Қазақстан Республикасы Ғылым Академиясы М. О.Әуезов атындағы Әдебиет және Өнер Институты

— Ешкісі семіз қойы арық —

• 
  Қолды жеңнен щығармай оқудың қандай зияны бар?—деп сұрайды Сырым
  
• 
  Қолыңды шығарып оқысаң, қолға^ нұр құйылады, алақаныңмен бет сипағанда сол нүр бетіңе жағылады,— дейді молда.
  

— Көктен қеледі — дейді молда.

• 
  Япырауу молдеке мен бұл шариғатыңызға түсіне алмадым. Сіздің айтуыңызша, жеті қат көктен, үш кабат мещіттің төбесінен өткен нұр менің жалаң қабат шекпенімнің жеңінен өте алмас дейсің бе?— депті.
  

• 
  Ей. қазақ, намазға жүрі—деп, Сырымдм ертіп апарып ишанның артына тұрғызып қояды. Батыр неден бастарын білмей, аузына тускенін айта береді. «Көндірмеске көндірген қудай көрінгеннің артына төндірген құдай!..» дей бергенде, артта тұрған молда естіп, Сырымды желкеден нұқып калады. Сырым да алдындағы ишанды желкеден бір түртіп қояды. Ишан намазын бұзбай оқи береді. Намаз оқылып болған сон ишан:
  

• 
  Мені ұрған кім?—дейді.
  

• 
  Мен, - дейді Сырым.
  
• 
  Ә, неге ұрдың?—дейді.
  

• 
  Мен сахарада сркін өскен қазак едім. Мына кісі мені әкеліп намазға тұрғызып қойды. Не дерімді білмей аузымды күбірлетіп тұр едім, артымнан түртіп қалды. Намаз кезінде алдыңгысын артымдағы кісі түртіп түратын әдеті екен ғой деп, менде сізді бір түйіп қалдым, -дейді Сырым.
  

• 
  Барсаң — бар, қасыңа Таумұратты ал, өзіңдей ер көңілді, жарлының жайсаңы ғой, жауға жалғыз тастамас, дұщпаныңа таба қылмас. Бірақ жат жерде жалғыз жүрме, алдымен иесі ауыз тимей, асын ішпе, жазым боласың,— дейді Бөкен би.
  

• 
  Батыр, аяғыңызда нәжіс бар ғой!— дейді.
  
• 
  Тақсыр, ордаңыз дін ашылған жер екен десем, боқ басылған жер ме еді!— деп аяғын кілемнің шетіне сүртіп өрлеп келіп отырады.
  

• 
  Батыр әр түрлі қызық тамашамыз бар. Сізді соның ішінде болсын деп шақыртып едім. Балуанға түсетін жігітіңіз, бәйгеге шабатын жүйрігіңіз, айтысатын шешеніңіз бар ма?— дейді.
  

• 
  Хан, хабарсызбыз, қамданып келгеніміз жоқ. Сөйтсе де ат асіымызда, жігіт қасымызда, хөз аузымызда, ақыл-дасып көрерміз,— дейді Сырым.
  

• 
  Кісі белін ұстап көрсен пенде емёспін, бірақ шөл-дегенде жыңғылдың бұтағын бұрап, суын сығып сусындай беретін едім. Атым ?да бұрын бәйгеге қосылған емес, бірақ күніне қырық киік соққанда да шабысынан танып көрген емес. Күрес десең күресем, шап десең шабамын. Жалғыз-ақ күресетін кісінің белбеуі мықты болсын, ат ай-дайтын жер алыс болсын. Тақрбас деген палуанмен күресіп, қабырғасын сындырады. Таумұраттың жирені үш күншілік жерден күн жарым бұрын келеді. Ат бәйгесі мен палуан күресінен жеңілген хан ең болмаса сөзден сүріндірейін деп Сырымға үш сұрақь береді:
  

• 
  Жеті қат көктен өтіп тұрған құдайдың рақымы — менің шүберек жеңімнен өтпесе амалым қанша?—депті.
  

• 
  Қазақтың «ас-мас», «ат-мат», «жігіт-мігіт» деген сөздері бар, сол не деген сөз?— деп сұрайды.
  
• 
  Сұрағыңызға тойдан кейін жауап берейін,— дейді
  

— Күшің қалай, күресіп көріп пе едің?— депті.

• 
  Үш жылғы қу тобылғыны бұрағанымда майы тама-тын еді, күресіп қарайын,— депті Есқара.
  

• 
  Біздің қазақ той жасағанда, қой сойып — құйрық, жылқы сойып — қазы тартады. Сусынға қымыз береді, мұны «ас» дейді. Сіздің табаққа салып тартқан жеміеіңізді, суеынға берген шайыңызды —<мас» дейді. Жылқыны сы-найтын ұлы бәйгеден шауып озған атты «ат» дейді. кейін тезек теріп қалған атты —«мат» дейді. Алқа топтан палуанға шыққанда алып ұрып жыққанды «жігіт» дейді, жер қауып жығылғанда «мігіт» дейді. Қазақтың «ас-мас», «ат-мат», <<жігіт-мігіт» деитіні осы еді, хан!— депті.
  

— Асын үй иесі өзі бастамай, сей ішпе!—дегён екен.

• 
  Ернің бозарып, таңдайың кеуіп келе жатыр екең, балам, мына сусыңды іше ғой!— деп ұсынғанда Есқара:
  
• 
  Сыреке, Малайсарының ақылы қайда?— дейді.
  
• 
  Ой, осы шешем алдап тұр дейсің бе?—деп Сырым сусынды ішіп жіберіпті. Ішінде у араласқан қымыз екен. Сырым содан өліпті.
  

— Менің батам жеті атаңа жететін болсын, үйіңнің сыртынан дүбір кетпесін, құлағыңнан сыбыр кетпесін. Одан соң мына үш сиыққа зияның тимесін, бұл үш сиықта үш қасиетті адам бар. Соларға жолай көрме! Олар: бірінші — тана Қоске би, екінші — Әлім Көсеу би, үшінші — Есен-темір Бөкен би.

— Ай, Сырым, атаң сенің Дат еді,

— Қонақтар, тысқа жатыңдар. Сырым үйге жатсын,— дейді. Сырым үйге келсе, қьіздар кереуетке төсек салып қойыпты. Қыздар «мұнда жатыңыз» дейді. Сырым барып жатқан соң, қыздар жанына барып, бірге жатып:

— Ақылы бар адал кісі тек жатады,

Ақылы жоқ арам кісі бір нәрсе деп жатады.

Деп жатқанда таң атады.

Соның мырза қайсысын аласың?—

Сырым ұялып тек жатуды алады. Сырым ішінен «Көсеудің қызы мұндай, өзі қаңдай білгір екен?» деп аттаныпты.

Сырым Бөкен биге барыпты.

• 
  Үш сиықтың баласы көше ауғанда, Хиуада ақтылы жылқы, аяқты малы көп қальш еді, соған барайын деп шықтым,— дейді Сырым. Оған Бөқен би разы болмапты.
  
• 
  Хиуа хандығы қастандық қылар, барма,—дейді Бөкен.
  
• 
  Жоқ, бет алып қалдым, барып қайтамын,— деп Сырым жүріп кетеді.
  

• 
  Оның дұрыс, бір жылға мұрсат бер, еліммен сөйлесейін,"келер жылы кел,— деп қайырып, аттанарда үзең-гісіне у жағып жібереді. Шыға бере Сырьшның аяғы іседі.
  
• 
  Есқара, аяғымды кес,— дейді Сырым батыр.
  
• 
  Жоқ, аяғынды кеспеймін, Бөкеннің тілін алмадың,— дейді Есқара. Ақыры Сырым содан қайтыс болыпты.
  

— Шырағым, Қазыжан!

• 
  Қатын деген не?
  

• 
  Қатын — тұрақ емес пе?
  
• 
  Бала — шырақ емес пе,
  
• 
  Қыз — өріс емес пе,
  
• 
  Мал — керіс емес пе?
  
• 
  Инабат ердің азығы емес пе,
  
• 
  Инабатты ер — елдің қазығы емес пе?
  

• 
  Амансың ба Қазы би,
  

• 
  Аманшылық төрелер!
  

— Төрлет, Қазы, төрлет! - деп ығысып орталарынан орын берген екен.

— Мына жиналған жұртқа угіт айт, сенің Қазы деген атың көпке мәлім ғой,— депті.

—Аухал ханға қарсы, бите ерсі болмаңдар! — депті.

— Ай. Қазыжан-ау, мынау сөзің атаң Сырым айтар үгіт екен, ол күнде ат жалын тартып міне алмай атаңнан жас қалып, енді мұны бізге айтып тұрсың-ау?— дегенде, Қазы би жер шұқып отырып калыпты.

• 
  Иә, Шөке, құс Жәнекеге қыстайды, қысы жақсы болса, түлен үшады, қыс жаман болса, жүдеп ұшады деуиіі еді, барған жеріцізден қалай келдіңіз?—- дейді.
  
• 
  Әй, Қазыжан-ай, біреуді рызық айдайды, біреуді ажал айдайды. шырағым. Мен шашылған рыздығымды теріп жүрмін,—дейді Шоқай.
  
• 
  Шөке. енді осыпың арғы жағын айтпай-ақ қойыңыз. меиен бір.ат, шапан айып, хаиыиыздаіі бір ат, шаиан айып алыңыз,— дейді Қазы.
  

• 
  Ой, ханым-ай, сен еш нәрсеге түсінбеген екенсің ғой, енді бірдеме десең арғы жағыңды қоқытайын деп отыр ғой. Сенің әкең мен менің әкемнің екеуінің екі жақта қаңғып жүріп өлгенін айтайын деп отыр. Осынша жұрттың ішінде оны естігенше, онан да ат-шапан айып беріп құтылғанымыз жақсы ғой,— дейді Қазы би.
  
• 
  Япырай, бізді құдай сақтаған екен,— деп, Баймағамбеттің зәресі ұшады.
  

— Арғы атаң сенің Дат еді,

• 
  Япырмай, сен тұрсайшы, мынау тегін адам емес қой,— дейді әйелі. Сонда Мұхтар ұшып тұрып:
  
• 
  Жіберме, щақыр, қонақ болсын,— деген. Әйелі ілесе шығып:
  
• 
  Аға, сізге Мұхтар кетпесін, қонақ болсын деп, шақырып жатыр,— дейді.
  

оғқ. ққ. п. біз:

— Тарихта екі Бекболат би болған. Біріншісі — Қаракесек Қазыбек бидің баласы, екіншісі соның замандасы Қарауыл Қанай бидің баласы. Мұңда аталатын Қанай баласы Қарауыл Бекболат шешен.