Оқиғаның 2-байланысы -махаббаттың барлығына Мамырдың сенімі

Жоқ болса махаббатты бір сүйгенің,

Ойлашы, керегі не дүниенің?
Оқиғаның 3-байланысы - екеуінің ойының түйісуі. Бетке шықпай қоя ма жүрек ізі,
Оқиғаның 4-байланысы - Мамырдың қызша киінуі.

Әдебиеттің

қисынынан

шарттылық

Қуанды атқа оғым тиді ме деп,

ПІиеліністің негізі - ел мәселесі мен әлеуметтік саяси мәңде болуы.

Ол күңде жерге талас қазақ, қалмақ

Бір соғыста қалмақты қазақ жеңіп,

Тобықтының бәрі де тойға бармақ,

Той қылған Орта Жүзде Сәмеке хан.

Жақындық Бастаңғы өткізу

Әдебиеттің қисынынан ұлттық нақыш

Қыздың қазақ қыздарына

тән ұлттық ерекшелігі Жұмбақпен сезімін білдіруі.

Бүрсігүннен алғы күн болды алыс.

Жас кісіде бар болса жігер, намыс

Болып кетіп жүрмесін жатпен таныс.

Жұмбақтың шешімі

(Автор ойы)

Бүрсігүні қамыстан жолықпасаң,

Мен саған жоқ деді ғой байқағанға.

басындағы қайшылық Құда түсуі

Батыл шешімі
Мамыр айтты:

Көрегендігі Мен сенсіз тірі тұман,

Жолыңда өлсем, ризамын, жаным құрбан.

Заман қандай болар деп дайындап ем,

Боз жорға атым белдеуде ерттеулі тұр.
Хабарлауы

Анықтығы Не болса да қылдым деп бір жұмысты,

Бара сала Олжайға кісі салды.
Бабалар дәстүрі Олжай барды Бабаға түн ішінде
Мамырдың ел Мәмбетелі жатып алды ырық бермей

басыларының Қалқаман мен мамырды өлтірмесе,

қатал жазаға баруы Кетеміз деп Бабаңды тіпті көрмей.
Әнет бабаның Бабаң айтты:

ізгілікті ойы - Өлтіретін жұмыс емес,

Тіректік негіз Біреудің некелесін бұзбаған соң,

Қанына ортақ болуы дұрыс емес.

басымдылығы, «Еркек тоқты - құрбандық» деген қані,

олардың бұлтарыссыз Қалқаман Тобықты үшін жанды қиса,

қатал шешімі: Кетпей ме шаһит болып оның жаны.

қисынынан

Метонимия
Сенім сипаты Не қылсын жаңалыққа жалғыз кәрі,

зауалдан қорқу «Келесі көпке болып жүрмегей», - деп,

Өзектілігі бабаңның шын кейіген шықты зары.

Парадигма

эпитет теңеу

Бабаның Бабаңның нұр жүрегі болды мұздай

(суггетив) Аққан тер нұр жүзіне құйылыпты.

«Қалқаман жүйрік атпен шауып өтсін,

Көкенай сонда атсын!» - деп бұйырыпты.

Бабаға тигізген Орнына бауыздадың айтқан малдың,

қырсығын Өз бауырын оққа байлап өлтірді деп,

Қалқаманның Қалдыңдар обалына мына шалдың.

аузынан айтқызуы

(автордың сөзі)

Ұлттық нақыш Деймісің қалмақ сені тентіретпес.

зауалы Мамырдан қалған жанның керегі не,

(парапсихология) Ісім ақ, қосылармын, еш нірсе етпес.

Бабаның батасы Қақ жарды ердің қасын оғы жетіп,

Әйтеуір, ұлы дене аман қалды,

Оң жаққа қара саннан өтіп кетіп.

Бұхар жаққа, нағашысына кетуі.

Мың жеті жүз жиырма үшінші жыл,

Қазақ-қалмақ атысқан, мұны да біл.

Қалмақтың бастаушысы Суан Раптан,

Өзі батыр, соғыста тым айлашыл.

Қорлық көріп қазақтың шұбырғаны ол,

Сол себептен Қалқаман қалды ізделмей.

Ол түгіл, Әнет - Бабаң кешке ере алмай,

Тірідей дөң басында қалған өлмей.

Тұқым бар. Қалқаманнан осы күнде,

ІПын болса Ұлы жүздің жүр ішіңде

Өздері Елібаймыз десе керек,

Білмейді кейінгісі бізді мүлде.

Қорыта айтсақ, бұл - микродидактикалық бір кесінді. Бірақ, талдау, жинақтау-жалпылау, іздеу-жинау, салыстыру, топшылау, т.б. әдістер әдебиеттің ішкі заңдылықтарының (тарихы, сыны, қисыны) қосындысында тұтас меңгерілуге бағыт жасайды. Бұл түйіннің толық пішінін жоғарыда бергендейміз.

Бұл шығарманың құрылым - жүйесінде ақын айқын көзге көрінбейді. Айқын пластикалық дүние өзінен-өзі өрістейді. Шығарманың аты «Қалқаман - Мамыр» болғанымен, ішкі сүйіспеншілік реңктері монолог арқылы суреттелмейді.

Аталған шығарманың эпикалық поэзия қатарына жататыны жайлы тағы да бір көз жеткізерлік дәйекті В.Г. Белинскийдің өз тұжырымынан іздейік:

- сыртқы құбылыстың қайсысына болса да ынта, тілек, ниет, бір сөзбен айтқанда - ой-пікір мұрындық болады; сыртқы құбылыстың бәрі де ішкі, құпия күш әрекетінің нәтижесін (шығармада құпия әрекет жоқ, Әнет бабаны тыңдамағандардың, ел бірлігінен, әңгімелеуші рөліңде салқын канды сипатпен беріп отыр); бұл күштерден шығып сыртқы шындық, оқиға және әрекет өркендейді; мұнда поэзия қарама-қарсы, жаңа текте көрінеді. Бұл субъективті дүниесі, бұл ішкі дүние, өз шеберінде қалып, сыртқа шықпайтын тырнақ алды істердің дүниесі. Мұнда поэзия ішкі элементте, шарқ ұрған, сезім ойда қалады, ал рух сыртқы реалдықтан шығып, өзімен өзі болып кетеді де, поэзияға сыртқының бәрін өз бойына жинаған ішкі өмірінің әр алуан шексіз құбылыстары мен белгілерін береді. Мұнда ақынның жеке басы бірінші кезекте көрінеді де, біз тек сол арқылы ғана бәрін аңдап, түсініп отырамыз. Бұл - лирикалық поэзия [69]. Көріп отырғанымыздай, поэзия санатына «Қалқаман -Мамыр» жататынына аталған қисындық ереже толық дәлел.

Шығармадағы дидактиканың пәлсапалық сипатын ашу үшін оның жанрлық сарынын айқындап алу қажетті әрекет. Себебі, жанрларды ажыратпай, ішкі-сыртқы құбылыстың шығарма мұратына қатыстылығын, тақырып ашудағы автор ұстанымын, бағытын тану өте қиын.

Ұстанған бағытымыздан лирикалық поэзияның сыртынан гөрі эпикалық поэзияның сарыны, соның ішіңде көбіне дидактиканың пәлсапалық сипатына бейім екенін аңғардық. Бірақ, лирикалық поэзияда пәлсапалық пайым жоқ деп айта алмаймыз. Шәкәрім шығармаларында эпикалық туындылар басым дедік. Соның дәлелі ретінде «Талап пен ақыл», «Адам немене?», «Жолсыз жаза, яки кез болған қаза», «Қодардың өлімі» шығармаларына талдау жасап, пәлсапалық сипаттарды саралап тізбелейік.

«Талап пен ақын» өлеңіндегі пәлсапалық түйін:

I: Талап шапса ақылға мініп алып,

Жақсы жаман бәріне бірдей салып.

Анық ақыл алдымен ашырмайды,

Еш нәрсе одан құтылмас жетпей қалып.

Бұл құбылыстан Адамның игілікті мақсатқа жетуі үшін құр талап жетімсіз екенін байқаймыз. Мұнда ішкі сезім сипатынан гөрі танымға бейімдеу, салихалы істерге бағыттау приоритет. Ал оның өзі әдебиет қисынының әдемі өрілімімен беріліп тұр. «Талап шапса ақылға мініп алып» - символ, «Жақсы - жаман бәріне бірдей салып» - антитеза, «Анық ақыл адымын ашырмайды» - символ, тек төртінші жолда ғана тура мағынасындағы түйінді табамыз.

Аталған көріністен музыкалы, әуезді сарын мүлдем байқалмайды. Ақын өз өлеңдерін Адам тұлғасын оңтайлы, ізгілікті, өршілдік қасиетке бағытты мәреге бұру мақсатына арнаған. Ішкі сезім сипатынан, пәлсапалық пайым айқын байқалады. Құрметті оқырман, әдебиет нысанының қисынын талдауды мақсат етіп отырғанымыз жоқ. Себебі дидактика, әдістеме, оның пәлсапалық сарыны - педагогика ілімінің нысанасы.

Бірақ аталған ғылымды тарқату үшін әдебиеттің тағылымы мен қисынын назардан тыс қалдыру мүмкін емес. Ендеше, ойымызды одан әрі жалғастырып көрелік. «Талап» жайлы автордың әңгімешіл әрекеті үдей түседі (градация):

II. Талап деген ындын мен ентелемек (символ)

Ойға алып қызыққанын қылсам демек (тура мағына)

Ол ісі орайлы ма, орайсыз ба

Ойланып оны Ақылға салса керек.

Бұл - талаптың ақылсыз тұл екендігін тағы бір қайта еске түсіру.

Ақынның Талаптың дербестігі жоқтығын аңғартатын үдеме сипаты мына бір жолдардан аңғарылады:

Тапқыш Ой ғой ақылдың мағынасы,

Тоны жүрек болады, мида басы.

Орынсызға ұмтылтпай тоқтатуға

Талаптың алты түрлі бар ноқтасы.

Осы жолдардан пәлсапалық пайымды табу үшін әдебиеттің қисыны бізге «көмекке келеді». Бірінші жолда қазақ тілінің «Ой - ақылдың мағынасы» сөйлем мүшелері бастауыш, анықтауыш, баяндауыш болса, байланыстан ой мағынасы», - қиысу, «Ақылдың мағынасы» - матасу. Бұндай сөз колданым - Ақылдың тереңдігі ой екендігінде. Сол секілді Ақылдың тоны - метонимия - жүрек, басы - метафора, ноқтасы - метафора, айқындауыштық қызметте «алты түрлі». Автордың талап пен Ақылға қосымша тіректік мәнде қызмет атқарарлық 6 ңоқтасы нелер? Оған Шәкәрім Құдайберді тілімен жауап іздейміз:

Ақынның өзі қалған алты сипаттың қасиетін суыртпақтап, өлең өрнегінен суреттеп береді. Нақтыласақ, ол мынандай өрнектер:

- Ынсап деген аспайды, ол кем қалмайды. Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды (символ).

- Рақым жақсы көреді аяғанды

Адамға қаттылықты ойға алмайды (антитеза).

Автор алғашқы тізбелеген (ынсап, ұят, ар, рақым, сабыр, сақтық) алгоритмін олардың қасиеттерін айшықтау тұстарында бұзып береді. Мәселен, «Ынсаптан» кейін бірден «рақымға» сипат береді де, одан кейін «арға» кезек береді:

Ар демек - адамшылық, намыс деген, Арың кетпес жағыңа қарыс деген. Теріс ұғып жүрмесін мұны біреу. Сөз емес күншіл болып алыс деген. Бұл жолға талдау жасаудың қажеті жоқ. Тек «қарыс» деген сөз арыңның аяқ асты болмауы үшін қуат жұмса деген семантикада екенін танытады. Көріп отырғанымыздай, әр сөзге математикалық пайым, логикалы өлшем өресі қажет-ақ. Оңдай қасиет бойда табылса, бұл өлеңнің дидактика нысанасына қатысты пәлсапалық тұжырымы сараланып-ақ тұр.

Алдыңғы ар мен намыс хақында ақын ойын өрбіте түседі, бірақ ол пайым алғы ойдың үдемелі тұрғыдағы қайталанымы:

Намыс сол - өзің қорлан кемдігіңе, құрбыңмен ұмтылып бақ теңдігіне (кайшылық).

Алмай өз алдыңғының аяғынан, соқтықпай өзің ізден еңбегіне.

Бұл құбылыс та оқырманға түсінікті. Мұңда жұмбақ сөз, сөз тіркестері жоқ.

Еңдігі кезек «Ұятқа» келді:

- Ұят сол - аулақта ұят көргендей-ақ (ішкі ұят, өзіңнен ұялдың)
(интерриоризация).

Ұрлаған малың шағып бергендей-ақ,

Орынсызды істеуге өлгенше ұял,

«Ұят күшті өлімнен», - дегендей-ақ.

Бұл құбылыста да жұмбақтау, тұспалдау, ауыстыру, алмастыру жоқ. Автор «сабырдың» қасиетін былай ашады:

Сабыр деген - әр іске шыдамдылық,

Қатты керек адамға бұл бір қылық.

Қолы жетпей талай адам ызданады,

Осыдан көп шығады адамшылық.

Шәкәрім Құдайберді «сақтықтың» қасиетін былай өрнектейді:

Сақтық деген - әрқашан байқап жүрмек,

Пайда ма, залал ма, - ескерілмек.

Көргенін, естігенін есепке алса,

Сонда оңай әрбір істі ойлап білмек.

Бұл құбылыста да күрделі өрнек жоқ. Бәрі де тура мағынасында сипатталған.

Автордың әңгімелеуші ретіндегі қорытынды тұжырым-түйіні пәлсапалық пайымы мынандай:

Ойменен, талаппенен болды сегіз

Айтылмай ойда қалды неменеміз.

Өзге - жақсы мінездің бәрі-дағы

Шығады осылардан түгел деңіз.

Аталған соңы да санатты қасиеттері жоқтар кімдер? Ақын олардың пішінін, кескін-келбетін былай сипаттайды:

Сабыр, сақтық, ой, талап болмаған жан,

Анық төмен болмай ма хайуаннан.

Ынсап, рақым, ар, ұят табылмаса,

Өлген артық дүниені былғағаннан.

Тағы бір ескерту бұл талдау - философиялық талдау емес. Сол себепті еңбегіміз тек философтар үшін емес, барлық мамандықтарға тигізер пайдасы бар деген ниетпен жазылады.

Сөз өнерінің құнды тұстары Адамды Ізгілікке бастады. Еңбегіміздің басында бірнеше рет антропология нысанасы қазақ жұртында дұрыс жолға қойылмаған деген пікір айтылды. Бұл түйін ол ілімнің жеке дербестілік сипатында еместігі жайлы. Негізінде аталған ілім кез-келген ақын-жазушылардың пәлсапалық шығармаларында бар екендігіне еңбегіміздегі талдау жұмыстары көз жеткізеді. Шәкәрім Құдайберді шығармаларындағы толық Адам жанын, табиғатын зерттеуге арналған десек қателік емес. Ақынның «Талап пен ақыл» және «Адам немене?» деген туыңдылары осы мәселеге арналған. Дәлелдеу мақсатыңда бұл өленді талдап көрелік:

Білімділер

Ой кезіп жердің жүзін шарлағаңда.

Міне, бұл бәйіттің мақамымен жазылған енбегінде Шәкәрім Құдайбердіұлы бірінші тармақта тура мағынаны айтпаса, екіншіде «Ойды» кейіптеу нысанасында бейнелеп тұр.

Ал бәйіттің екіншісінде алдаусыз «Әділет», ынсап, мейірім бар ма адамда? - деген риторикалық сұрақтың ішінде Ізгіліктің өзі адам бойына оңай дарымайтыны жайлы ой қорытып тұр. Бұл құбылыстың ақын себебін айқыңдайды:

Әйтпесе мәз боп жүре ме қиянатқа,

Зорлықпен бірін-бірі жалмағанға.

Аталған бәйітте ақын тура ойын ашық аңғартқан. Бірақ, автордың «мені» әлі үш шумақта анық байқалмайды. Ақынның ойы тек 4 шумақта байқалады:

Мен адамнан таза ақыл таба алмадым

Ойланып, өзеленіп қарамағанда.

Автордың «Мені» «Таза ақыл» эпитетті тіркеспен тығыз байланысып, Шәкәрімнің тек өзіне тән лексикалық тіркес пен қисын тұрғысында кейіптеуі «Өзеленіп қарамағаңда» «Ақыл қармағыңда, калай қармағанда?» «Өзеленіп қармағанда», нені өзеленіп қармағанда? Өзеленіп таза ақылды қармағаңда - деген эвристикалы сұрақ қою арқылы студенттің эвристикалы деңгейге ұтылысына қозғау салуға болады. Әйтпесе, әңгіменің баяны не жайыңда екенін табу қиын.

Басындағы «Аддаусыз адам өмірін түзетерлік әділет, ынсап, мейірім бар ма адамда?» - деген синтезбен өрнектелген қорытынды пәлсапалық пайымының ұсақ бөліктерін «Мен» деген өз ойын ашық білдіргеннен кейін жіктей бастайды:

Көрсе қызар, жалмауыз, бәрі алдағыш

Көп адамның қылығын барлағанда;

Өнерпаз, білімді елдің мінезі осы -

(өткен шақпен)

Аяу, жәрдем, махаббат қалмаған ба?

(риторикалық сұрақ)

Осы ойды одан әрі үдету (градация) сезіледі:

Немесе бұлар бұрын жоқ болса да,

Әншейін бар деп бізді алдаған ба?

(риторикалық сұрақ)

Көрінер ғылымды елдің сырты таза;

Тексеріп терең ойға салмағанда.

Дәл осы шумақ бүгінгі білім мен ғылымды сырттай, мінез қуалайтын адамдарға да арналып тұрғандай.

Абай Құнанбайұлы шығармашылығында «екі аяқты хайуандық деңгей» Шәкәрім шығармашылығында жалғастығын тапқан:

Ақымақ пен айуанның исі аңқиды, Істерін әбден сынап талдағанда.

Автордың ілгерішіл, озық ойы - «Істерін сынап талдағанда». Бұл тұжырымнан білім беру ісіне меншіктеп алған «Талдау» біздің ұлтымыздың шығармашылығында пәлсапалық реңкте қолданым тауып тұр. Шәкәрім поэзиясының құңдылығы - өміршеңдігі, осы аталған пайыммен тікелей байланысты. Осы күнде зиялы қауымды шетел стратегиясымен оқыту жүйесінде «Жазу, оқу әрекеті арқылы сын тұрғысында ойлау әрекетін дамыту» деген бағдарламадағы «сыни көзқарасты», «сыни талдауды» баяғы ықылым заманда бабаларымыз біздерге асыл мұра ретінде қалдырғанын бір емес, бірнеше мәрте еңбегімізде дәлелдеп өттік. Өкінішке орай, ол Ақылды, зерделі ой-тұжырымды естірлік Мәшһүр Жүсіп бабамыз айтқаңдай естірлік құлақ, көрерлік көз, миға қорек табар ынта болмай келеді ... Бұл ой ары қарай айқындала түседі:

- Кей-кейде түзелейік, кел деседі,

Кешікпей соғыс ашып, белдеседі.

Екінші тармақ келтірінді мағынада өрілген.

Синтез, былайша айтсақ, поэзия тіліндегі типтендіру мына бәйіт жолдарынан байқалады:

- Айласы артық, қаруы сайы жеңіп, мақтанып: «бар ма, біздей ел?! деседі. Ақынның «Мені» бір көрініс берсе, көптің «Мені» екінші көріністе бейнеленген:

- тамам жан өзін-өзі «Мен» деседі, өзгелерді жатырқап, «Сен» деседі.

Автор естелік арқылы адамның ішкі күйін «Адамдық бет-ажарын» бернелейді. Бұл стильді біз тағы да кездестіреміз:

«Біз» дейтұғын бір елді таба алмайсың?!

Бұл қайтып әделетпен теңдеседі?». Сөйтіп, Шәкәрім Құдайбердіұлы есімдіктің ішіңдегі I жақ «Мен», «II жақ «Сен» дегеннен тура айтып, «Біз» I жақ, көпше түрдегі сипатынан бірлік, ізгілік жолының барлығын жалтаңсыз, алаңсыз әділ пайыммен өрнектейді. Бұл тұжырым «Қалқаман-Мамырда» айқын сипатталғаны бізге белгілі.

Адамдардың бұл фәниде бір-біріне бауыр болып туғанын бұзушылар:

Ойласаң, барша азамат туған бауыр (метафора). Бірін-бірі шұқылап қылды жауыр. Оның себебі былай айкыңдалады:

- Балалық, айуандықтан шыққан жан жоқ,

Бұл сөзім талай жанға тисе де ауыр.

Микрокосмостың адамға берген несібесін дұрыс пайдаланбауы:

- Бақ-дәулетті мол берді жаратылыс, пайдаланып, қылсайшы жақсы

Шәкәрім Құдайбердіұлы тек қазақ жұрты өміріндегі көлеңкелі тұстарды айтып қоймай, Еуропа елдеріне де өз танымын білдірген:

- Еуропа білімді жұрт осы күнде шыққан жоқ айуандықтан ол да мүлде...

Ақын табиғат берген байлықтың жұмсалу көздерін, оның адам игілігі үшін емес, бірін-бірі құрту үшін жұмсалатыңдығына өз пайымын аңғартады:

- Табиғаттың таусылмас қасиетін жұрттың жұмсап жүргені ақалсыз іс.

- Қайда кетті жаратылыс берген байлық,

Ұстанғаны әскер мен қирау сайлық.

- Жаны ашымай әлсізді аңша қырып,

Мейрімсіз зобырлығы осындайлық.

Бұл көрініс үдей түседі:

- Мұнысы айуаннан қалай дейсің,

Бір жаңа өнер шықса «пәлі-ай!» - дейсің.

- Ол өнермен өзгені құлданып ап,

Аямай өз баурыңды қалай жейсің?

- Күн көре алмай жақының жатыр өліп,

Шіміркенбей жемтігін жейсің бөліп.

- Ғалым деген бұл болса, - адыра қалсын,

Демеске бара жатыр ішім толып.

- Қанеки, ақ жүрекке қайсың жеттің,

Жеттім деп тамам жаңды тентіреттің.

Жиырмасыншы ғасырдың адамынан Анық таза бір елді көре алмай кеттім. Міне, бұл шумақтардағы ғылымның ізгілікке емес, зұлымдыққа негіз болып «ақ жүрекке» (эпитетті метафора) қызмет көрсетпей, тазалыққа бағыт бермей тұрғанын айқын сездіреді. Мұны «Таза бір елді көре алмай кеттім» деп өз ойымен түйіндейді.

Аталған ой-түйінді одан әрі дамытады:

- Мен ақ жүрек деген сөз болса шығын,

Қару, күшпен көрсетіп қасқырлығын.

Алдамай-ақ аулақ өл, жарықтығым.

- Қару, әскер тастаудың жөні келмес,

Неге десең, біріне-бірі сенбес.
- Тамам адам періште болмай тұрып,

Ал түзелші дегенге ешкім көнбес.

Боқты боқпен жуған ел түзелмес.

Зұлымдықты жалғанда әділ жеңбес.

Ақ жүректі таза адам болса кем-кес.

Қалмақ ойын ойнаумен ештеңе өнбес.

Ойы толмай тұрғаңда ақылы енбес.

- Араны (эпитет) ашық жалмауыз (эпитет), арсыз (эпигет) төбет (метафора),

Аулақта жемтік жеуден жиіркенбес.

Өлеңнің ұйқасы ерікті, бірақ соңғы 10 шумақтың аяғы дауыссыз, қатан «С» дыбысына аяқталып, ғылымды зұлымдыққа жұмсаған адамдардың айуаңдық іс-әрекеттерінің ортақ еместігін «С» жұрнағы арқылы үдемемен қайталанып келіп тұр. Зұлымдықты істің қауіптілігі осы бір «С» қатаң дыбысы арқылы қоюлана түседі. Ол мынандай сөздермен бернеленеді: сенбес, көнбес, түзелмес, жеңбес, кем-кес, өнбес, енбес, жиіркенбес, теңдес, емдес.

Автор осы айтып отырған ойын мына бір жолдармен түйіңдейді:

- Адамның сыртқы дене жаралысы,

Нәпсісі айуанның анық теңдес.

Әлің келсе, жол тап та, осыны емдес.

Шәкәрім Құдайбердіұлына тән стиль реңктерін Абай Құнанбайұлының шығармашылығында да кездестірдік.

Бүгінде кейбір тоғышар, таза ақылға кем адамдар Абай өз өлеңдеріңде адамды кеміткен, «боққа» балаған десе, Шәкәрім жайлы да оңдай пікірлер болған, әлі де баршылық. «Дос жылатып айтады, дұшпан күлдіріп айтады» деген халқымыздың даналық тұжырымы бар. Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы адам сезіміне бағытталмай, дидактиканың пәлсапалық деңгейіне сәйкесіп, «Адамтану» іліміндегі Адамның танымын ізгілікке бұру бағытында жазылғанына көзіміз жеткендей болды. Бұл пайымды қай шығармасын алып талддасақ та, дәлелдей алатынымыз күмәнсіз. Сол себепті Шәкәрім поэзиясы классикалық үлгідегі өмір мен қоғамның өзгерістілігіне қарамай, бақилық мәнде өз рөлін атқармақ.

Шәкәрімнің «Таза ақылы» әрқайсымыздың өз бейбіт өмірімізді Бақытты, Құтты, Ізгілікті бағытқа бағдарлауға жұмсау үшін қажеттілік екенін ұғып, сырт нышандардың айуаңдық нәпсіден ерекшелігінің жоқтығын түсініп, «Таза ақыл» арқылы өзіңді нәпсінің құрсауынан құтқаратынына кәміл Сенім орнықтыруға талпын деген ғибратты еске мәңгі сақтайық.

Шәкәрім Құдайбердіұлы «Еңлік-Кебек» аңызына өзінің тұжырымын былай біддіреді: «Бұл - әңгіме 1780 жыл шамасыңда осы Шыңғыс тауында Матай мен Тобықты арасында болған іс.

Шариғатта әкесінің атастырғаны жас қызға неке есепті десе де, өзге дүниелік пайдасын ойламай, жалғыз ғана қызының қамын ойлап берер дегені. Әйтпесе, жас баланы сатып, пайдаланып, еріксіз кем-кетікке беріп, обалына қал демейді.

Мен соны ойлап, Еңлік - Кебекті соншалық жазалы демеймін» [70].

Бұл жолдардан «Шариғатты дұрыс ұқпай, өз пайдасына қолданған Еңліктің әкесі қатыгез, Таза ақылы жоқ, қызының құнын төмен бағалап, кем-кетікті (Ақылдан) тең көріп, жалғыз қызын өзінің «нәпсісінің құрбандығына қиып тұр» деген интерпретация жасауға болады.

«Әңгіме алдында аз сөз» бөлімі «Жолсыз жаза яки кез болған іс» деген поэмасының экспозициясы:

- Өткен адам болады көзден таса ...

Ол кетсе де белгісі жоғалмайды...

Автор «Ақылды» «Егулі дәнге» балап, «Суарылса» деген шартты рай арқылы «оған» да «жан» кіреді деп кейіптейді. Бұл құбылыста Абаймен, Мәшһүр-Жүсіппен үндестік табамыз. Адамның «Ақылы» «Көрген, білген нәрседен ғибрат» алуы арқылы зораяды.

«Естіп», «біліп», «Көз көріп», «ойға салмақ» арқылы үлгі алмақ және осылар арқылы Адам «Қызықпақ», «Жек көрмек», «Жиіркенбек».

Ақылды шеңдестіріп, «Кей ісі -жауы», «Кей ісі - досы» деп қайшылыққа бейнелейді. «Досыңды - жау, дұшпанды дос көрсетіп, көзді байлап нәпсінің қылғаны осы - бұл құбылыстан Ж. Аймауытовтың соқыр сезімінің саңылау сезімге зорлығын, басымдық рөлін байқаймыз.

Аталған құбылыстың өзі «Сөз басы» әлі автор айтайын деген негізгі Мұратын тарқатқан жоқ. Мұнысымен бірге жоғарыда талданған құбылыста қазақ жұртының қалпын жалпылама синтездеу нәтижесінде көрсетіп тұрғанын айыру қиын емес. «Еңлік-Кебек» әңгімесіне кіріспес бұрын автор дидактиканың пәлсапалық тұжырымын шегініс арқылы көмкереді. Құлақ тігіп, талдап көрелік:

Автор бір шығармасын келесі бір шығармасымен байланыстырып отырады.

Ол - қалмақ жұртымен соғыстың әңгімесін «Қалқаман-Мамыр» қиссасында жазғаны жайлы белгі береді. 1723 жылы Ақтабан шұбырынды оқиғасының баяны:

- Сырдан қуылған қазақтың Шуға келуі;

- Шақшақ Жәнібектің сөзі:

- Бабалар, бұл жолды ұмытпа депті ...

Құдай қаласа, алармыз біз де кекті ...

Арғындар сол көшкеннен көше берді,

Батырлары жер шалып, қоныс көрді.

Ешім, Нүра, Сарысу, Қарқаралы, Шалқар көл, Ұлытаудан алды жерді». Бұл - арғын елінің қоныс, тұрақ табу тарихы. «Еңлік-Кебекке» кіріспе сөздің ішіндегі ең керекті тамыры:

- Орнығып қалдың. Арғын соңда қалды, Жеті Момын олардан өте салды.

Ар, Елек, Ойыл, Қиыл қастамақ боп, жаз жайлауға Мұғажар тауын алды.

- Кіші жүз өте көшті Орал жаққа,

Әбілқайыр хан еді мінген таққа.

Арғын руының қай жерден қай жерлерге мекен ету сырына географиялық экскурс жасап берген ақын Әбілқайыр ханның таққа отыруы Кіші жүздің Орыс империясына (1731 ж) қарауымен байланыстылығын ашық айтып, оның өзін бір жағдайға, Жеті Момынның қайта көшуінің себебі ретінде сәтті пайдаланған. Оны біз мына бір жолдардан байқаймыз:

- Соны естіп Жеті Момын қайта ауыпты, осыдан көреміз деп бір қауіпті.

Мұғажардың күншығыс жағына өтіп, Ырғыз, Торғай дейтұғын жер тауыпты.

Тұрағын айқыңдаған, Жеті Момынға кімдер қарайтынын жіктеген:

- Атығай, Қарауыл, Қанжығалы, Тобықты, Бәсентиннің үш баласы, бәрінің үлкен шешесінің аты - Момын;

Әбілқайыр хан таққа мінген (1731)

Патшаға уағда берген қарамаққа;

- Ұлы жүзде үлкен хан Әбілмәмбет

Қалмақпен соғысам деп хабар салды;

- Орта жүзден де аттаңды Сәмеке хан

Үш жүзден жиылыпты бірталай жан ...

Шеп жеңіп, Қалмақтан кегін алған;

- Сол соғыс Абылай келген кез;

Жиылып шаба берді ойдан, қырдан.

Тарбағатай - Шыңғыстың жан-жағында,

Көшпелі көп қалмақ бар бұрын тұрған;

- Ата қоныс Арқаны босатып ап,

Қазақ келіп қалмақтың орнын басқан;

- Қалмақты шабысуға Мамай келген,

Босап қалған Шыңғысты көзі көрген.

Барған соң Жеті Момын баласына,

Хан Шыңғыс босады деп хабар берген;

- Момынның жартысы айтқан барамыз деп,

Ата қоныс Шыңғысты аламыз деп,

Атығай - Қарауыл мен Бәсентиин

Көшпейді, біз осында каламыз деп;

- Туысқанын қия алмай, жүр деп сен де,

Көп айтқан Кеңгір бай мен Караменде

Бос тұрған соң Шыңғыста Матай қонған,

- Тобықты, Қанжығалы көшкен сонда,

Өзге Момын көше алмай қалған онда.

Шыңғысты Матай алды дегенді естіп,

Қанжығалы қалыпты орта жолда;

- Келгені Тобықтының осы маңға.

Мың жеті жүз сексен тақалғанда, ...

- Қалқаман мен Мамырды жаздым бұрын.

Оқығандар байқадың оның сырын.

Еңді айтайын Еңлік пен Кебек сөзін,

Тағысынан көріңіз мұның түрін.

Бұл берілген автор сөзінің алгоритмінен ұғарымыз не? Ол - эпикалық поэзияның тарихи болған істер мен оқиғаларға тікелей байланыста құрылуы. «Қалқаман-Мамыр» 1723 жылы қалмақтардың жаулап алу кезеңіне сәйкес поэзия болса, «Енлік-Кебек» - 1780 жылы өз еліне, мекеніне оралған Тобықтының Матай елімен кикілжіңге түсуі, екі жастың махаббатына қырсық болып тиюі. Былайша айтқанда, таза махаббат құбылысы өрнектелсе, лирикалық поэзия ауқымыңда калып, сезім айшығы басым болар еді де, тақырып махаббат, бірінші мәселе де махаббат болар еді. Ал бұл екі поэзияның екеуінің тақырыптары махаббат жыры сияқты көрінгенімен, әлеуметтік-тарихи құбылыстар басымдық рөлде. Міне, жоғарыдағы талдауымыз арқылы шығарманың сөз басын, не «экспозициясының» толық әңгімесі не жайлы деген өзекті мәселеге ой жүгіртіп көрелік. Эпикалық поэзияға жататын бір дәлелі - оқиғалы құбылыстардың көрінісі. Оның рет тәртібі былай болып келеді:

« - Ту тіккен Тобықтының қолбасшысы

Жуантаяқ Тоқтамыс деген кісі.

Жамағайын жақыны сол кісінің

Бар екен Кебек деген бір інісі».

Міне, бұл оқиғаның Момын елі мен Матай елінің ішкі саяси-әлеуметтік қарым-қатынасына тікелей байланысы бар. Ал бастауы - батыстан өз мекеніне орнығуға келген Тобықтының Матай еліне әсері.

Оқиға ұласуының бірінші кезеңін талдай өттік. Сөйтіп, енді әңгімелеуші ақын Кебектің он бесінде аты шыққаңдығын мәлімдеп, портрегін былай сипаттайды:

«Көзі өткір, қара торы жігіт екен,

Орта бойлы, тапалдау кең иықты».

Оның ішкі қалпын (интерриоризациясын) автор

«Ел қамы үшін өлуге жанын сайлап,

Соғыс десе тұрмайды қойса байлап,

Жауға батым, жақынға және әдепті,

Кішіні - іні, үлкенді - ағатайлап», - деп, сипаттайды.

Тотемдік (ырым) реңк поэзияда орынды қолданыс тапқан. Балгерге сенген халықтың ұлы да одан алшақ кетпеген. Оны мына құбылыстан аңғарамыз:

- Ол кезде балгер болған Нысан абыз; ...

- Кебек батыр өз бақытын сынамаққа,

Әдейі іздеп келіпті балгер жаққа; ...

- «Қара қалмақ», «Қорқыттың күйін тартып,

Қобызына ән қосып кетті сарнап; ...

- Ажалың биік қабақ, сұрлау қыздан,

Батырым, ондай қызға көңіл бөлме; ...

- Қара жартас түбінде кез келеді,

ІІІырағым, соңдай қыздан сақтанып жүр; ...

- Оны естіп Кебек кетті өз жайына,

Батса да балгер сөзі шымбайына,

Ойланбай, біржолата кетті ұмытып,

Деді де жынның сөзін тыңдайын ба.

Оқиғаның алдындағы оқиғаға қатысы бар құбылыстарды алдын-ала болжағанын халқымыздың табиғи менталитетін берілген алгоритмдік нысаннан байқадық.

Фольклорлық стильді жазба әдебиетіне «тірілтіп» соны ой-түйін берген Шәкәрім Құдайбердіұлы өмір сабағынан бақсы жырларымен бұрынғы айтып кеткен аңыздың (Еңлік-Кебек) тамырластығын ұлттық нақышта шебер қиыстыра суреттеген. Уақыт пен кеңістіктің бір кездегі мән бермеген үрдістерге қайта үңілуі де автордың тың ізденісі деп ұғамыз. Ескі ұғым мен өзі өмір сүрген ортаның «сүрлеміне» алаңдамай, тарихи жолдарға ақиқатты сипат беру де ақынның жаңашылдығы. Оны мына бір көріністен байқаймыз:

Қуалаған Кебек Хан баласына шығады;

- Түлкіні бүркіт тойғанша жеп қояды;
-Осы Хан (Хакан) өзеннің аяғына

Қыстаған бір Матайға келіп жетті нағыз оқиға басталды

Қара жартас Кебектің келген жері құбылысы

Атым - Кебек дегенде, жалт қарап құбылысы

Бағанағы айтылған бойжеткен қыз
- Екеуінің жақын танысына төсек салу бірінші оқиғаның

Рәсімі себеп болады; төртінші құбылысы

Мен бір жүрген сорлымын бағым жанбай! екінші оқиғаның

Көрінгенге көз сүзген көрсеқызар, тууы

Әдепсіз қыз дейсің-ау әлдеқандай.

Қасына жатпақ түгіл, жуымадым, бірінші құбылысы

Білген соң шіріктігін келген жерден
Ендігі құбылыста күйеуінің неге тең еместігі ашыла түседі. Бұл екінші оқиғаның бірінші құбылыстың себеп-салдары:

- Нышан жоқ бет-аузында сақал-мұрттан,

Бұрын да естуші едім жайын сырттан.

Түн болса ұйқыдан бас көтермейді,

Күндіз асың іздейді ескі жұрттан.

- Бетіне тумай тұрып түскен әжім,

Күңге де есіктегі қылды тәжім.

Кер кеткен кеселдіге душар болдым.

Осыдан құтыларлық бар ма лажым!..

Сол секілді Кебек жайлы қыздың сыны:

- Тасыр болса, талғамай тап берер деп,

Түні бойы сынадым сізді абайлап;

- Мен татысам, жігітсің маған татыр.

Кебектің Еңлікті сынауы:

Құшақтасып жөнелді жартас жаққа.

Келе жатып қыз айтты:

- Батыр саған ...

Тобықты мен біздің ел жақындаған

Мына жартас табыспақ болсын бізге, ...

Соңда алып қаш кезінде жақындаған

Мына жартас табыспақ болсын бізге,...

Ең болмаса жұманы құр өткізбе ...

Кебектің монологі
«Япыр-ау ! Әлде сайтан, әлде жын ба

Кім бастап алып келді мені мұнда!

Осы көрген түсім бе, иә өңім бе,

Қалжыраған бақсының сөзі шын ба?

Біржолата кім тұрар бұл дүниеде,

Өлім көрмей қоя ма туған пенде

Қарап жүріп қаңғырып босқа өлгенше,

Еңлік үшін өлгеннің қапысы не! .

- Ай, ақсақал, өзің таңдап түлкінің біреуін ал,...

Жығып тамақ істетіп сандыққа сал.
Автордың сөзі:
«Ер Кебек тыным алып үйде жатпай,

Еңлікке келіп жүреді дамылдатпай...

Екі ел бітті сөйлесіп жазға салым,

Қайтарысып барымта алған малын ...

«Екеуі тәуекел деп кетіп қалды,

Таң атпай-ақ Ордаға жетіп барды. үшінші оқиғаның

Ағаштан балаған қып, арша жауып, бірінші құбылысы

Бекініп бір дарада жатып алды.
Найманның дым көп болды жиылысы,

Жиылған соң белгілі қылар ісі. қайшылықтың үдеуі

Алдынан бір арылып алайық деп,

Тобықтыға жібереді елші кісі.

- Ей бүлдірмей бітелік, жөнге келсін, шарт қою

Еңлік, Кебек екеуін ұстап берген

Шариғатгың әмірімен өлтіреміз,

Малға бітім қылмаймыз, оған сенсін

Егер оған көнбесе, дайындалсын! Үшінші оқиға одан

Қырылыспай бітпейміз таусылғанша, қоюлана түседі.

Не Найман, не Тобықты бірі қылсын! Екінші шарт

Ертең бесін намаздың уақыты келмей. Екінші рет өлімді

Өзге бітім болар деп ойламасын, ауызға алып

Бітімім жоқ не өліп, не өлтірмей! Отырған Найман еді

әңгімелейді: Кеңгірбай бидің

«Найман тым көп, Тобықты аз, Арғын алыс, шешіміне

Қорықпауға да болмайды көрер көзге» себептің басы

Кеңгірбай бидің шешіміне себептің басы
Автор сөзі:

«Қысылғанда баратын Қабекеңе, Кеңгірбайдың үкімі

Ақыл сұрай бір-екеу барсын десті... амалсыздықтан екі

Кебекеңнің қабағы қарыс түсіп, жасты құрбандық

Мінеки соңдағы айтқан бір жұмбағы! шалу

- Әнет - Баба емес пе менің атам,

Бірақ оңдай қабып ма менің батам?

Көшсем - қоныс, отырсам – көмегім жоқ,

Көрсетемін, қайтемін, тыныс жатам.

Бұл сөзі - бабаң айтқан сөздің көзі

Өзі өлтірмей, амалсыз атқызды өзі

Жеңілсең, еңд.і барар руың жоқ,

Көрсетпеуте шама жоқ деген сөзі.
Тағы да әңгімешінің сөзі:

«Соны естіп, Көбей топқа қайтып келді,

Жұмбағының шешуін айтып келді. Трагедияның

Тобықтылар Найманды ертіп әкеп, бастауы

Кебектің жатқан жерін айтып берді.
Әңгімеші Еңлік - Кебек жағдайына

ойысады:

Үш айдай бір дарада жатқан мүлде. шарықтау шегі

Толғатып Еңлік сұлу бір ұл тапқан,

Айы толып, мезгілі жеткен күнде ...

Еңлік түртіп оятты Кебек ерді,

Атқа қарғып мінгенше жау да келді. трагизм

Күрең атқа мінгесіп жөнелгенде,

Баласы бесігімен қала берді ...

Байлап алып екеуін Ащысуда,

Тамам Найман жиылған қалың дұға шешуі

Қайран жастар қапыда қолға түсті, бірінші құбылыс

Елтіген бөрідей боп жеген уға.

Қалайша өлтіруге кеңес қыпты. шешуі

Жас қой деп жаны ашыған бір адам жоқ, екінші құбылыс

Қолға түскен кісіге қатын мықты.

Кейбіреуі дарға да аспақ болды. шешуі

Аяғында мойнына арқан тағып, үшінші құбылыс

Атқа байлап сүйретіп шаппақ болды.

«Ай, жұртым, бір-екі ауыз сөз айтайын

Кебекпен мені азғана араздастыр.

Өлген соң бірге қосып, таспен бастыр шешуі

Мына бала - тобықты баласы ғой, төртінші құбылыс

Оны өлтірме, Кеңірбай биге тапсыр.

Екі аттың құрығына байлап алып, поэманың соңғы

Өлтіріп, бір төбеге қойды апарып.

Обалға өшіккен ел қарасын ба.

Еңлік -Кебек моласы бүгін де бар,

Таймақ пен Ералының арасында. шешімі

Надан жұрттың болады діні қатты,

Қабекеңе тапсырмай аманатты.

Шеткі Ақшоқы басында қалған бала,

Шырқырап күн батқанда жылап жатты.

Түн ішінде жиылып атқа міңді. шешімі

Таң ата келіп, іздеп таба алмайды,

Қисыны біреу ұрлап кеткен сыңды.

Шәкәрім Қүдайбердіұлы бұл шығармасында ғашықтық тақырыпты жырлағысы келмегенін сөз соңында айтып өтеді.

Арадағы жер үшін, дау-дамайды өрбіту үшін себеп болған екі жастың мөлдір махаббатының жалғасының кейінгі өмірге қалған көзінің, ескерткіш ұрпағының - баласының жоғалып кетуі, Матай елінің Еңліктің соңғы өтінішін «аяқ асты» қылуы, надандық әрекеті кешегі «Қалқаман-Мамыр» дастанындағы Әнет Бабаны тыңдамаған тобыр іспетті. Тек Sit жағдайлар, құбылыстар, оқиғалар басқа кеңістік пен уақыт қатысына орай құрылған.

Эпос - грекше баяндау, әңгімелеу, тарихтап айту. В.Г. Белинский сөзімен бастасақ, сөзіміздің түйінін академик Зейнолла Қабдоловтың мына бір қисындық пайымымен айқындап өтелік:

«Эпостық шығарманың арқауы - автор үшін «ішкі» субъективтік шындық емес, «сыртқы» объективтік шындық, - жекелеген адамдардың көңіл-күйі ғана емес, бүкіл халықтың тұрмыс-тіршілігі, тарихи тағдырлары мен ұлттық даму заңдылықтары. Осыдан келеді де дәуірлік құбылыстар мен қоғамдық қатынастарды көркем жинақтауды жұртқа мәлім эпикалық құлаш деген ұғым шығады... Сонда эпикалық шығармадағы авторлық суреттеу мен қаһармандардың диалог-монологтары - эпостық баяндауды жүзеге асыру жолдары, амалдары мен тәсілдері ғана. Ал В.Г. Белинский эпикалық шығарманың тағы бір ерекшелігі ретінде, мәселен, драмадағы басты нәрсе - адам болса, эпостағы басты нәрсе - оқиға екенін ескертеді [71].

Негізгі зерттеуіміз - дидактика нысанасынан пәлсапалық ой-түйін жинақтау. Шәкәрім Құдайбердіұлының бұл поэмасында ол ілім даяр тұр. Эпилог (грекше -соңғы сөз) - бұл қорытудың бір түрі. Тартыс аяқталып, өзекті оқиғалар біткен соң, оқиғаның шешімінен кейін берілетін сипат. Көбіне, ол сол шығарманың ішкі құбылыстарына қатысты болып келеді. Ал бұл поэмада автордың сол оқиғаға көзқарасы, танымы, пәлсапалық пайымы аңғарылады.

Алдымен ақын не үшін «Еңлік-Кебек» жырын жазғанын баян етеді».

«Жігіттер! Бұл өлеңді жазған мәнім,

Емес қой жастықпенен салған әнім.

Қас қайсы, қаза қайсы, таза қайсы, -

Аларсың көп ғибрат байқағаның.
Қыз, қызық, батыр жазар кезім емес,

Жастарды қызықтырған сезім емес,

Ертегі емес, ертеде болған бір іс,

Ойдан жазған, шығарған сөзім емес ...

Ғаділ - заман, шафқатлы - мейрімсіз,

Соларды айыра алмай, қапы қалма ...

Жан кетіп, ағайын, мал қалған кезде

Өлмес, өшпес зәулетім осы қағаз!

Ел басындағы соғысқа мән бермей, олардың басынан өткізген әлеуметтік-тарихи жағдай мен елдің елдік салтын, әдет-ғұрпын елемей, екі жастың ойланбай бас қосуы - нәтижесіз іс. Жеңіліске аяқталған оқиғадан басқа ешбір ізгілікті із қалдырмайды. Жамандықтан, зұлымдықтан адамдар арасында бақытты өмір кешу мүмкін емес. Ортамен жеке адамдар санасуы керек. Көпшіліктің шығынға ұрынбасы үшін нәпсіні тия білетін жастардың болуын тілеп тұрған автор ойы. Міне, біздер осыңдай қорытынды жасай отырып, бұрынғы қалыптасып қалған түсінік Еңлік-Кебек қазасына Кеңгірбай би кінәлі десек, Шәкәрім Құдайбердіұлы поэмасында Матай елі демекпіз. Ал Кебекке ғашық болған Енліктің басты себебі - ұрын келген күйеуінің тексіздігі. «Оны есіктегі күңді ажыратпай, тәжім жасауы» деген тұжырымнан аңғарамыз.

Бір сюжетке құрылған «Еңлік-Кебек» аңызын әр автор өзінің дүниетаным өресінде сипаттап, оның ғибрат аларлық тұстарын өздерінің өнер биігіне өрнектейді. Жаратылыс пен оның бейбіт тіршілігін бұзушы жұртшылықтың әрекеттерінен кейінгі өз-өзіне келе алмай жүрген қазақ жұртының ауыр тұрмысына пәлсапалық пайым жасау жетімсіз деген ойды ақын ашық айтып тұр. Бұдан біз әдебиеттің искусство биігіне көтеріліп, көп нұсқалы дәрежеде дамығанының куәсі екенімізді мойындаймыз. Ақылбайдың «Еңлік-Кебегі» мен Мұхтар Әуезовтің «Еңлік-Кебегі» Шәкәрім Құдайбердіұлының поэмасынан басқа реңкте жазылғанына ешкімнің дауы жоқ.

Ақиқаттық, философиялық тұжырым жасау арқылы өз өнерімен ерекше қолтаңба қалдырған Шәкәрім Құдайбердіұлының «Қодардың өлімі» атты айдармен жазылған поэмасы - қоғамдағы шындық оқиғаға құрылған еңбек. Бұл поэманы жоғарыда берілген нұсқамен талдап өтелік.

Шегініс:

Өткеннен ойға түсіп тамашасы.

Қолтығына (метонимия) қабағын түйіп қарап (кейіптеу),

Әне тұр Қодар өлген құз - жартасы».

Оқиғаның болып кеткені оқушыға түсінікті болып тұр. Бұл сөз басынан кейін автор бірден болған оқиғаның дәлелін өрнектейді:

«Тастан тайып өлген жоқ, құздан құлап,

Оны өлтірген ағайын қарындасы;

Ел бұзатын ерсі істі өршітпеске

Дарға асып, таспен атқан өз ағасы».

Дәлелден кейін оның кім екенін анық әңгімелейді.

«Ол Қожар барымташы ердің басы,

Жыртылмасын деп жүрген ел жағасы.

Ар сүймейтін бір істі қылғаннан соң,

Аямаған Олжабайдың кәрі-жасы».

Оның себебін Шәкәрім мынадай қорытыңдымен береді:

«Қазақ қайтіп ел болар, қарағым-ай,

Бұл ұзамай құрды - сөздің расы.

Некалайдың иісі осы елде тұр.

Оңдыра ма сәулесіз өңкей масы».

Ел ішіне бүлдіргі енгені, тыныштық бұзылғаны - басқа жұрттың қазақ елінің маңдайына жат жаман қылықтардың «үлгі - өнеге» болуы. Мұндай пайым шығарманың сарынынан шынайы туындап тұр.

Бұл поэмада да Шәкәрім Құдайбердіұлы өз руының туыстық генезисін түбірлеп, жіліктеп жіктейді. (Қожардың кімнен тарағаны жайлы).

«Арғы атамыз Олжабайдан үш ұл болар:

Айдос, Қайдос, Жігітек. - Міне, осылар.

Қайдостың бір баласы Борсақ деген.

Соның бір тұқымы еді батыр Қодар».

Қодардың ерсі қылығын автор ашық әшкерелейді. «Бар еді сол кісінің бір жақсы ұлы. Қаза жетіп өліпті сол бір жылы. Жесір қалған келінін қылған құдай құлы».

Нәпсінің құлы болған атаның құдай кешірмес күнәсінің ауырлығы оқырманға әсер етпей қоймайды. Бұл - ащы шындық. Біздің Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясындағы кездестірген Қодарымызда бұл құбылыс, «Мен көк ит болсам, сендер көп итсің» деген жұмбақ тізбектеп нәзік ишарамен суреттеледі. Ал оны кез келген оқырман «суыртпақтап шығарып», шеше алмайды.

Құдайсызды әрекетке барған Қодарын автор шынайы сипаттайды:

- Баламды алсаң, мен де алдым келінімді;

- Тобықтыны билейтін Құнекеңнің

- Бетіне басты осыны төре Барақ;

- Құнекең білмеуші еді Қодар жайын;

- Өз еліне келе сала сұрастырды;

Олжабайдың бас адамын жиып алып,

Осы Хан өзенінде кеңес құрды;

- Сүйіңдік - басты адамы Бөкеншінің;

Мынау іс бола берер бетке салық.

Кейінге жұқтырмай кеселдерін,

Екеуінің көзін де жоғалталық!;

- «Молдадан бәтуа сұрап ел жіберді», -

Дегенге нанды Қодар қара басып;

- Құрым іліп би үйін жеті айналса,

Оған неке қиюға мүмкін десті;

- Қажы айтты: «Бұлар сөйтіп қаза таппақ. –

Жиылып осы қауым таспен атпақ.

Зинақордың жолы осы шариғатта,

Жаназасыз солайша шіріп жатпақ.

- Борсақтың басты адамы батыр Қиял болмайды: «Таспен атпай, дарға асам!» деп;

- Анау жартасқа апарды елден таса,

Терең құз Хан өзенге қойған аша.

Қатын соңда Қиялға жалыныпты: «Қодарды бір сүйгіз», - деп тым болмаса...»

Оқиғаның шешуі:

«Ауызға сөйлеме деп қойып қалды,

Екеуінің мойнына арқан салды.

Арысқа артып атанды тұрғызғанда

Жиырылып, бірсозылып көп қиналды; ...

Әбден өліп болған соң отын әкеп,

Екеуінің сүйегін отқа жақты».

Бұл поэманы автор баяндау тәсілімен жазған. Бірақ, өткен өмір құбылысын оқырман көзінің алдына әкеліп, Құнанбай мен Барақ, Құнанбай мен Сүйіндік, Керей Жұмабай секілді адамдардың диалогы беріледі. Ал монолог жоқ. Негізгі автордың мақсатынан қажы Құнанбайдың мойныңда халық көзімен «күнә кетпесін» деген ой байқалады. Оған қажының ешбір күнәсінің жоқтығына ақиқатты дәлелдермен көз жеткізеді. Бабалар дәстүрінде жоқ ел құлағына шалынбаған нәпсінің құлы болған, баласының аруағынан қаймықпаған, тас жүрек, ары лас, арам ойдың құралы болған Қодарды өлімнен аяудың өзі де азғыңдықтың куәсі болар еді. Бұл - шариғат ісі, ізгілік жолы. Автордың ойы - осы.

Қай енбегін алып қарасақ та, адамның психологиясын шынайы ашатын тұстары жазушының өзіне тән қасиеті. Ойымызды дәйектеу үшін «Ақбілек» романының дидактикалық пәлсапалық негізіне тоқталып өтейік. Бұл романның негізгі мұраты уақыт пен қоғам өзгерістеріне орай қазақ қыздарының психологиясы мүлдем өзгеретінін автор сәуегей бабаларымыздай данышпандық тапқырлықпен бейнелеген. Қазақ қызының бейнесінен қоғам тынысын байқатады. Мұны рейтинг жүйесінде сипаттап берейік.

Автордың өз үніне үңілсек: (Баяншының сөзі)

- Өскемен, Бұқтырманың оң жағында Алтай бар. - ұлттық нақыш

Құбыла жаққа құлай аққан Ертіс;

Найман - ру

Бал тамған айна сулы Марқакөл - табиғат

Кеп оңда емес -ау, жараңдар! (Оқырман назарын аудару) (Баяншының сөзі)

Мамырбайдың малайлары қора жамап, пішен қалап... Мамырбайдың Ақбілегі қасындағы қыздарына қабақ шытып, қаңқыл етіп, даусы саңқыл-саңқыл етеді!

Көзім тартып тұрғаны несі? (Тотем)

...терең шаттан іннен шыққан қасқырларша, шұбап төрт атты келеді. (Жамандық нышанасы) Келе тарс-тұрс. Үріктірді, бөктірді.., Өңкей орыс.

(Баяншының сөзі)

- Мамырбайдың бәйбішесін сокқыға жығады, қызын тап дейді. Бәйбіше қызын бір апанға тығып кеткен. 25 қамшыға бәйбіше үн шығармайды, Ақбілегі естімесін деп. Аялап өсірген жалғызын «кәпірге» қалай қисын.

Дүрсіл ауылға келді.

Жонына шойын тағалағандай апасы сіресіп қалса да, елемей, шыңғырған дауысқа қарамай үкідей ұшып келеді.

- Қызын бүркітше бүріп, іліп жатқан екі орысты анасы екпінімен келіп итеріп тастап, балапанын басқан ана құстай балапанын бас салды. Болмаған соң орыстар мылтық дүмін жұмсады.

- Босанған Ақбілек анасының қалып бара жатқанын көріп, апанға түсіп кетті.

(Баяншының сөзі)

Үш орыс қызды көтеріп, ойбайлатып, алды да жөнелді.

- Оққа ұшқан Бекболат Ақбілекке жанашыр. Бекболат бірінші жақта сөйлейді. Жасы-27-де. Шашақты сары қыңды мүйіз сапты өткір кездігім -менің өнерпаз жігіт емес еместігіме айғақ.

- Бұрын қой 500-ге, жылқы - 200, сиыр - 60, түйе-20-ға жетсе, осы күні санасақ, 1/4 де жоқ.

Әкеміз елу басы, ауылнай би болған. Хат тосқауыл. Ақбілекке ұрын келе жатыр едім, Ақбілектің «апатайлаған» дауысын естіп, орыстарды қуып бердім. Оң иығыма оқ сап етіп, басым айналып кетті. Жұртым-ау! Меңде не жазық бар?

Офицер (монолог) - ішкі ой

Адам лажсыз өзінің тілегіне бағынады. Мен - Тамбов губерниясының бай алпауытының кіші баласымын.

... орыс күшті жұрт болмаса, осы надан қазақ күн көре алар ма еді? Тек қымыз ішіп, қарнын сипап, қатынына қарап, борбайын тыр-тыр қаситынды біледі. Патша казақты қара жұмысқа алам дегеңде, қандай қорқып қара қиратылып қалды. Баяғыда қазақ орысқа қарағаңда, қатын патшаға солдат алмаймын деп, қолхат беріпті-мыс. Офицердің монологы арқылы қазақ - орыс елінің тарихына көзқарас. Тегінде қазақтың солдат болудан қорыққаны бізге теріс те емес. Әйтеуір қазақ өз алдына ел болып жатқан жоқ. Ендеше орысқа бағынуы керек. Орыс осы жерге сыймай жатса, бос тұрған жерді алмай қайтеді? Баяғыда орысты үш жүз жылдай татар билеп тұрғанда, қазақ соның ішінде, қандай қорлық көрсетпеп еді? Ордаға барған елшілерімізді тақтайға жаншып, үстінен билетіп өлтіріп еді?

Біз келейік деп келгеніміз жоқ, құл-құтанға басыңдырғымыз келмейді. Біздің де қанымызда нәпсіқұмарлық бар. Қазақтың қара көздерінің сиқырлы күші Еврей әйелдерінен кем емес. Әйелдің сүйгенін тілейтін біздің өз еліміз бар ма?

Келешегіміз - аяз, аштық, соғыс ажал.

Портрет: таңқы мұрын, бадырақ көз, шұнақ құлақтау, жарбақтау, кірпі шаш, қарыс маңдай, қара сұр жігітпін. Жасы-35 те. Аузым асқа, ауым атқа жарыған емес. Қалай Бадығұлдың жылқысын бақтым, солай түзеле бастадым. Жылы жұттан кейін пароходқа міңдім, Өскемен, Зайсан, Семей қалаларында орыстың тілін үйрендім. Мен неден тайсалам? Жалғыз кемдігім: қағаз танымаймын. Қолым хат білсе, Күршім өзенін теріс ағызар ем. Біресе қызыл, біресе ақ басып, қызметке орналасуға кедергі болды. Елге келген соң ішкі пікірім ішімде ақтардың «адамы» болдым. Ақтар маған жақсы қыз тауып бер деді. (оқиғаның бастау көзі) Мамырбайдың Ақбілегі есіме түсті. Ағасы менің басқан бояуыма шағым жасаған тұсы, енді мен несіне аяйын деген ой келді.

Алыс-жұлыс, ауыр күйік аттың соққысынан Ақбілектің сілесі қатып аттан түскеңде өлген адамша сылқ ете түскен.

Ақбілек жер қорқақ ботадай, аяғын аңдап басып, сығалап қарап, жапсарды ашып, тысқа шықты.

Талдың тасасына түсейін деп шеткі қостың артынан жаңа аса беріп еді, қос даласыңда мылтығына сүйеніп, қақиып тұрған бір орыс жалт қарап:

- Стой! - деп зекіріп қалды. Сөйткенше болмады, атымен бір орыс жүгіріп келіп, құшақтай көтеріп қосқа ала жөнелді. Ақбілектің көзі шарасынан шықты.

Ақбілекті аш белінен жібермей қысып, бетіне аузын ала ұмтылып еді, Ақбілек теріс қарап, бұлқынып сүйгізбеді.

Олар күліп, жақындап жатқанда, төрде жатқан ұзын бойлы, ақ құба, қара мұрт орыс оянып қырынан жатып, Ақбілекке көз салды. Қарқылдасқан, қайғысыз, қамсыз көп орыс ортасыңдағы қара мұрттыны есебі де Ақбілекке жұмбақ боп көрінді. Әйелге біткен жеңсікқойлық мұны да жеңді ме, қапаста қапаланып отырған Ақбілектің көзі қара мұртқа түсті.

(өзара кикілжін) Қара мұрт Ақбілектің жан жарасын әлде көзінен оқып білді ме, басқа сезім көрінеді ме, кім білсін. Жирен орыс сүйейін деп тағы келді, Ақбілек сырт беріп тыжырынды.

Жирен орысқа қара мұрт бірдемені айтты.

Жирен орыс пен қара мұрт біріне-бірі тағы да бірдеңе деді де, аяқтарын нығарлай басып, енді екі жаққа қарай жөнелді, сүзісетін қошқарларша екеуі біріне-бірі қарап тұра қалды.

Өлген жирен орысты көп орыс алып кетті. (Дуэль).

Теке көз тілмаш екен.

Өзге төрелер сені бәріміз қатын қыламыз деп еді, бұл кісі оған обал еді. Онда бәріміз хайуан боламыз деді (натурализм).

Жалғыз-ақ қара мұрттының жанында қалғаны рас ... Бірақ ойбай-ау! Ер жігіт деп отырған аузы түкті кәпір ғой! Әлгі дәретсіз, сүндетсіз, тұрып сиетін, шошқа етін жейтін, арақ ішетін, темекі тартатын.

(Монолог)

Мұқаш:

Мұқаштың әйелі Алтынай «ұлықтың» әйелі ғой.

Мамырбай бәйбішесінің мерт болып, қызының жоғалғанын естіп өгіздей өкіріп, сылқ етіп отыра кетті.

Бекболат жараланыпты.

Бұл іс кімнен келді?

Құрбан қажыдан көрді. Әбеннен көрді.

Сұрастырып, осының бәрін қысылып жүрген Мұқаш екені кешікпей ашылды.

Алтынай үстелдегі батес көйлегін, жасыл жеңсіз, сырмақ түн баласы Мұқаш тұрақтамайтынын бәрі-бәрі естілді.

Қызылдар ақтарды ұстап жатты.

Қызылдар сол ауылда бекініп жатқанда, Мұқаш ақтарды алдап үстіне алып келсе, қызылдар тарпа бас салды. Тасасынан атысуға мұршасы келмей қасына Ақбілек бірте-бірте тұтқынға еті өлгендей, бойын үйреткендей болды.

Алты атарын алып, Ақбілекке бергеңде де, Ақбілек шаңқ етіп, безілдеп кезеулі мылтыққа қарсы тұра жүгірді.

Қара мұрттың кезелген қолы сылқ ете түсті. Мені неге атасың? - Ақбілек зорланып, қара мұрттың мойнынан құшып, аймалап сүймесін бе ?

Ақбілектің жанын жынның ойнағындай ойраңдап кеткен озбыр омырау, өксікті күңдер орыс мінген аттардың аяғымен бірге алыстан бара жатты.

Көшкен орыстың жұртыңда бұралқы күшіктей қаңғырып Ақбілек жалғыз қалса да, жалғыздығына өкінген жоқ.

Саялдық қара бұлттар-ау!

Күздің сарғыш жапырақтары-ау!

Ұлыған дауыс анық алыстап бара жатады да, тағы естіледі.

Әлден уақытта арсалаңдап бір аш қасқыр Ақбілек отырған қостың аузына келіп қалды.

Ақбілектің жан даусы ... шыр ете түсті.

Ақбілек қасқырдың қарсы шабатынын білгендей, жалма-жан жан ұшырып, қостан атып шығып, айғайын салып, ағашын сермей берді.

Қасқыр қамалайды. Ақбілек сабалайды, қасқыр абалайды. Қасқыр долданады. Ақбілек дөңгелейді, қасқыр күркілдейді, Ақбілек шырылдайды, қасқыр қырқырайды.

Отты көріп қасқырлар кетті. «Өлмегенге өлі киік».

Ақбілек Асуға түсті.

Орыс шіркін адамды аямайды екен-ау.

«Ақтар, қызылдар» деп отырушы еді. Сонысы ма әлде ?

Торғай қашан аузына кеп түскенше, көзін қадап қойып, айыр тілін жалақтатып жатады екен сұм жылан.

Ақбілек сұр жыланды сойылмен салды келіп қақ бастан».

Іскендір - дуана адам.

Дуана Ақбілекті жолға салып жіберді.

Дінсіз орыс еркелеткен арам денесін, қасиетті дуананың арқасына артуды обал көрді.

Ауылдан кісілер келіп, Ақбілекті аяп кетеді. Ақбілек 15-те еді.

Ақбілек ұсталғаны туралы жігіттер айтып өтті.

... бұрынғы кіршіксіз, әппақ кеудесіне енді қарақұзғын ұя салып кеткен тәрізді.

Осы арам денеммен, арам аузыммен әкемнің иманды жүзіне қалай жақындаймын.

Ойбай-ау! Менің күйеуім ше?
Екінші бөлім

Бекболат жарасынан жазылады.

Ақбілектің ағасы Төлеген қалада тұратын.

Тақырдың жылтыры (емханадан көреді).

Ақбілек әңгімесін білгісі келді.

Оның қасында Ақбілек қонған үй Мұсатай.

Халқының көз жасы үшін матайдың Әбенімен ұстасып жүрміз. Бекболат ішінен: «Әбеңді - арыстан, бұл тышқан ғой» деп ой алды, онысын айтқан жоқ.

Елден Жаңбырбай келеді.

Жылтыр Жаңбырбайдың, Ақбілектің келгенін біліп, Бекболаттан «сүйінші» сұрады.

Жай жүрген Бекболатты арызға тартады.

Бекболат Ақбілектің ағасының үйіне барды. Ас істейтін матушке:

Көп комиссар келеді.

- Арақ көп, ....ба.

- Төлеген үйінде көп киім-кешек. Бұл - байларды тонаудан түскен пайда.

Төлеген партияға жазылған жоқ, қызылдар құлап қалса, кім біледі ... Тоқтай тұрайын деп ойлайды ...

Төлегеннің қонақ шақыруы да жағынуы еді.

Төлеген «продком»

Мұқашқа да дұрыс қарайды (шешесін өлтірткен, қыздарын масқаралаған).

Төлеген Бекболатқа құрақ ұшады.

Губерниядан Ақбала деген губревком мүшесі келсе, сол да қонаққа келеді.

Қонаққа алдымен Ыхаң, Тыпан келеді.

Ыхан шылымын жуантық қылып орап, шүмекке анашасы болған шолақ мүштігіне нығарлап бұрай сұғып, жылқы тістеген «майлы аяқша» бір езуіне ыршып қисып отырды.

Дәрігерлер темекі де, арақ та, апиын да у дейді:

Ыхаң арақтың игілігін көрген, орыстан қатын алған.

Ақаң да, Тыпаң да дәулет құсы бастарынан ұшқан адамдар еді.

Ықаң большевиктерге қарсы, өңшең қылқан кескендей жас офицерлер де келді.

Ақбала тойған қозыдай. Киімі қоңырлау, жүріс-тұрысы солапаттау Балташ деген жігіт. Бір көзін аса, бір көзін баса қарайтын. Доғал деген қара бұжыр.

Балташ - уез бастығы, Доғал - әкболбас (жер бастығы).

Төртіншісі Доғаның жанында ершіктей, Балтаның жанында шапашоттай жымырайған Жорғабек деген кісі.

Ақбала бір кітапты қолына ұстап тұрып:

- Ей, мынада Каутский де бар ғой, - деді. Төлеген ауыз үй жақта жүріп:

- Бізде Энгельс те бар, Марксші болудан да дәмеміз бар, - деді.

- Уай, қойшы! Сен Марксші болып жарытпассың, - деп төсекте жатып Балташ кекете сөйледі.

Жорғабек пен Тыпаң ым-жымы бір кісіше бастары тиісіп, күбірлесіп, бірдеңе айтып отырды. Тегі, арақтың жайын сөйлесіп отырды білем. Жарғабек:

- Ішуге неге болмасын? - деп қалды.

Ақбас аяндап жүріп әдемі кроватьқа, масаты кілемге, барқыт орындықтарға көзі түсті, қабырғадағы ілулі Ленин, Горький жолдастардың олармен қатар Төлегеннің суретін де байқады, шкафты, үстелді, ана жақтағы киімдерді де шолып өтті. «Тұрмысың жарайды, жігітім!» - деген мәнде аяңдап жүріп: (соқыр сезім)

- Ым-ым ... да, - деді.

Соқыр сезім, таңсыққойлық, кеңестік тәртіптің ішкі құбылысына айналды.

Эмпириялық «синдром».

Ақбала:

Кім қалай тұрады? Кімге сенуге, кіммен істеуге болады? Олар немен шұғылданады? Қаңдай кітап оқиды? Орыстармен арасы қаңдай? Кедейшіл, байшыл, адалы, арамы қайсы? Әлгі «ым-да» дегені «сенің жайыңды да білдік» дегендей бір қорытынды пайда болды.

Ақбала тұтқиылда (спонтанно) Балташтың қасына тоқтай қалып:

Sit - Мұндағы байлар, тегі жақсы тоналған ғой? - деді. Толғаныс

Құбылыс: «үйдің төбесіне карап, шашын үрпите, уқалап, «сен коммунист болсаң, мен де коммунистпін» деген түрде шалжиып жатқан Балташ оқыс сұрауды естіген соң, еңсесін азырақ көтеріп, мойнын қыңырайтып, бір көзін сығырайтып:

Үрдіс: - Е, сболыштарды өкіртті ғой! - деді.

Балташ Ақбаланың не оймен сұрағанын болжай, өзінше байшыл, кедейшілдігімді сұрады ғой деп жорып қап еді.

Сұрауына Балташтың теріс мән бергенін Ақбала сезе қойды да, оған сезімін сездіргелі:

Сол мүліктер орыстың қолында кетті ме? - деп сұрады.

Бұл сұрауға бәрі де құлағын тігіп аңтарыла қалды. (ұлттық қордың басқа жұртқа көшуі)

Балташ барқыт орыңдықтарға қарап:

- Е, мекемеге келген мүліктен біздің кейбір жігіттердің де алып, ұстап жүргені бар, - деді.

- О кезде ана жақта жүріп, құлағы шала-шарпы шалып қалған Төлеген:

- О, не?-деді.

Балташ:

- Жай, әншейін, - дей салды.

Тыпаң жымың ете түсті:

Ықаң шыдай алмады: алдында тұрған стакаңды ұсынып: (Арақтың, басқа дәстүрдің орнығуы)

- Бұ жарықтықты әуре қылмай құйшы, қарағым! - деді.

Жұрт ду күлді. Манадан бері сыпайысып отырған Ақбала да:

- Аксақал айтты ғой, құй еңді! - деді.

Балташ жан-жағына алақтап, Бекболатқа:

- Әне, бір әйнектің шымылдығын түсіріп жіберші, - деді (сақтық).

Тыпаң жыбырлап, Ақбалаға қарап:

- Жаңа келген қонақтардың құрметі үшін ...

Ақбала жұлып алғаңдай:

- Әлеуметтік маңызды бар жұмыс үшін ...

Со кезде Балташ:

- Жасасын Совет өкіметі! (Ұраншылдық)

Екінші көтерісте - большевикті, үшіншіде - қазақ автономиясын, одан кейін - жаңа қонақкты т.б.

Бір бөтелке спирт, бір жарым бөтелке арақ болды.

Тек Бекболат ең соңғы көтеріске қосыла алмай, көзі бажырайып, шанышқы мен әлек боп отырды (мас).

Ыкан көбінесе араққа дәңдеді (Құмарлық - нәпсі).

Орысшалау, түтін салысу, күлісу ... мидай араласты. Бұлардың сөзіде, өзі де Бекболатқа түсініксіз болды. Бұларды басқа дүниенің адамдарындай, оқымағанның кемдігін Бекболат сонда бір қатты сезді.

«Бұлар да өзіміздей жігіттер-ау! Оқысақ, біз де осылардай боламыз-ау! - деп азырақ күндегендей боп отырды. Әйтсе де өзін елемегеніне қорланып намысы келді.

... Еңді мынау өңшең орысша сөйлескен, шылым тартқан, арақ ішкен пысық, бықысқан қазақ әкімдерін көрген соң, тағы да Бекболаттың елі есіне түсті.

Әкей де сөзбен әулігіп кеткен бір түрлі заңбас адам ғой! «Мені керек қылмағаны ма?» - деп ішінен әкесіне ренжиді (Елдің бірлігінің кетуі).

Бір мезетте әкімдердің аузынан Бекболаттың құлағы «Матайдың Әбеңі», «Мұқаш»деген сөздерді шалып қалды. Мұқаш - кәдімгі Ақбілекті шығарып беретін Мұқаш. Әбен мұның әкесімен араз болып жүрген Әбен.

Сөйлеп тұрған Балташ екен (Намыстың жоқтығы).

Әбен - зияңды элемент. Рас, Мұқашты да тап-таза жігіт дей алмаймын.

Елге зияны тиген шығар, бірақ оның зияны байға тиді. Ол нағыз - коммунист.

- Жолдастар, маған сөз бер, - деді Доға.

Матайдың Әбені болыс болғаны шын, елге беделі бір. Құр бай екен деп, барлық байды жоққа шығаруға бола ма? Бұл арызды жазып отырған Тақырдың жалтыры. Бұл арызды қолданып, іс қылуға болмады. Бекболат ойда жоқта арызға қол қояды. Мұқаштың қылмағаны жоқ, қыз, қатындарын бастырған, - деген кезде Төлеген қызарып төмен қарады.

Бекболат та жерге қарап кетті.

Доғаның Мұқашты жамандағаны ұнаса да, Бекболатқа Матайдың Әбенін жақтап сөйлегені ұнамады.

Тыпаң сөйлеп отырып:

«Қүдай» деген сөзді не қылмаңыздаршы, сөздің аялғысы ғой ... - деп сасқалақтап қалды (Орынсыз үрей).

Балташ кедейдің баласы, қолынан келсе, өзі де кедейшіл болғысы келді. Күреңбай етікшіні болыс қойып жіберген. Күреңбай Балташтың кісісі боп, осы қаладағы бір тәуір келіншекпен тамыр қылған (Жеке бастың қамы).

Әбенді жақтап отырған Доға да сұлу қыздан дәмелі.

Жорғабек ақтардың жағыңда болып, бертін кешірім болған соң, бұлардың арасынан қызмет алған. Оның түпкі ойы - бір үлкен орын. Сыртқы түрінде ептілік, шешендік, әлеуметшілдік, ісшілдік, бүтіншілдік байқалатын. Әркімнің болмысына қарай құбылып, өз пікірін әсте сездірмеуші еді. Төлеген екеуінің мінезінде бір ұқсастық бар еді. Бірақ Төлегеннен гөрі өтімді, тартымды, білімді, алғыр (Мансапқойлық).

Ықан Төлегеннен рұқсат сұрап үйіне кетті, өйткені бұл әңгіме түсініксіз.

Төлеген түк сөйлеген жоқ (Қорқақтық, сенбеушілік).

Манадан ымдап отырған Ақбала көсемсіп: (Білгеніне адамдардың пікірін өз пікіріне қосып айтатын).

Ақбала:

Үнемі әмір иесі болғысы келеді.

Өкімет жолшынікі.