Мамырбай, Бозінген, Алтынай, Өрік, Ұрқия бейнелері№

63
Осындай қатыгез ойларда болған Мамырбай кейін қызын басқа 
түрде көрем деп ойлаған жоқ еді. Ақбілек оқу оқып, жар тауып, бес 
жыл дегенде еліне келгенде ақсақал өз қызын өзі танымай қалады. 
«Ақбілек баяғы емес, өзгерген: өнер тапқан, жетілген, ысылған, 
әйелдерге көсем болған. Бұрынғы бұйығы, ұялшақ, сызылған, мұңай-
ған Ақбілектің ізі де жоқ. Ақбілектің қызығын, ісін көргенде ақсақал 
таңданады: «Бұл қалай боп кеткен? Қаланың не қасиеті бар? Жұп-
жуас, ұялшақ бала емес пе еді!» деп ойлайды. Қалайда Ақбілек жат. 
Енді ақсақал одан именеді. Баяғы өзінің қаталдығын ойлағанда, өзі-
нен-өзі ұялады. Кешірім сұрасам қайтер еді деп бір ауық ойланады. 
Бірақ әке басымен балаға кішіреюді лайық көрмейді» [11, 323 б.]. 
Ақбілек басына іс түскенде әкесі демеу бола алмады. Сонда да 
қызы әкесіне кектенбейді, табысқанына қуанады. 
Романда жазушы әр түрлі әйелдер бейнесін шеберлікпен жаса-
ған. «Ж.Аймауытов сомдаған әйелдер бейнесінің нанымдылық күші 
жоғары. Жазушы түсінігінде әйелдер жақсылықтың да, жамандықтың 
да бастау-бұлағы. Жазушы негізінен қазақ жағдайындағы жаулық 
жамылған жандардың тіршілік-дағдысын сыйына дәріптеу орнына 
сыни көзбен мысқылдай, әшкерелей, сықақ ете суреттеуге бейім» [12, 
39 б.]. 
Бұл жағынан Жүсіпбек Бейімбеттен қалыспайды. 
Мысалы «Саулы Бозінген» деген әйел оқиға желісінде Ақбілек 
ақтардан қашып келе жатып бір ауылға тоқтағанда көрінеді. 
«Бозінген» бүкіл ауылды құлақтандырып барып, Ақбілекті көруге ке-
леді. Өзінің екіқабат боп ұзатылған Айтжанымен салыстырады. 
«Бозінген отбасының әйелі емес, бір болыс елдегі әңгімені үйде оты-
рып біліп отыратын, еркектердің партиясына да, дау-шарына да кірі-
сіп кететін, сақ құлақ, еті тірі көшелі кісі ғой. Және біздің «Бозінген» 
еркектермен дойбы, карта, асық ойнайтын, насыбай ататын, қонаққа 
өлең айтқызбай жібермейтін, бозбала келсе, екі езуі жиылмайтын сері 
кісі ғой. … таза көрпелері салтақ-салтақ боп, төсек-орны жуырда 
жиналмай, қоқып, ыбырсып жатар еді» [11, 190 б.]. 
Жазушы Бозінгенді мақтап отырған жоқ, кекетіп отыр. Жақсы 
әйел «Бозінген» атанбайды ғой. Бозінген - әйелдер арасында кездесе 
беретін шаруаға қыры жоқ, өсек-аяң, қыдыруды жақсы көретін, ер-
кекке жеңілтек әйелдердің бір үлгісі. 
Ал Өрік – нағыз тасбауыр өгей шешелердің жиынтығы. Оның 
портретінің өзі сөйлеп тұрғандай: «Ақбілек жаңа шешесіне көз қырын 
салды. Көзі тікшиген, жұқа қабақ, қаймақ ерін, таңқы мұрын, тымы-

64
райған, қайқаңдау, қара сұр адам екен. Үйге жылан кіріп келгендей 
Ақбілектің жүрегі су ете түсті» [11, 273 б.]. 
Өріктің қандай адам екенін түрі айтып тұр. Ауыл әйелдері де 
оның шеше боп жарытпайтынын, көк долы екенін аңғарады. Өрік 
келе шаруаны қолға алады, бір сабақ жіп бермейтін сараңдығын көр-
сетеді. Балаларға мейірімсіз болады. Ара түскен Ақбілек: 
– 
Ойбай-ау! Ұят қой! Пәленшенің қатыны дейді ғой, – деп тағы 
бірдеңе айтпақ болып еді, Өрік одан жаман дәуірлеп: 
– 
Қатыны болсам, не ғыппын? Ойнас қылыппын ба? Өтірік 
айтыппын ба? Құдайға шүкір, оң қолым таза, аузым оймақтай? Құдай 
сендей абиыры кеткеннен, орыс салдақылағаннан сақтасын! – деп 
бастырмалатып, аузынан көбігі бұрқырап жатқанда, Ақбілек шыдай 
алмай, еңіреп шыға жөнеледі» [11, 277 б.]. 
Өрік Ақбілек пен әкесін араздастыра түседі. Ақбілектің аяғы 
ауыр екенін білу үшін түймеңді салып шық деп өтірік қамқорсыған 
болады. Өзіне камзол пішпек боп, Ақбілекке «түймеңді салшы, қиға-
нын көрейін» деп аярлық істейді. Тіпті болмаған соң Ақбілек ұйықтап 
жатқанда ішін ұстап көреді. «Ақбілекпен өштігі әуелде өткен күнін 
көксеуден туса да, жүре-жүре ол себеп ұмытылып, енді тек өштіктің 
қызығына түскендіктен өшігуші еді. Жығылғанды жұдырықтау оған 
өнер, мақтан есепті көрінуші еді. Үйткені адам – айуанның айуаны 
ғой. Кімнің басына күн туса, соны табалауға, мұқатуға, одан әрі 
батпаққа батыруға құмартып тұрады: табаласа, аяғымен таптаса, сон-
да айызы қанады. Әсіресе, ел мақтаған, кірсіз адамды кірлеуге жаны 
өш болады. Үйткені кір көңіл адам кірсізді көре алмайды, күндейді; 
өзіндей қылуға тырысады» [11, 280 б.]. Жүсіпбектің «Адам – айуан-
ның айуаны» дегені де Достоевскийдің адамның қатыгездігі туралы 
айтатын тұжырымымен үндес келеді. 
Әйелдердің кешірімсіз болатыны туралы да Достоевский мен 
Жүсіпбек пікірлері бір жерден шығады: «Дүниеде әйел бір-бірімен 
өштеспесін. Әйел өштессе, аяу дегенді білмейді. Қайдағы жараның 
аузын жұлып алатын нәзік, жанды жерді аңдиды. Әйел шақса, шаян-
нан бетер шағады. Әйел өмірі кешірмейді» [11, 279 б.]. Достоевский 
«Ағайынды Карамазовтар» романында кейіпкеріне былай айтқызады: 
«Әйелге кінә менде, кешіре гөр деп кінәңды мойындап көрші:кекетіп-
мұқату міне сонда басталады! Бұл сылтыңсыз жай кешіре салмайды, 
әбден жер-жебіріңе жетіп, болмағанды болды деп, жоқты бар деп 
мысыңды құртады, ештеңені де ұмытпайды, бірдеңені ойлап шығару-

65
дан да тайынбайды, сонсоң кешірсе, осыдан кейін ғана кешіреді» [13, 
711 б.]. 
Өрік келте ойлайтындығын, ақылы шолақтығын көрсетті. Кейін 
Ақбілек оқыған боп өзгеріп қайтқанда Өріктің қарауға беті болмайды. 
Қалай қарасын? Ақбілек жаны қысылып толғатып жатқанда 
Мамырбай екеуі үйлерінен қуып шықпады ма? Сонда Өрік: «Сені 
жайратып отыра алмаймыз, сенің қағанағыңды жуатын адам жоқ» 
деген болатын. 
Ақбілектің жеңгесі Ұрқия – адамгершілігі мол, жүрегі таза, адал, 
кеңпейіл әйел. Ақбілектің шешесі қызын Ұрқияға ғана сеніп, ойынға 
жіберетін. Ақбілектің қиын күндегі серігі, сырласы Ұрқия ғана бо-
лады. Ақбілек үшін Ұрқия өтірік екіқабат боп, жазықсыз сәбидің көз-
ге түрткі болмай өсуіне себеп болады. Бірақ сондай жақсы адам бір 
балаға зар болады. Зар болса да Мағжанның Шолпаны секілді күнә 
жасамайды, күйеуінің көзіне шөп салып, бала табуға ұмтылмайды. 
Ұрқия – баяғы замандағы жақсы, адал жеңгелердің үлгісі. 
Мұқаштың әйелі Алтынай – жоқтан бар жасайтын, үнемшіл, 
шаруақор әйел. «Алтынай малын сауады, өргізеді, көздейді, байлай-
ды, отынын тереді, отын жағады, суын әкеледі, күлін шығарады, 
тамағын істейді, киімін өзі тігеді, үйін жаяды, сыпырады, қорасын 
тазалайды. Жұмыстан қалт етіп қолы босаса, есік алдына шықса, 
ауыл-үйді қыдырса, болмаса абысын-ажындарымен әңгімелессе, қо-
лынан ұршығы түспейді. Не дегенмен Алтынайдың қолы берекелі 
қатын. Жылына тістей қатып, тырнақтап жүріп, үш сиырдан үш-төрт 
қарын май алады» [11, 165 б.]. 
Тұрмысы оңды болса, Алтынайға одан басқа ешнәрсе керек 
емес. 

жүктеу/скачать 0.87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: