1, 194-195 бет)

Сырым қазақ елінің билігі өз қолында болсын деп тілейді. Елінің бірлігін, тыныштығын, көрші елдермен достық, татулықта болуды қалайды. Шыңғыс ханның ұрпағынан тараған хан, сұлтандар елді қанап, ыдыратып жіберді. Қазақтың елін қуғындап, жақсы жерлерін тартып алып, тонап, елді аздырып жіберді. Көрші елдерге де шабуыл жасап, ары бері өткен керуендерді тонады. Осы жасаған жауыздықтарының зардабын қарапайым халық тартып отыр. Сырым хан сайлауына, қазақ жерінде Шыңғыс ханның ұрпағының хан болуына қарсы болуының себебі де осы. Оның арманы хандықты жойып, халық кеңесін құру. Ол астыртын жасақ жинап, күрес ұйымдастыруды жоспарлады. Қарапайым халық Сырым батырды қолдап, қолпаштайды.

Сырым қазақ еліне ханнан еш қайырым, жақсылық болмайтынын, халыққа жаны ашымайтын да біледі. Ол сол себепті де, қазақ жерін басқару туралы ойларын патшаға айтып, Ресей империясы тарапынан қазақ еліне қолдау алуға тырысады. Бір жағы ол патшадан да еш жақсылық күтіп отырған жоқ. Хан, сұлтандарды тақтан түсіру де оңай емес. Құр айғайымен ешнәрсе бітпейтінін де біледі, сондықтан күрестің әдісін табу керек. Алдымен қазақ даласындағы хандықты жою керек.

Орыстың ұлы жазушысы М.Горький бір затты әсірелеп көрсету туралы былай деген болатын: «Өнер жақсыны әсірелегенде оның онан да жақсы болуын көздейді, адамға зиян, оны кемітетін жаман нәрсені әсірелегенде адамның бойында оған деген жиркеніштің пайда болуын, өмірдің сорақы жақтарын құртуға ерікті бейімдеуін көздейді. Өзінің негізінде өнер – бір нәрсені не жақтап, не қостайды, не оған қарсы күреседі. Немқұрайды қарайтын өнер жоқ және болмайды да, адам фотографиялық аппарат емес, ол өмір шындығын белгілеп жзып қоймайды не оны жақтайды, не өзгертеді, құртады». (2, 444-445 бет)

Ғ.Мүсірепов Сырым батырдың бейнесін шынайы, мінез-құлқын жан-жақты ашуының нәтижесінде сол замандағы өмірді, қоғамдағы әлеуметтік жағдайын кең, ұғымда типтендіре білген.

ӘДЕБИЕТТЕР

1. 
   Мүсрепов Ғ. 5-томдық шығармалар жинағы, 4-том, А., 1975ж.
   
2. 
   М.Горький. Собр.соч.т.27, М.,1953ж.
   
3. 
   Ахтан Т. Ғ.Мүсрепов әдеби-сыни очерк. А., 1956ж.
   
4. 
   Ғабдуллин Н. Ғабит Мүсрепов – дараматург. Монография. А., «Өнер», 1982ж.
   
5. 
   Ордалиев С. Қазақ драматургиясының очеркі. А., 1964ж.
   

ТҮЙІНДЕМЕ

Мақалада Ғ.Мүсіреповтің тарихи тақырыпқа жазылған «Болашаққа аманат» пьесасындағы Сырым бейнесін суреттеудегі шеберлігі туралы жазылған.
РЕЗЮМЕ

Статья посвящена рассмотрению художественного мастерства автора в описании образа Сырыма в исторической пьесе «Болашаққа аманат».

Ғабдуллина Г.Қ.-оқытушы (Қарағанды қ., ҚарММУ)

Сондай-ақ қандай да терминнің қазақша баламасын жасау дегеніміз – оған әйтеуір бір ат беру емес (әйтеуір бір ат және шетелше, «тамаша» ат оның өзінде әуелден бар), қазақша ат беру және іс мұнымен де бітпейді. Сөз арқылы ол түсініктің мазмұнын, мәнін ашу, ашып көрсету керек болады. Үшіншіден, тілге жаңа, толыққанды атау сөз, бейнелей айтсақ, тілдің өсіп-өнуіне негіз, басқыш (ступенка) болатын «бала» жасап беру керек болады. Дұрыс термин, атау осы үш қызметті де атқаруы, атқара алуы тиіс.

Әдетте, термин жасаушы, сөздік шығарушылар және басқа да мамандар ары кеткенде термин мүмкіндігінше қазақшаланса және дұрыс қазақшаланса болғаны, оны қазақшалаудың ғылыми-әдістемелік негізін жасап, бұл мәселеден жоқтан бар етіп ғылым туғыздың жөні жоқ дегендей ойда болады. Белгілі бір сала атаулық жүйесіне арналған диссертациялық зерттеулер де мынаны былай немесе мынадай сөзбен қазақшалапты, ананы алай қазақшалапты, мынасы дұрыс, анасымен келіспейміз деп, жай ғана тізбелей және құры айтып шығудан (фиксация) арыға бара қоймайды. Мұндай жұмыстардың талқылануы кезінде де әңгіме бірден жекелеген атаулар баламаларының дұрыс әлде бұрыс екендігіне, тіпті оның басқалай баламаларын тізбелеуге ойысып кетіп, бүкіл ғылыми талдау жұмысы сонымен шектеліп жатады.

Ал термин түзу тәсілдерін анықтап, көрсетудің бірнеше қажеттігі бар. Біріншіден, әрбір жекелеген атаудың қазақша баламасын өз бетінше іздеп отыру, ойлап табу – бір басқа да, оның алыну, жасалу жолдарын біліп алып, әдіс-тәсілдік негізде іздестіру – бір басқа. Жалпы бір-екі түсінік, оншақты сөз емес, қандай да саланың бүкіл атаулық жүйесін қазақшалап шығу айрықша қиын іс. Ал барлық-дерлік салада көп уақыт бойы қолданылмай, жалпы қолданысының өзі елеулі түрде шектеліп келген қазақ тілі сияқты тілде ғылым-білім дамуынан, ой, әрекет үдерісінен көш кейін қала отырып, оның терминдік жүйесін жоқтан бар етіп, қайтадан атап шығу, әсіресе, тілдік дағыдысы мен бағдары баяғыда-ақ бұзылып біткен қазақ мамандары үшін оңайға түспесі белгілі. Сондықтан әлі күнге дұрыс-бұрыстығы көкей көзбен (интуиция) анықталып, қолданылып отырған атаулардың, амалдардың қайсысының қандай сындық белгісі, мәні барын, не тәсіл екенін «соқырға таяқ ұстатқандай етіп» айқындап беру, сөйтіп термин түзу ісін жеңілдету ғылымның, терминші ғалымның міндеті. Қай атауды, қалай қиыстыратынымызды, оның амал-айлаларын игергенде ғана мақсатты әрекет қылып, оны дұрыс жасайтын, ұтымды қолданатын боламыз. Олай болса, әдіс-тәсіл термин түзушілер жұмысын жеңілдету және өнімді, нәтижелі, жүйелі ету үшін керек. Екіншіден, талдау, анықтау теория, ғылым үшін, ғылыми тұжырым үшін, жалпы біліп қою, біліп жүру, ойда болу үшін керек.

Бұрынғы да, бүгінгі де термин мәселесіне арналған диссертация материалдарының басым бөлігі қандай да сала атауларының қайсысының қай сөзжасам тәсілдерімен жасалғанына, қай жұрнақтардың өнімді екеніне арналып, сонымен басталып, аяқталып жатады. Ғылымда әуелден белгілі бұл сөзжасам тәсілдері мұндай диссертацияның кез келгенінде кездесетін таптаурын тақырыпқа айналды. Алайда, сөзжасам мен терминжасамның толық бірдей еместігі көпшілік назарына ілінбей келеді.

Ұлттық тілде термин түзудің басты, бірінші жолы қашан да бала(мала)у тәсілі, яғни қарастырылушы түсінікті сол тілдің өзіндегі қандай да дайын сөзбен атау болмақ. Мұны орысша семантикалық тәсіл дейміз. Балау тәсілінің басты белгілері – түсінікке атау боларлық сөз сол ұлттық тілден алынады әрі ол еш өзгеріссіз, әуелгі қалпында алынады. Яғни ұлттық тілдің қандай да сөзі терминнің балам(ас)ы етіледі. Ғылыми түсінікке балама ұсынудың өзі бірнеше негізде жүзеге асады. Біріншіден, дәл осы ғылыми, салалық түсінік атауының ұлттық тілдегі атауы, ұлттық атауы табылып, телінеді немесе ондай атаудың бар-жоғы анықталады. Екіншіден, ғылыми түсінік мазмұны мен оған атау болады-ау, болуы мүмкін дейтін сөздің ұғымдары (сема) салыстырылып, олардың өзара бірлігі, ұқсастығы, жақындығы негізінде түсінікке атау беріледі. Үшіншіден, термин түзуде бастапқы нұсқа етіп отырған басқа тілдегі, біздің жағдайымызда орыс тіліндегі ғылыми түсінік атауы болып отырған сөздің мазмұндық, ұғымдық сипатына сәйкес сөз ізделеді және оның тіларалық сөзбе-сөз баламасы (пара-пары) алынуы мүмкін. Яғни атау боларлық сөз түсінікке баланады немесе оның басқа атауына баланады.

Осы орайда балам(а) болатын сөздің сипатына қарай балау тәсілі де үшке бөлінеді. Мұның біріншісінде түсінік баламасы ретінде ұлттық атау сөз алынады. Ұлттық атау – жалпы халықтық тілде бұрыннан бар, іс жүзінде сол терминдік мағынада қолданылып келе жатқан әрі ұлттық ерекшелікті, ұлттық атау жүйесін көрсететін, басқа тіл сөзіне байланыссыз туып-қалыптасқан сөз бен сөз тіркестері. Олар нағыз ұлттық балама әрі халықтық атаулар болып табылады. Бұл сөздер жаңадан жасалмайды және бұл атаулар жағдайында халықтық түсінік пен ғылыми түсінік толық бірдей болып шығады. Мысалы, асықты жілік – большеберцовая кость жұбының қазақшасы халықтық та, орысшасы – ғылыми, жүйелік атау. Спинной мозг – жұлын жұптарында да ғылым атауы сипаттауыштық сипатта да, халық атауы есім сипатында екені көрініп тұр.

Атаулық балау кезінде тілде әуелден бар ұлттық немесе халықтық атау болып табылатын сөз ғылыми түсінікке баланады әрі дайын атау күйінде және мән-мағыналарымен қоса баланады. Бұлар:

1) қазақ тілінде әуелден болған, жасалған бір сөзді жай атаулар, мысалы, таңдай, көмей, самай, маңдай, мойын, шықшыт т.б.,

2) екі сөз бірігуі арқылы жасалған күрделі атаулар, мысалы, ауызомыртқа, мойыномыртқа, беломыртқа, күретамыр, көктамыр, сегізгөз, ұлтабар т.б.,

3) түбір мен қосымшаның бірігуі арқылы жасалған туынды сөздер, мысалы, қарынша, жұтқыншақ, мишық, қылшық т.б.,

4) сөз тіркесі түріндегілер, мысалы, аш ішек, тоқ ішек, қызыл иек, сүт тіс, азу тіс, күрек тіс, ұйқы без т.б.

Бұлардың басты белгілері:

1) қазаққа осы заманғы ғылым келмей тұрып та дәл осы мағынада қолданылған,

2) ғылымдағы, өзге тілдегі нұсқасына тәуелсіз, одан тыс, өз бетінше жасалып, қалыптасқан,

3) ол түсініктерді қазақ тілінде басқаша атауға болмайды, мысалы, ми – мозг, алақан – ладонь, бас – голова,

4) сөз ретіндегі мағынасы, түсіндірмесі ғылыми анықтамаға ұқсас болып, негізі бір жерден шығып отырады. Мысалы, арнайы сөздіктер бойынша –

–аорта: основной ствол артерий большого круга кровообращения, выносящий кровь из левого желудочка сердца болса, оның қазақша нұсқасы

қолқа: жүректің сол жақ қарыншасынан басталып, дененің әр түрлі мүшелеріне қан тарататын басты және ең ірі артерия,

–атлант: первый шейный позвонок, сочленяющийся с затылочной костью черепа и вторым шейным позвонком болса, оның қазақша нұсқасы

ауызомыртқа: мойынды басқа жалғастырып тұратын ең шеткі омыртқа,

–диафрагма: грудобрюшинная преграда – сухожильно-мышечная перегородка, отделяющая ... грудную полость от брюшной болса,

көк ет: ішек-қарын мен өкпе-бауырды бөліп тұратын жұқа көк шандыр, бауыр ет,

–трахея: дыхательное горло, дыхательная трубка, расположенная между гортанью и бронхами болса,

кеңірдек: көмейден басталатын, өкпемен ұштасатын тыныс мүшесі.

Көріп отырғанымыздай, келтірілген терминдік және жалпы тілдік сөздіктерден алынған анықтамалар мен түсіндірмелер өзара толық сәйкес келеді. Мұның өзі ғылыми термин мен халықтық атаудың мағыналық тұрғыда да бірі-біріне пара-парлығын, өзара айырмасы жоқтығын көрсетеді.

5) осы тұлғасы мен мағынасында жалпы тілде бар, көпшілік қолданысты, халықтың ғылымға берген атаулары (шейный позвонок ғылымның тауып, жіктеп, халыққа бергені),

6) толық есімделген, нәрсенің жеке дара атауына айналған, ал шейный позвонок а) сипаттауыштық атау, ә) ғылыми талдау, жіктеу барысында пайда болған,

7) бұл халықтық атаулардың ғылыми түсінікпен немесе оның шеттілдік атауымен қатынасы земля – жер, вода – су сияқты тіларалық пара-парлар деңгейінде болады. Мысалы, халықтық қолқа атауына осы келтірілген белгілердің бәрі тән және біз оны аорта терминінің баламасы дегіміз келсе, ол аорта түсінігіне немесе оның атауына ғана емес, сол екеуіне бірдей баланып тұр. Ал дәлірек айтсақ, ол ешнәрсеге баланып тұрған жоқ, сол түсінік пен атаудың өзі, қазақша нұсқасы болып тұр.

Ұлттық немесе халықтық атаулар арқылы жасалған баламаларды онан ары ауызекі қолданыстық, арнайы қолданыстық деген тағы да үлкен екі топқа бөлуге болады. Ауызекі қолданыстық сөз тілдің барлық сөйлерменіне (маман да, маман емес те) белгілі, етене таныс болады, күнделікті тілдік қатынаста өте жиі қолданылады, мысалы, мұрын, құлақ, көз, қол, аяқ т.б. Осы тектес енді бірқатар сөздерді ертеректе қоғамның балалардан басқа барлық-дерлік өкілдері біліп, көпшілік қолданысты болғанымен, бүгінде көпшілік, жай сөйлермен тек шамалап түсінеді, дәл мағынасын, нақты түрде не екенін, тіпті ондай сөз барын білмеуі де мүмкін. Сол себепті бұларды ауызекі қолданыстық емес, арнайы қолданыстық деп атаса болады. Мысалы, толарсақ, тілерсек, шарбы, шажырқай, кеңсірік, көгет, құйымшақ, кәріжілік, қасаға, бұғана, қарақұс, білезік т.б. тіл, әдебиет зерттеушілері, жазушылар болмаса, қазіргі қазақ қауымының басым бөлігі, әсіресе, оқығандар, түрлі сала мамандары, тіпті дәрігерлер мен тәнтанушылар да дәл ажыратып-білмейді.

Жүрек тамыр жүйесі атауларының басым бөлігі, әсіресе тікелей дене мүшесіне қатысты атаулар осы жалпы және арнайы қолданыстық халықтық атаулардың ғылым түсініктеріне айналуы арқылы жасалған. Яғни бұлар – қазақ халқы жасаған атаулар жүйесінің ғылыми атаулар жүйесіне айналуы. Тіпті бұларды балау немесе семантикалық тәсіл арқылы жасалған деуге де болмайды. Өйткені, мұнда шын мәніндегі балау әрекеті жоқ. Бұлар шеттілдік ғылым атауларының әуелден болған, оларға тәуелсіз туған қазақ тіліндегі тең дәрежелі нұсқасы болып табылады.