Тема. Къарачай-малкъар тилни этнокультура лексикасыны къуралыу амаллары

2) конверсияны амала бла къуралгъан лексика;

3) лексика-семантика мадар бла къуралгъан лексика;

4) синтаксис мадар бла къуралгъан этнокультура лексика.

Каклыкъ, гебенеклик, къурмачлыкъ, къалжалыкъ, жегенлик, боюнлукъ, чабырлыкъ, четенлик, тегенелик, окълукъ, аталыкъ, ёгюзлюк, аналыкъ, жёрме, къууурма, къыйма, къашыкъчы, кюйюзчю, чепкенчи, багъыучу, тюргю, талкъы, аталгъы, боюнсха, жазгъыч, жыйгъыч, ингирчек, боюнчакъ, тюйюмчек, минчакъ, билямукъ, гырмык, токъмакъ, союм, къалым, жая, къазан, келин, жайлыкъ, къышлыкъ, къурукъ, къудукъ, табалдырыкъ, билезик, жырна, берне, къурмач, гёзенек, тукъум, тийре, атауул, топуракъбаш юй, жербаш юй, саман юй, къонакъ юй, аш юй, ич отоу, баш юй, кётюртме, гыржын агъач, от агъач, билек агъачла,жыйгъыч, тапка, от жагъа, ожакъ, бюйре, мулжар, мулжар агъач, ашхана, гёзен, жатма, гумму, гёш, гедеш, , мал орун, къодан, куудуш, чалдиш, бау, кюф, жайлыкъ, къышлыкъ, къош, чатыр, мысхырма, бауур агъач, юй иеси, агъач киши, ал атлам, атланнган аякъ, мюйюш жабыу, къач чырча, итлик кёлек, некях сый.

Гыбыт, къудукъ, къапчыкъ, гысса, къалта, къобура, къамичи, гиреш, тулукъ, ашлау, мюйюз, копал, копуй, кели, къазан, къамил, къалай, къашыкъ, чапчакъ, къуршоу, жалгъаууч, гадура, къошун, гоппан, аякъ, къалакъ, ючаякъ, чоюн, чахас тегене, элек, эт ыргъакъ, къыргъыч, жау ургъуч, къуйгъуч, чыккыр, чолпу, чёмюч, сабан агъач, къаладжюк, чага, оракъ, мигидау, чепкен, гебенек, габара, кёнчек, къаптал, башлыкъ, гыранча, гюлменди, къалпакъ, бёрк, бухар бёрк, кийиз бёрк, къолпакъ, чабыр, къаламан, мес, гён чарыкъ, кийиз уюкъла, сахтиян чурукъла, боюнлукъ, кепси, кепис, налтех, окъа, кямар, минчакъ, жюзюк, бууунлукъ, мет, кямар тюйме, окъа бёрк, къоз бёрк, боза аякъ, тобукъ жастыкъ, ау жаулукъ, мухур хакъ, талкъы тил, юй къач.

Айран, гыпы айран, жууурт, мыстындау, гыбыт айран акъ туз, мойта, акъсуу, бушто, мёрезе, билямукъ, гумул, боза, как, къатыкъ, бёрек, лёкъум, къурмач, жаубауур, къалжа, къууурдакъ, къууут, шишлик, хычин, ашыра жырна, тыммыл, хатлама, халпама, худур, бишлакъ, бишлакъ бишген, хантус, чюгюндюр хычин, халыуа, чагъыр, бегене, бешик, садрач бешик, аначы, къууукъ минчакъ, тиш жырна; келечи, киеулюк, киеу нёгер, жоллукъ, къалын, къач чырча, баш ау, юй байракъ, киеу аякъ, ёрюм; кебин, обо, жайма, къайгъы аш, жик дууа, намаз; гутан, сабан той, голу, гюппе, суу алышмакъ, тутуш, чариш, ышхайты, ындыр той, ыстым той, агъач ат, тузлу гюттю, къол таш, суу иеси, юй иеси, окъ тасмасы, кёчер агъач, бёрк алыу, балдыз, билезик, чыкъырт, хыбырт,

1. Акбаев Ш.Х. Фонетика диалектов карачаево-балкарского языка. - Черкесск: Ставропольское книжное издательство, 1963.

2. Аппоев А.К. Этнографическая лексика карачаево-балкарского языка. –Нальчик, 2004.

3. Грамматика карачаево-балкарского языка: Фонетика. Морфология. Синтаксис. - Нальчик: Эльбрус, 1985.

4. Гузеланы Ж.М. Бусагъатдагъы къарачай-малкъар литература тил. 1-чи кесеги. – Нальчик: Эльбрус, 1998.

5. Джуртубаев М.Ч. Древние верования балкарцев и карачаевцев. -Нальчик, 1991.

6. Кудаев М.Ч. Карачаево-балкарский свадебный обряд. Нальчик:Эльбрус, 1988.

7. Малкондуев Х.Х. Этническая культура карачаевцев и балкарцев. –Нальчик: Эльбрус, 2001.

1. 
   Къарачай-малкъар тилде нарт сёзлени магъаналарына кёре, къауумлагъа юлешиу– 5
   
2. 
   Къарачай-малкъар тилде иш бла байламлы нарт сёзле, аланы къауумлары - 4
   
3. 
   Къарачай-малкъар тилде нарт сёзлени къуралыу жаны бла тинтиу – 4
   

2. Нарт сёзлени бла нарт айтыуланы бир бирден башхалыкълары.

3. Къарачай-малкъар тилде нарт сёзле бла къонакъбайлыкъны берилиую.

4. Къарачай-малкъар тилде магъаналарына кёре къауумлары.

1. 
   Ач эснер, токъ кекирир. 2) Шапа бармагъын жалай тояр. 3) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр. 4) Ариулукъ тойда керек, сюймеклик хар кюнде керек. 5) Анасына къарап, къызын ал, атасына къарап, жашына бар. 6) Ойнай-ойнай, кёз чыгъар. 7) Ишлемеген тишлемез. 8) Кёз – къоркъакъ, къол – батыр. 9) Кимни арбасына минсенг да, аны жырын жырла. 10) Намыс болмагъан жерде насып болмаз. 11) Къан бла кирген жан бла чыгъар. 12) Къазан аууз жыйылмаз, озгъан аууз тыйылмаз. 13) Эл ауузу – элек. 14) Адамны бетине къарама, адетине къара. 15) Къозу гитче, къой арыкъ, къайда къонакъгъа соярыкъ.
   

1. 
   Эшек билген - … жол. 2) Бирликде - … 3) Къартны бурунун сюрт да, … тюрт. 4) Юйюм деген, … тенгли таш кётюрюр. 5) Ары - …, бери – чалгъы. 6) Кимни … болса, аны тауугъу болур. 7) Бет … къараса, бет жерге къарар. 8) Къазанда болса, … чыгъар. 9) Таш бла ургъанны, … бла ур. 10) Кагынг болмагъан жерге, … сукъма. 11) Суусун аш – токъ аш, ёрге турсанг - … 12) Кёл тойса да, … тоймаз. 13) Къулча ишле да, … аша. 14) Бир кюн тойгъан - … жойгъан. 15) Аш берме да, … бер. 16) Бизге … келмейди, келсе, кете билмейди.
   

1. 
   Ач эснер, токъ кекирир. 2) Иги аш къалгъандан эсе, аман къарын жарылсын. 3) Ичилген жерде тёгюлген да этер. 4) Къулча ишле да, бийча аша. 5) Сизде бишмеген, бизде кюймез. 6) Кёп кюлген, кёп жиляр. 7) Алгъаннга - алты да аз, бергеннге – беш да кёп. 8) Келечи бир кюнде сууап алыр, бир кюнде гюнях алыр. 9) Бек ариу болуп, тели да болмасын, бек эриши болуп, акъыллы да болмасын.
   

1. 
   Адам – туугъан жерине, ит – тойгъан жерине. 2) Тойгъан жерден туугъан жер ахшы. 3) Жеринден айырылгъан жети жыл жиляр, журтундан айырылгъан ёлгюнчю жиляр. 4) Байлыкъ – билимде, билим – этимде. 5) Билеги кючлю – бирни жыгъар, билими кючлю – мингни жыгъар. 6) Билими жокъну – насыбы жокъ. 7) Кябадан келген менме, хапар айтхан сенсе. 8) Къаргъаны баласы анасын юйретир. 9) Ишлеген озар, ишлемеген тозар. 10) Ишлегенинг къаты болса, ашагъанынг татлы болур. 11) Жилянны териси тюрленсе да, тили тюрленмез. 12) Къызбай ит арбаздан чыкъмаз. 13) Юре билмеген ит юйюне къонакъ келтирир. 14) Кюкюрегенингча, жаугъан да эт. 15) Тау таугъа тюбемейди, адам адамгъа тюбейди. 16) Жумушакъ терекни къурт ашар.
   

1. 
   Хар жаныуар да кесини тешигин къоруйду. 2) Асландан Аслан тууар. 3) Тау жер къара суусуз болмаз. 4) Джерни сюрсенг, къачда сюр, къачда сюрмесенг, бир талай сюр. 5) Эрттеннги жауун жауун болмаз. 6) Иги къуру башына жарап къалмайды, халкъгъа да жарайды. 7) Атны игиси къабакъда болур, адамны игисы жомакъда болур. 8) Аууздан – чечен, къолдан – бечел. 9) Биреу сени таш бла урса, сен аны аш бла ур. 10) Ийилген башны къылыч кесмез. 11) Юй ишлеген балта – тышында. 12) Къуру гыбыт бек дыгъырдар. 13) Сатмаз малынга сатама деме, къоймаз къатынынга къояма деме. 14) Алтынлы шкогум бурунча атмайды, акъ алашам да бурунча чапмайды. 15) Кюбе кийген келир, кебин кийген келмез. 16) Ёксюзню къабыны уллу кёрюнюр. 17) Сабийни кёп эркелетсенг, кесинги башынга минер.
   

1. 
   Ач къонакъны хапарла бла сыйлама. 2) Ит итлигин этер. 3) Эркени кёлюне жетмезсе. 4) Къаратон бермез, берсе да тойдурмаз. 5) берме зюйде – кетмез къонакъ. 6) Аман шапа гыржынны сюртмей берир. 7) Келгинчи къонакъ уялыр, келгенден сора къонакъбай уялыр. 8) Бай харакет излер, жарлы мекям излер. 9) Тилини къыйынлыгъы башха жетер. 10) Къонакъ болсанг, къойдан жууаш бол. 11) Къызгъан ёмюрю бай болмаз. 12) Ачха болса, бочха жокъ, бочха болса, ачха жокъ. 13) Къонакъ келсе, берекет келир. 14) Жыгъылгъан этегинден тутуп къобар. 15) Суугъа тюшген таш къармар. 16) Къонакъ аз олтурур, кёп кёрюр. 17) Кимны – арты, кимни – аллы. 18) Къонакълыкъда ёрге туруп кийинме.
   

1. 
   Ашынг къалса да, ишинг къалмасын. 2) Ана сыры – къызында, ата сыры – улунда. 3) Жеринден айырылгъан жети жыл жиляр, журтундан айырылгъан ёлгюнчю жиляр. 4) Жаз ишге кюзден хазырлан. 5) Ушамагъан тюбемейди. 6) Тюлкю жети бёрюню алдар. 7) Эшитген кёргеннге айтханлай. 8) Башланмагъан ишде жилян жатар. 9) Ишлеген озар, ишлемеген тозар. 10) Ишлегенинг къаты болса, ашагъанынг татлы болур. 11) Сай суу адам элтмез. 12) Кишини баласын кишен салып тыймазса. 13) Ишни аманы жокъ. 14) Чыпчыкъ аягъы да сууну бокълайды. 15) Ишлеген ач къалмаз. 16) Телини акъылы артдан келир. 17) Ишде темир тот болмаз. 18) Къойну игиси боз болур. 19) Жай ишлемегн къыш гыржынлыкъ тилер. 20) Арыгъан атха къамичи ауур.
   

1. 
   Шайтаны отха тартханлай. 2) Тагъылгъан ёгюз уруучу болур. 3) Дуния бла бир. 4) Бёрюню баласы къой кесер. 5) Ушамагъан тюбемейди. 6) Къош ууучу бла бир. 7) Ийнеден ётерик болгъанды. 8) Акъылы кирни иши кир. 9) Чыгыр башдан къурт агъызады. 10) Къыйырдагъы - къыйынлы. 11) Бухчакъдан къуйгъанлай. 12) Осал адам сёзчю адам. 13) Отдан кёлек кийгеди. 14) Къаргъа къабар эти болмагъан. 15) Ийнеден ётерик болгъанды. 16) Эмина къуругъу. 17) Игини сёзю кёп жашар. 18) Кёз кёргенден тоймаз, къулакъ эшитгенден тоймаз. 19) Базманнга минерик кибик. 20) Ауругъан ёлгеннге миннгенлей. 21) Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез. 22) Ташы тюшген хуна терк оюлур. 23) Жабраил къанат къакъгъанча.
   

1. 
   Аппоев Ас.К., Аппоев Ал.К. Карачаево-балкарские паремии: структура и семантика. Нальчик: КБИГИ, 2012.
   
2. 
   Афанасьев А.Н. Древо жизни. Избранные статьи. - М.: Современник, 1982.
   
3. 
   Бабаева Е.В. Отражение ценностей культуры в языке // Язык, коммуникация и социальная среда: Межвузовский сборник научных трудов. Вып.2.- Воронеж: Издательство ВГУ, 2002.
   
4. 
   Балова И.М. Синтаксис кабардинских пословиц и поговорок. Автореф… д.ф.н. М., 1999. – 43 с.
   
5. 
   Геляева А.И. Принципы и методы лингвистических исследований. Уч. пособие. Нальчик: КБГУ, 2008.
   
6. 
   Гелястанова Т.С. Къарачай-малкъар тил. Лингводидактика текстлени жыйымдыгъы. Нальчик: КБГУ, 2011.
   
7. 
   Мусукаев А.И. Традиционное гостеприимство кабардинцев и балкарцев. – Нальчик, 1990.
   
8. 
   Нарты. Героический эпос карачаевцев и балкарцев. - М.: Наука, 1994.