Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. Алматы: 2007

ISBN 9965-9558-9-1

Кітаптың бірінші бөлімінде бағалы қағаздардың мәні, түрлері және Қазақстан қор нарығындағы олардың өтімділері мен тиімділері қарастырылған. Бағалы қағаздар нарығы, оның түрлері, қызметі және оған қатысушылардың анықтамасы берілген. Екінші бөлімінде биржа ісінің теориялық негіздері, ал үшінші бөлімінде бағалы қағаздар нарығының және биржа ісінің негізгі категорияларының орысша - қазақша түсіндірме сөздігі келтірілген.

Оқу кұралының екінші шығарылымында бағалы қағаздар нарығына қатысты нормативтік-заңнамалық базадағы өзгерістерге байланысты биржа ісіндегі нақты жағдайлар ескеріліп талданған.

Оқу кұралы нарықтық экономиканың әртүрлі салаларына мамандар даярлайтын оқу орындарының окытушылары мен студенттеріне, аспиранттары мен магистранттарына, қаржы-несие аясының мамандары мен кәсіпорындардың қаржылық менеджерлеріне, сондай-ақ қор нарығының кәсіби мамандары мен өз қаржысын молайту жолында білім деңгейін көтеруге талпынған мүддегі барлық қауымға арналған.
Пікір жазғандар: Искаков Ұ.М. - э.г.д., профессор

Шалғьшбаева Г.Н. — э.ғ.к., доцент

Т. Рыскұлов атындағы ҚазЭУ жанындағы жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру «Әлеуметтік ғылымдар және бизнес» мамандығының топтары бойынша ОЗС ұсынған.

К07

ISBN 9965-9558-9-1 © Кешенова Б.А., 2007.

Бұл еңбекті немесе оның бөліктерін автордың жазбаша келісімінсіз таратуға және авторлық құқық жөніндегі нормаларға қайшы келетін басқа да әрекеттерге тыйым салынады. Әрі заң бойынпіа жазаланады.

Білім - таусылмайтын байлық Ж.Баласағұни
ЕКІНШІ БАСЫЛЫМҒА АЛҒЫ СӨЗ
Бұл кітаптың бірінші басылымы 1998 жылы жарияланған. Әрине 90-шы жылдардың орта тұсында пайда болған Қазақстан бағалы қағаздар нарығы (қор нарығы) қазіргі кезде қалыптасып даму шағында. Кітаптың екінші басылымында қор нарығын калыптастыруға және дамытуға әсер еткен нақты жағдайлар мен заңнамалық базадағы өзгерістер ескерілді.

Қазақстанның орталықтанған жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға етуі қоғамдық өндірістің сипатын, атап айтқанда, меншік қатынастарын; шаруашылық субъектілерінің кұрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін; олардың өзара қаржылық байланыстарының формаларын; қоғамның барлық топтарының шаруашылык нәтижесіне мүдделік дәрежесін өзгертуде. Қоғамдағы қазіргі өзгерістер - Қазақстан Республикасының нарықтық қатынастар арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы етпелі дәуір өзгерістері.

Нарықтық қатынастар өркениетті елдерде ежелден дамып, соңғы 70-жылда «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдеді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларың қолайлы үйлестіру арқылы уакыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылық құра білді. Қаржы институттары демократиялык негізде құрылған қазіргі нарық - адамзат дамуының ең жоғарғы жетістігі. Одан әрі даму және өркендеу кезінде оның институттары мен салалык құрылымдары, баскару әдістері мен қызмет ететін субъектілері және т.с.с. нарыққа қатысушылары өзгеруі мүмкін. Бірақ ол өзгерістер нарықтың түп негіздеріне әсер ете алмайтын жеке тұрғыдағы өзгерістер.

Социализм жүйесі өндірісті де, әлеуметтік-экономикалық қажеттілікті де және өнімді тең бөлуді де, жалпы қоғамдық экономиканы жоспарлы түрде басқарып, меншікті тек «жалпыхалыктық» меншік тұрғысынан қарап, халықтың қажеттілігін өтей алмады.

Нарық - күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдык қатынастар жиынтығы. Ол бір жағынан тауар және көрсетілген қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы, өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы аталған нарықтардың өзара байланысы ұлттық экономикалық механизмді кұрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген. Баскаша айтқанда, нарықка катысушы - кәсіпкерлер іскерлік шартқа қол койып, өздеріне бағалы қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасасқан дәл осы міндеттемелері - экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.

Жалпы тұрғыдан алғанда бағалы қағаздар нарығы бағалы қағаздарды шығару және айналысқа түсіру бойынша оған қатысушылар арасында туындайтын экономикалық қатынастар жиынтығы деп карастырылады. Кез-келген нарық сияқты бағалы қағаздар нарығы - оның объектісі, субъектісі және олардың арасындағы қатынастардың бірлігі. Бұл нарықтың объектісі - бағалы қағаздар, ал субъектісі - нарыққа катысушылар. Экономикалық қатынастар - ол нарық субъектілерінің, яғни нарықка қатысушылардың бағалы қағаздармен жүргізетін кез-келген іс-әрекеті, яғни қолданыстағы шаруашылық заңнамаларына сәйкес жүргізілетін әртүрлі операциялар.

Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің катынастары экономикалық-құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен шектеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі жүзеге асырылады. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық шаруашылығының ең тиімді саласына құйылады, яғни оларды нарық жүйесіндегі ең өміршең субъектілер ғана ала алады.

Өзінің ұйымдық және кұрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар қаржы институттары, қаржы нарығы және оларды реттейтін құқыктық ережелермен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды. Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру кажеттілігі туындаған кезде, яғни 90-шы жылдары егемендік алғаннан кейін кұрыла бастады.

Өткен жылдардың экономикалық тәжірибесі дәлелдегеніндей шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат. Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік құқығын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері - халықтың меншігіне айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып және инвестициялық корларды бөлу қатынастары жүзеге асады.

Қазіргі кезде Қазакстан бағалы қағаздар нарығының қалыптасу және одан әрі даму барысы мынадай:

Бағалы қағаздарды шығару мен айналыс қатүсіруді және қатысушы субъектілердің кызметін реттейтін, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығында туындайтын мемлекеттік ретгеу қатынастарының құрылымын анықтайтын заңнамалық негіз калыптасты; бағалы қағаздар нарығының институционалдық инфрақұрылымы, оның негізі болатын брокерлік-дилерлік фирмалар, кастодиан-банктер және зейнетақы активтерін баскару компаниясы (ЗАБК), сонымен қатар техникалық инфрақұрылымы, Орталық депозитарий және қор биржасы қызмет істеуде; Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығы әлемдік нарық жүйесімен интеграциялануда. Алайда, эмитенттердің накты эмиссиялык белсенділігінің төмендігінен Қазакстан қор биржасы өзінің нарықта өсу деңгейіне жетті деуге болмайды. Сондықтан біртіндеп ішкі инвестициялық базаны өсіру, инвестициялау жағдайларын кеңіту және эмитенттердің кызметін мемлекеттік реттеудің тиімділігін арттыру есебінен бағалы қағаздар нарығын дамыту мүмкіндіктерін жалғастыру қажет.

Айтылған мәселелердің барлыгы мемлекетіміздің экономикалық дамуының бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны -студенттер алдында жаңа, тіпті ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетін қойды. Бұл өте терең экономикалық және кұқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы кдғаздармен кызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау - уақыт талабы . Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуден алуға болады. Сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу - алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, кор биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тәжірибені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі кажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы осы оқу құралының құрылымы жасалды.

Кітаптың екінші басылымын дайындағанда автордың көздеген мақсаты - баяндалатын материалдың формасы бойынша да, мазмұны бойынша да жүйелі түрде сапасын жақсарту. Көздеген мақсатқа жету жолында шешілген міндеттер: бірінші бөлімінде бағалы қағаздардың мәні, жіктелуі, түрлері, оларды шығару, сондай-ақ бағалы қағаздар нарығы және оған қатысушылар туралы ұғым дәйекті түрде өңделіп баяндалды. Ал биржа ісінің теориялық негіздері кисынға сәйкес жан-жақты каралып, екінші бөлім ретінде қайта жазылды. Үшінші бөлімінде бағалы қағаздар нарығының және биржа ісінің негізгі категорияларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі орын алды.

Оку кұралында әртүрлі авторлардың өз кітаптарында пайдаланған, әлемдік тәжірибеде кең тараған бағалы қағаздардың жіктелуі салыстырмалы түрде қарастырылып, Қазақстанда бағалы қағаздардың пайда болуы мен қор биржасының калыптасу және даму барысын шолумен толықтырылды.

Бұл кітап бағалы қағаздар нарығы және қор биржасы туралы қазақ тілінде бірінші шықкан оқу құралының толықтырылған және өңделген екінші басылымы. Автордың бұл еңбегінің Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінде оқитын студенттерге және жұмыс жасайтын мамандарға, аспиранттарға, магистранттарға, экономикалық пәндер окытушыларына, сол сияқты коммерциялық кәсіпшілікпен шұғылданатын мүдделі кең қауымға көмегі мол.

Автор екінші басылымның мазмұнын және оның құрылымын келешекте өзгертуге көмектесетін конструктивтік ой-пікір білдіріп, кеңес берушілерге құрмет білдіреді.

1 тарау. Бағалы қағаздардың мәні және жіктелуі.................................8

2. 
   тарау. Корпоративтік бағалы қағаздар және олардың сипаттамасы 26
   
3. 
   тарау. Мемлекеттік бағалы қағаздар..............................................65
   
4. 
   тарау. Бағалы қағаздарды шығару және олардың айналысы........84
   
5. 
   тарау. Бағалы қағаздар нарығы және оған қатысушылар..............94
   
6. 
   тарау. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының пайда болуы және дамуы....................................................................
   

Біріншіден, табыс көзі -тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда болуы өндірістік (яғни қызмет атқаратын нақты) капиталмен тікелей байланысты. Өнім өндірістен айналымға түсіп, одан табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде кел-тірілген мына екі формуладан аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т - А - Т) формуласындағы бірінші актіде (Т - А) керекті басқа та-уарды сатып алу мақсатында тауарды сату, яғни қажеттілікті керек тауарды сатып алу арқылы өтеу жүргізіледі. Ал капиталдың айна-лысы (А - Т - А*) формуласындағы мақсат - тауарды сатып алып қайта сату, яғни бұл процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. Бұңдағы А *=А + а, яғни а - қосымша құн, өсім немесе капитал. Ал капитал - өздігінен өсетін құн, немесе қосымша құн беретін құн .

Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептелетін себебі оларды сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалары иррационалдық сипатта (өлшеусіз сандар) болады. Жалған капиталдың бағасы капиталға сұраныс пен ұсыныстың арақатынасына және бағалы қағаздарды сатудан түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады.

Капиталға сұраныс оның ұсынысынан жоғары және одан түскен табыстың мөлшері де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы оған тура пропорционалды өседі. Керісінше, егер капи-талды ұсыну сұраныстан жоғары және банктік проценттің деңгейі де жоғары болса, онда жалған капиталдың бағасы бұларға кері пропорционалды кемиді. Мысалы, бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50 $ делік, ал қарыз процентінің деңгейі 5 % болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000 $ болады:

Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістерге ұшырап тұратын нарықтық құн .

Жалған капитал нақты (өндірістік) және қарыз капиталдарымен байланысты болғанымен, олардың оқшауланып шықкан бөлігі, яғни олардың бағалы қағаздардағы көрінісі ретінде айналыста жүреді. Оңың нақты капиталдан мынадай ерекшеліктері бар:

Біріншіден, жалған капиталдың өз құны өте аз болғандықтан оны жоқ деуге болады. Бірақ бағалы қағаздардың кейбір түрлері нақты капиталдың орнында жүреді;

Екіншіден, бағалы қағаздардың айналысы қор биржасынан және несие жүйесінен басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрсетеді;

Үшіншіден, жалған капиталдың мөлшері (бағалы қағаздардың сатылатын жиынтық бағасы, немесе бағалы қағаздардың бағамы) бағалы қағаздарды сатудан түскен табыстың капиталға айналуы-мен анықталады. Ал өндірістегі нақты капиталдан түскен пайда сол нақты капиталдың өз мөлшеріне байланысты болады. Жалған капиталдың пайда болуын К.Маркс «капиталдану» деп атады [18; 9.]. Ал капиталдану - мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген ұғым.

Төртіншіден, жалған капиталдың мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің өзгеруіне дәл келмейді, одан әлдеқайда көп бо­лады.

Жалпы алғанда, жалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседі.Бұл жағдай акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетін дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де бағалы қағаздардың көлемінің соңғы кездері тез ұлғаюына байланысты.

Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан да айырмашылығы бар. Олар:

• 
  Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозга-лысынан пайда бола отырып, ол қарыз капиталынан бөлініп, бағалы қағаздар нарығында дербес қозғалыс жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша капиталының бір бөлігін қарызға берумен бірдей. Ал қарыз - несиелік құжат, немесе бағалы қағаздар түрінде айналыста жүреді.
  
• 
  Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналасынан түсетін табысына байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы қағаздар өз қозғалысзаңдарына ие болып, нақты капиталдың қозғалысына көбіне тәуелді болмайды.
  

Экономикасы дамыған елдерде олар корпорация деп те аталады. Қоғамның фирмалық атауы сөзбен жазылып, одан кейін «АҚ» аббревиатурасы көрсетілуі тиіс. Қоғам осындай фирмалық атауы-мен мемлекеттік тіркеуден өтеді.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының «Акционерлік қоғамдар туралы» 2003 жылғы жаңа заңына сәйкес өз капиталының мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшеріндей болатын және акционердің саны бес жүз және одан да көп қоғам халықтың акционерлік қоғам деп танылады.

Қоғамды халықтык акционерлік қоғам деп, сондай-ақ халыктық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылды деп тану тәртібін уәкілетті орган белгілейді. Қоғам:

• 
  таратылған немесе қайта ұйымдастырылған (қоғамға басқа қоғам қосылған және одан бір немесе бірнеше жаңа қоғамдар бөліп шығарылған жағдайларды қоспағанда);
  
• 
  өз капиталының мөлшері оны екі айдан астам мерзімде тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 1000000 еселенген мөлшерінен төмен сомаға дейін азайған;
  
• 
  акционерлер саны алты ай ішінде бес жүзден төмен азайып кеткен жағдайларда халықтық акционерлік қоғам мәртебесінен айырылады.
  

Құрылтай шарты мен жарғы ққұрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға кұрған қоғамның кұрылтай құжаты оның жарғысы болып есептеледі.

Құрылтай жиналысында құрылтайшылар қоғамды құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органда-рын, сондай-ақ қоғамды мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге, құрылтайшылар енгі-зетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құрылтайшылар құрылтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.

Қоғамның жарғылық капиталы құрылтайшылардың акци-яларды олардың нақтылы қүны бойынша төлеуі және акциялар-ды инвесторларға белгіленген орналастыру бағасы бойынша сату арқылы қалыптастырылады. Құрылтайшылар төлейтін жарғылық капиталдың мөлшері қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерінен кем болмауға және оны қоғам заңды тұлға ретінде мемлекеттік тіркелген күннен отыз күн ішінде толык төлеуге тиіс.

Ал қоғамның жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет туралы заңында белгіленген айлық есептік көрсеткіштің 50000 еселенген мөлшеріне тең болады.

Қоғамның қүрылтай жиналысында сайланған органдар қоғам мемлекеттік тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жад­ны жиналысына дейін жұмыс істейді. Шетелдік инвестордың қатысуымен қоғам құру заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Қоғамның жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әртүрінің саны, категориялары, атаулы құны,оларды иеленушілердің құқықтары тура­лы мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұкаралық ақпарат құралдары көрсетіледі.

Осымен қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды атаулы ұстаушыға қоғамның акцияла­рын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның құпия бо­лып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге мін-детті.

Акционерлік қоғам - заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпьі жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру комиссиясы (ақылы немесе жеке-дара тексеруші) болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жал­пы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аякталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуі тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезектен тыс бо­лып саналады.

Акционерлердің жалпы жиналысының айырықша құзіретіне жататын кейбір мәселелерді айтсақ, олар: қоғамның жарғысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу; қоғамның үлгісін өзгерту мен оны ерікті түрде қайта құру және тарату; қоғамның басқару органдарын сайлау; қоғамның жарғылық капиталының мөлшерін өзгерту; оның жылдық қаржылық есебін және жыл қорытындысы бойынша дивидендтер мөлшерін бекіту; қоғамның таза пайдасын бөлу тәртібі, оның облигацияларын және туынды бағалы қағаздарын шығару шарттары мен тәртібі сияқты көптеген басқа мәселелер.

Акционерлердің саны жүзден асатын қоғамда акционерлердің жалпы жиналысында құрамы үш адамнан кем болмауға тиіс есеп комиссиясы сайланады. Ол жалпы жиналыстың кворумын анықтайды, жиналыста дауыс беру қорытындыларын шығарады. Дауыс беру «қоғамның бір акциясы бір дауыс» принципі бойын­ша жүзеге асырылады.

Қоғамның басқару билігі қолында акциялардың бақылау бумасы бар ірі акционерлерде болады. Акциялардың бақылау бумасы деген қоғамда үстемдік беретін акциялар саны. Ол меншік иесіне қоғам қабылдайтын шешімдерді айқындауына құқық беретін белгілі бір акциялар бумасының қоғамның шығарылған жарғылық капиталының мөлшеріне проценттік арақатынасы. Іс жүзінде акционерлердің жалпы жиналысында дауыс беретін акциялардың бес және одан да көп процентін иеленген акционерлер шешуші дауысқа ие.

Оның міндетіне қоғам қызметінің басым бағыттарын айқындау, акционерлердің жылдық және керек жағдайларда кезектен тыс жалпы жиналыстарын шақыру туралы шешім қабылдау, олардың күн тәртібін бекіту, қоғам шығарған акцияларды, облигациялар мен өзге да бағалы қағаздарды сатып алу туралы шешім қабылдау, таза табысты, резервтік капитал мен қоғамның өзге қорларының қаражатын пайдалану тәртібін айқындау және сол сияқты көптеген қоғамның жылдық жиналыстары аралығында шешілетін мәселелер жатады.

Ағымдағы қызметке басшылық жасауды, яғни акционерлердің жалпы жиналысының және директорлар кеңесінің шешімдерін қоғамның атқарушы органы жүзеге асырады. Ол алқалы немесе жеке-дара болуы мүмкін. Алқалы атқарушы органды директорлар кеңесі қоғамның жарғысында көрсетілген санда және мерзімге сайлайды. Атқарушы орган қоғамның атынан іс-қимыл жасайды, оның мүддесін қорғайды, штатты шығарып және қоғамның барлық қызметкерлерінің орындауы үшін міндетті нұсқаулар береді.

Қоғамның атқарушы органының қаржы-шаруашылық қызметін бақылауды жүзеге асыратын орган - тексеру комиссиясы. Ол кемінде үш мүше құрамында құрылып, бес жыл мерзімге сай-ланады. Тексеру комиссиясы кез-келген уақытта өзінің бастамасы-мен, акционерлер жалпы жиналысының, қоғамның директорлар кеңесінің тапсырмасы бойынша және акциялардың 10 процентінен астамын иеленетін акционерлердің талабы бойынша қоғамның атқарушы органының қызметіне тексеріс жүргізеді.

Қоғам акционерлердің жалпы жиналысының шешіміне сәйкес акционерге өз табысынан дивиденд төлейді. Дивиденд деген ти­есілі акциялар санына байланысты акционерге төленетін сыйақы. Дивидендтер ақшамен немесе акционердің келісімімен сол қоғамның бағалы қағаздарымен де төленеді. Қоғам дивидендтер төлеуді тоқсан сайын, жарты жылда бір рет, не жыл қорытындысы бойынша жариялайды.

Қорыта айтканда, акционерлік қоғамдар жыл сайын баспасөз басылымында қоғамның жылдық балансын және кірістері мен шығындары туралы есебін жариялауға міндетті. Халықтық қоғам тоқсан аяқталғаннан кейін жиырма күн ішінде балансы және табысы мен зияны туралы есептерді баспасөз басылымында жариялауға және уәкілетті органға беруге тиіс. Қоғам облигациялар шығарған және орналастырған жағдайда да баспасөз басылымында өзінің қызметі туралы жариялауға міндетті.

Акционерлік-қоғамдардың көптеген құрылу жолдары бар. Олар - жұмыс істеп тұрган заңды тұлғаны акционерлік қоғам түрінде кайта құру, олардың бірнешеуін біріктіру, қосу, бөлу, одан бөлініп шығу. Қоғамды ұйымдастырудың осы айтылған жолдары Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа қоғамның жарғысын бекітуді және органдарын сайлауды жаңадан пайда болған қоғамның ұсынысы бойынша белгілі бір мерзімде өткізілген акционерлердің жалпы жиналысының іске асыруы қайта құру болып есептеледі.

Екі немесе одан да көп қоғамның соңғысының қызметін тоқтатып, барлық мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін өткізу актісіне сәйкес берумен жаңа қоғамның пайда болуы қоғамдардың бірігуі деп аталады. Бірігуге қатысқан әрбір қоғамның барлық өзгерген деректері жаңа қоғамның акционерлеріне баспасөзде жа-риялау арқылы берілуі тиіс.

Қосылатын қоғамның мүліктерін, құқықтарын және міндеттерін тиісті өткізу актісіне сәйкес басқа қоғамға өткізу мен оның қызметінің тоқтатылуы қоғамның қысылуы деп танылады.

Қайтадан ұйымдастырылатын қоғамның акцияларын, кейіннен жаңадан құрылатын қоғамдардың акцияларына айырбастаумен осы қоғамның барлық мүліктерін жаңадан пайда болған қоғамдар арасында бөлу арқылы қоғамның барлық мүлкін, құқықтарын және міндеттерін өткізу мен оның қызметін тоқтатуды жүзеге асыру қоғамды бөлу болып танылады. Бұнда бөлінетін қоғамның құқықтары мен міндеттері бөлініс балансына сәйкес жаңадан пайда болған қоғамдарға өтеді. Қоғамнан бөліну нәтижесінде пайда болған қоғамдар қайта ұйымдастырылған қоғамның міндеттемелері бойынша жауапкершілікте болады.

Қызметін тоқтатпастан қайта ұйымдастырылатын қоғамның мүліктерінің, құқықтарының және міндеттерінің бір бөлігін өткізумен бір немесе бірнеше қоғамды құру қоғамның бөлініп шығуы деп аталады. Егер қоғамның барлық құқықтары мен міндеттері жауапкершілігі шектеулі серіктестікке немесе өндірістік кооперативке акт бойынша өтсе ол қоғамды қайта құру деп танылады.

Бірінші кезекте өтелуге тиісті акциялар бойынша төлемдер беріледі;

Екінші кезекте артықшылықты акциялар бойынша есептелген, бірақ төленбеген дивидендтерді төлеу жүзеге асырылады;

Үшінші кезекте артықшылықты акциялардың иелеріне оларға тиесілі акциялардың атаулы құнын өтеу жүргізіледі;

Қалған мүлік барлық акционерлер арасында оларға тиесілі акциялардың атаулы құнына бара-бар түрде бөлінеді. Аталған әрбір кезектің мүліктерін бөлу алдыңғы кезектің мүліктерін бөлу толық аяқталғаннан кейін жүргізіледі.