ҚҰРАМЫНДА ПИРРОЛИДИН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ АЛКАЛОИДТАРЫ БАР ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР ЖӘНЕ ШИКІЗАТТАР

ҚҰРАМЫНДА ПИРРОЛИДИН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ АЛКАЛОИДТАРЫ БАР ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР ЖӘНЕ ШИКІЗАТТАР

Дәрі-дәрмектер. Платифиллин гидротартрат.

Сақтау мерзімі 2 жыл.

ҚҰРАМЫНДА ПИРИДИН ЖӘНЕ ПИПЕРИДИН ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ АЛКАЛОИДТАРЫ БАР ДӘРІЛІК ӨСІМДІКТЕР МЕН ШИКІЗАТТАР

Сары тұңғиық Nuphar luten (L.)

Sibth et Smith.

Тұңғиықтар тұқымдасы Nymphaeaceae
Сипаттама. Тұңғиық туысына жататын, көпжылдық су өсімдігі, тамыршасы жерге терендеген, су түбіндегі ақ жіп тәріздес тамырларымен жалғанған. Тамыршасы цилиндр тәрізді, көбінесе бір немесе бірнеше өсінділері бар, ұзындығы 1-1,5 м, жуандығы 13 см-ге дейін, сырты сарғыш-жасыл, іші- ақ түсті, үсті домалақ ромб тәріздес қоңыр тыртықты болады. Тамыршасының сыртында жапырақ және гүл сағағы орналасқан. Жапырағы 2 тектес: жүзіп жүрген жапырағы үшеу, әлсіз, жұмыртқа – элипс тәріздес, ені 15-17 см, тегіс жиекті, су асты жапырағы нәзік, жұқа әлсіз қатпарланған. Ұзын гүл сағағына орналасқан жалғыз сары гүлі бар, шар тәріздес, диаметрі 4-5 см-ге дейін. Мамыр-тамызда гүлдейді, шілде қыркүйек айларында жемісі піседі.

Таралуы. Қазақстанда Арал теңізі бассейіні мен Оңтүстік аудандардың барлық жерлерінде кездеседі. ТМД-де барлық аймағында кең таралған. Украина, Белоруссия, Воронеж облысы, Краснодар өлкесінде өндіріледі.

Дайындалуы. Дәрілік шикізаты тамырсабақтарын (Rhizomata Nupharis lutei) тамыз-қазан айларында жинап алады. Тамырсабағын тамырымен жұлып немесе кесіп алу арқылы жинайды. Тамырсабағын тазартып, жапырақ сағағын тамырының шіріген бөліктерін кесіп алып тастап, тамырсабағын 1,5 см-ге дейін етіп жұқалап кесіп алып жайып кептіреді.

Химиялық құрам. Тамырсабағының құрамында хинолизидин қатарындағы алкалоидтардан тұрады. Олардың ішінде нуфлеин, тиобин, неотикбин,нуфаридин сияқты күкірті бар алкалоидтар кездеседі.



Қолданылуы. Медицинада сары тұңғиықтың препараттарының протистотикалық және протистоцидті қасиеттері бар. Осыған байланысты, трихомонада ауруына, сонымен қатар, қабынуға қарсы, және концептивтік дәрі есебінде қолданылады.

Дәрі-дәрмектер. Лютенурин.

Сақталу мерзімі 2 жыл.
Қандауыр термопсис Thermopsis lanceolata R.Br.

Нағыз бұршақтар тұқымдасы Fabaceae (Leguminosae)
Сипаттама. Термопсис туысына жататын, биіктігі 40 см-ге жететін, сабағы түзу, көпжылдық шөптес өсімдік. Тамырсабағы түлеп жайыла өседі. Сабағында бұтақтары көп, жапырақтары сұр түсті, кезектесіп, үшпен топтала орналасқан. Жапырақтарының бөлшектері сопақша, жіңішкелеу. Қосымша жапырақтары қатарынан ұзын, сондықтан бұл өсімдіктің тамыр жапырақтары 5 салалы. Гүлдері сары, ірі, сабағының үш жағынан шоғырланып тұрады. Жемісінің ұзындығы 6 см-ге жететін бұршақ сияқты қоңыр әрі жалпақ.

Таралуы. Таулардың, төбелердің, батпақты беткейлерде, тың жерлерде, шөл және шөлеит аимақтарда, ал кейде арамшөп ретінде егістердің арасында да өсе береді. Тобыл, Есіл, Ертіс өзеңдерінің анғарларында, Көкшетау, Ақтөбе, Ұлытау, Қарқаралы, Алтай, Тарбағатай тауларында кездеседі. Ресейдің еуропалық блігінде, Монголияда, Батыс және Шығыс Сібірде таралған.

Дайындалуы. Дәрі жасау үшін өсімдіктердің жер бетіндегі бөлігін, тұқымдарын (Herba et Semina Thermopsidis lanceolata) жинайды. Жылы ашық кезенде күн астында немесе 50-60⁰С кептіргіште кептіреді. Тұқымдарын қыркүйек айынан бастап теріп алады.

Химиялық құрам. Өсімдіктің тұқымында алкалоидтар (0,63-2%), оның ішінде цитизин (0,22-1,16%), термопсин (0,09-0,43%), пахикаприн (0,06-0,57%), гомотермопсин, анагирин (0,13%), лупанин кездеседі.

Шөбінің бойында алкалоидтар (0,37-4,05%), оның ішінде термопсин, тамопседин, гомотермопсин, анагирин, цитизин, метилцитизин, пахикаприн, лупанин, термопсанин, ромбифолин, аргентин, термопсидин табылған. Сонымен қоса, жер үстіндегі өнімдерінде оксикорич қышқылдарының туындылары, флавоноидтар, микро-, макроэлементтер болады.

Дәрі-дәрмектер. Тұнба (1:400), цититон, құрғақ экстракт. Қақырық түсіретін дәрілердің, табекстің құрамында болады.

Сақталу мерзімі 3 жыл.
Карнеоликалық скополия Scopolia carniolica Laco.

Алқалар тұқымдасы Solanaceae
Сипаттама. Скополия туысына жататын, биіктігі 30-35 см-ге дейін жететін, көпжылдық шөптектес өсімдік, сабағы тік, ашық-жасыл түсті, түбі жағы күлгін. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, сопақша, ұзынша келген. Гүлдері қызғылт-күлгін, кейде сарғыш-жасыл болады. Жемісі көп тұқымды қорапша. Тұқымы бүйрек тәрізді, сарғыш-қоңыр, ұзындығы 2 мм-ге дейін жетеді. Сәуір-мамырда гүлдейді, жемісі маусым айында піседі.

Таралуы. Оңтүстік Орталық Еуропада, Австралия, Венгрия, Югославия, Ресейде, Солтүстік, Батыс Кавказда, Украина, Молдова ұшырасады.

Дайындалуы. Дәрілік мақсатта тамырлары мен тамырсабақтарын (Rhizomata et radices Scopoliae carniolicae), күзде қазып жинап алады. Тамырын көктемде дайындайды. Бұл үшін өсімдік барлық жер асты бөлігін қазып алып, оны топырағынан тазартады да салқын сумен жуады. Аштық ауада, көленкелі жерлерде немесе кептіргіштерде кептіреді. Кептіргіштерде 40⁰С температурада ұстап 2-3 күннен кейін 60⁰С температурада кептіреді, құрғақ күндері шикізатты ашық ауада кептіруге болады.

Химиялық құрам. Шикізаттың құрамында тропан алкалоидтар (0,68%) оның ішінде гиосциамин (0,4%), скополамин (0,04%) болады.

Сонымен бірге, өсімдіктің тамырсабақтарында кумаринді қосылыстары, микро-, макроэлементтер кездеседі.

Дәрі-дәрмектер. Гиосциамин, атропин, скополамин гидробромид, гидротартрат. Аэрон препаратының құрамында болады.

Дәрі-дәрмектер. Секуринин нитрат.

Сақталу мерзімі 4 жыл.
Гиперзия селаго Huperzia selago L. (Bernh.)

Ликоподиацеа Lycopodiasea

Сипаттама. Гиперзия туысына жататын, мәнгі көгеріп тұратын көп жылдық биіктігі 20-25 см-ге жететін, тік өсетін бірнеше сабақтары бар споралы өсімдік. Жапырақтары жіңішке, сопақша, қияқ тәрізді, ұштары өткір, қоңыр-жасыл. Бұл өсімдіктің споралы бұтақтарының орта ішіндегі және жоғарғы бөлігіндегі жапырақтарының тұп жағына орналасқан.

Таралуы. Қышалы ормандардың ішінде өседі. Қазақстанда Алтай тауларында ұшырасады. Ресейдің солтүстік еуропалық бөлігінде таралған.

Дайындалуы. Дәрілік мақсат үшін жер үстіндегі мүшелерін (Herba Hupersiae selaginis) тамыз-қырқүйек айларында жинайды. Шөбін өткір пышақпен жасыл және сарғайған өркендерімен кесіп алады. Тамырларына зиян келтірмеу үшін өсімдікті жұлмау керек. Арнайы кептіргіштерде 50⁰С температурада кептірген жөн.

Химиялық құрам. Шөбінің бойында (0,4-1,1%) хинолизидин алкалоидтары, оның ішінде негізгі аннотинин, ликоподин, псевдоселагин және акрифолин болады.

Сонымен қатар, жер бетіндегі бөліктерінде флаваноидтар, пектиндер, фенол қышқылдары табылған.

Дәрі – дәрмектер. Сулы тұңба, қайнатпа.

Сақталу мерзімі 1 жыл.

Қара мендуана Hyoscyamus niger L.

Алқалар тұқымдасы Solanaceae

Сипаттама. Мендуана туысына жататын, биіктігі 1 м-ге дейін жететін, сыртын жұмсақ желімтек түк басқан, жағымсыз иісті, екі жылдық шөптес өсімдік. Тамыры жуан, тарамдалып келген, күндік түбір, сабақтары бұтақталған, тік келеді. Жапырақтары жұмыртқа пішіндес, жиектері ойықталған, тақтасының үстінгі жағы қою жасыл, астыңғы жағы ақшыл-жасыл, қалың түк басқан. Сабақ түбіндегі дөңгелек жапырақтары ұзын сағақтан, сабақ ұшына жақындаған сайын сағақсыз орналасады. Гүлдері сабақ ұшына бекінеді, гүлі де кіріккен құйғыш тәрізді, сыртын қалың жабысқан жасыл түсті 5 тостағанша, ақшыл-сарғылт түсті, үстінде көптеген тарамдалған жолақтары бар, 5 күлге, 5 аталық оның үшеуі ұзын, екеуі қысқа, тозанқабы күлгін, бір аналығы болады. Жұмысы екі ұялы, кең тұқымды, кең құмыра тәрізді қауашақ, ашылатын қақпасы бар, бір тостағаншасының ішінде тұрады. Тұқымы майда қаракөк көкнәр өсімдісінің тұқымына өте ұқсас. Маусымның аяғынан тамырға дейін гүлдейді.

Таралуы. Көбінесе жолдың жағасында, егістің арасында, ескі жұрт пен аулаларда, қоқсық жерлерде өседі. Қазақстанның барлық жерлерінде кездеседі. Жалпы еліміздің еуропалық бөлігінде, Кавказда, Орта Азияда, Батыс Сібірде, Қиыр Шығыста, Батыс Қытай, Үндістан, Гималайда кездеседі.

Дайындалуы. Дәрі жасау үшін жапырақтарын (Folia Hyoscyami niger) жазда жинап алады. Сабақ жапырақтарын қолмен жұлып алады. Ылғалды, шық кезінде жинауға болмайды, жапырақтары қарайып кетеді, 40⁰С температурада кептіргіште кептіреді.

Химиялық құрам. Жапырағының құрамында атропин, гиоциамин, скополамин, жоцин, жоциамин дейтін тропан қатарына жататын алкалоидтары бар.



Қолданылуы. Қара мендуананың жапырақтарын күнбағыс майына салып жасаған майын, тұнбағыс буын сырқырағанда, бұлшақ өттер қабынғанда, ревматизмге, дененің ауырған жеріне жағады. Жапырақтары бронх демікпесіне қолданатын дәрілерге қосады. Атропинді асқазан жарасына, көз қарашығын үлкейтуге пайдаланады.

Дәрі-дәрмектер. Жапырақтары астматин, астматол қоспалардың құрамына енеді. Мендуана майы.

Сақталу мерзімі 2 жыл.

Нағыз сасық мендуана Datura stramonium L.

Алқалар тұқымдасы Solfnfceae
Сипаттама. Биіктігі 50-120 см-ге дейін жететін, өте жағымсыз иісі бар, бір жылдық шөптектес өсімдік. Тамыры ұршық тәрізді, жуан күндік, түбір сабағы тік, екі айырланып бұтақталғандар. Жапырақтары жай, жұмыртқа пішіндес, тақтасының жиектері ірілі-ұсақты, сирек, тіс тәрізді, оиықталған. Жас жапырақтары түкті, ұзындығы 25 см, ені 20 см, үстінгі беті жасыл, астыңғы беті ақшыл-жасыл, жүйкелері өте жақсы білініп тұрады. Гүлдері ірі, ұзындығы 8-10 см, сабаққа жеке-жеке орналасады. Жеке гүлі жасыл, түтік тәрізді, тұтасып, біріккен 5 тостағанша, ақ түсті құйғыш тәрізді, 5 күлте, 5 аталық, 2 ұялы аналықтан тұрады. Жемісі қатты, қалың тікенекті, 4 жеке таулы қауашақ. Маусымда гүлдейді, шілдеде жеміс береді. Тұқымы бүйрек пішіндес, қара түсті.

Таралуы. Көбінесе өзендердің, көл жағасының, үйлердің маңайларында, қоқырсық жерлерде, бақшада өсімдіктердің арасында арамшөп ретінде өседі.

Дайындалуы. Дәрі жасау үшін жапырақтарын (Folia Daturae stramonii) жазда жинайды. Жапырғын кесіп алып, әртүрлі қоспаларда тазартып, жұқалап жайып, жақсы желдетілген бөлмелерде кептіреді.

Химиялық құрам. Өсімдіктің жапырақтарында алкалоидтар (0,19-0,61%) гиосциамин, гиосцин, атропин, скополамин. Тұқымын құрамында алкалоидтар асцин, тропин, коратропин, атропин бар.

Бұлардан басқа, шикізаттың құрамында стероидтар, фенолкарбон қышқылдары, флаваноидтар, азотты қосылыстар, майлар (20%) кездеседі.

Дәрі-дәрмектер. Астмопен, асматин, астматол, ұнтақ, май.

Сақталу мерзімі 2 жыл.
Үнді сасық мендуана Datura innohia Mill

Алқалар тұқымдасы Solanaceae
Сипаттама. Сасық мендуана туысына жататын, көпжылдық шөптесін, биіктігі 2-2,5 м-ге жуық өсімдік. Жуан, қызыл-күлгін түсті сабақтары бар. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, жалпақ жұмыртқа тәріздес, ұзын сағақшасына орналасқан, күшті масандандыратын иісі болады. Гүлдері тік, жалқы, ақ, ірі, тостағаншасы жасыл, 5 түсті үрілген, гүл жапырақшасы түтік, 5 түсті. Жемісі қуашақ, шар тәріздес, сұр-жасыл, кепкен кезде сарғаяды, 4 ұялы, ұрығы ашық-сары, көп.

Таралуы. Отаны - Мексика. ТМД-де Крым, Қазақстан, Молдавияда, Краснодар өлкесінде өсіріледі.

Дайындалуы. Дәрілік мақсатта жемістері мен тұқымдары (Fructus et Semina Datura innoxiae) жинайды. Жетілмеген шырынды қаушақтарын жинайды. Туралған кесінділерді кептіргіште 40-50⁰С температурада кептіреді. Өткізгіш елеуіш арқылы шикізаттан тұқымын ажыратып алады.

Химиялық құрам. Өсімдіктің барлық бойында тропан алкалоидтары бар: жапырақтарында 0,28-0,39%, сабақтарында 0,15-0,24%, тамырларында 0,21-0,46%, гүлдерінде 0,20-2,89%, жемістерінде 0,76-0,83%, тұқымдарында 0,83%. Қажетті заттардың ішінде скополамин, гиосциамин, тропин бар.

Сонымен бірге, норгиосциамин, куксгигрин, никотин, тиглоиллокситропин, дитиглоилокситропан, тиглоидин, тропин, псевдотропин, деген алкалоидтар кездеседі.

Дәрі-дәрмектер. Скополамин, Аэрок дәрінің құрамында болады.

Сақталу мерзімі 1 жыл.
Кәдімгі итжидек Atropa Belladonna L.

Алқалар тұқымдасы Solanaceae
Сипаттама. Итжидек туысына жататын, биіктігі 2 м-ге дейін жететін, көп жылдық шөптесін өсімдік. Көп кіндікті тамыр сабағының көптеген бұтақталған тамырлары бар. Сабағы жуан және шырынды, біреуден немесе бірнешеуден тұрады. Астыңғы бөлігі үстіне қарай жай бұтақталған, олар күлгін түті жіпшелермен қапталған. Жапырақтары үлкен, екеуден кезектескен, жұмыртқа немесе элипс тәріздес, тегіс жиекті, жапырақ ортасына дейін қосыла түскен. Гүлдері үлкен, жалқы немесе екеуден қысқа гүл тостағаншасына отыра орналасқан, 5 тісті, түтікті, сұр-қоңыр, күлгін түсті. Жемісі 2 ұялы, көп тұқымды. Тұқымы жылтыр, қара, шырынды немесе тұқымының аумағындай, шырынды, қою-күлгін түсті. Дәмі тәтті, қышқыл, улы.

Таралуы. Краснодар өлкесінде, Қырым, Украина, Кавказда кездеседі. Қазақстанда жабайы түрде кездеседі.

Дайындалуы. Емдік мақсатқа жапырақтарын, шөбін, тамырларын (Folia Herba et Radices Belladonnae) жинап алады. Жапырақтарын өсімдік гүлдей бастағанда жинайды. Сосын, жеміс беру кезінде өсімдікті кесіп, егер ауа өркендерімен қоса кесіп алады. Тамырларын күзде не ерте көктемде қазып алады.

Химиялық құрам. Өсімідктің оне бойы тропа қатарындағы алкалоидтардан тұрады. Аз мөлшерде скополамин, атропин, белладонин кездеседі. Тамырларында және жапырақтарында метилэскулин, кумарин, скополетин бар.

Қолданылуы. Спазмолитикалық әсеріне байланысты бірыңғай бұлшық етті босаңсытады, ауруды басады, асқазан, қолқа, тер, сілекей бездерінің секрециясын төмендетеді. Көздің жарақаттануы мен қабыну ауруларын емдеуге және диагностикалық мақсатта қолданылады. Холимомиматикалықтармен уланғанда атропинді қолданады.

Дәрі-дәрмектер. Спирт тұнбасы, құрғақ, қою экстракт, кұрделі препараттардың: Солутан, бетиол, анузол, зеленин тамшыларына, беллатаминал, астмарин, астматол, бекарбон, корбелла, бепасал, бепалгин, аэрон, белластизин құрамында болады.

Дәрі-дәрмектер. Пахикаприн гидроиодит.

Шикізаттың сақталу мерзімі 5 жыл.

Тесттер

А) әртүрлі биологиялық және биохимиялық қызметтер атқаратын органикалық

заттардың ерекше тобы;

Б) ароматты органикалық қосылыстардың ұшқыш сұйық қоспасы;

В) гемолитикалық және беттік белсенділік қасиет көрсететін заттар;

Г) құрамында азоты бар, өсімдік ағзаларында түзілетін табиғи қосылыс;

Д) бір немесе бірнеше гидроксил топтардан тұратын табиғи ароматты қосылыс

2. А.П. Ореховтың алколоидтарды жіктеу негізі:

А) гетероциклді құрылымы бойынша

Б) амин қышқылдық құрылымы бойынша

В) бүйір тізбек құрылымы бойынша

Г) молекуланы химиялық құрылымы бойынша

Д) барлығы дұрыс

3. “Раунатин” препараты суммарлы алколоидтар препараты болып табылады:

А) чилибуха

Б) биік аңдыз

В) манжур аралиясы

Г) кіші қабыршөп

Д) жыланды раувольфия

4. Кофеин әсер етеді:

А) ОЖЖ және жүрек-қан тамырлар жүйесін қоздырады

Б) ОЖЖ тежейді

В) жүрек қимылын бәсеңдетеді

Д) тері тамырларын кеңейтеді

Г) барлығы дұрыс

5. Atropa belladonna жемісі:

А) жидек

Б) дән

Г) қақпағы жоқ қорап

Д) тесік қорапша

6. Folia Belladonnae шикізатының құрамындағы алколоидтар суммасы процентпен:

А) 5% кем емес

Б) 1% кем емес

В) 0,05% кем емес

Г) 0,5 % кем емес

Д) 0,3 % кем емес

7. Скополаминді алу үшін пайдаланатын өндірістік шикізаты:

А) кәдімгі белладонна шөбі

Б) гималай скополии шөбі

В) кәдімгі сасық меңдуана

Г) үнді сасық меңдуана

Д) жазық стефании

8. Кофеин, теобромин және теофиллин бұл:

А) хиноминді алколоид

Б) стероидты алколоид

В) пуринді алколоид

Г) индолды алколоид

Д) пиперидинді алколоид

9. “Омнопон” препарат құрамында:

А) 25 % кодеин

Б) 80 % папаверин

В) 50 % морфин

Г) 10 % скополомин

Д) 5 % морфина

10. Пиридинді және пинеридинді алколоид құрамында:

А) итжидек өсінділері және шөбі

Б) лобель шөбі

В) мимоза жапырағы

Г) темекі жапырағы

Д) барлық жауабы дұрыс