Рейтингтік сыныптардың салыстырмалы сипаты

• 
  жаңа клиенттерді тартудың және нарық үлестерін үлғай-тудың мүмкіндіктері;
  
• 
  қызмет тиімділігін арттыру мүмкіндігі;
  
• 
  компанияның сенімділік деңгейіне сәйкес қызмет көрсетудің ақыларын белгілеу;
  
• 
  компанияның инвестициялық тартымдылығының өсуі және т.б.
  

&&&

1.Қаржы нарығы дегеніміз не?

2.Қаржы нарығына қандай функциялар тән?

3.Бөлу функциясы нені білдіреді?

4.Қазақстанда қаржы нарығының ақпараттық функциясы қаншалықты толық орындалады?

5.Қазақстан қаржы нарығының құрылымы қандай?

1.Ақша нарығы туралы түсінік және оның функциясы

2.Ақша нарығының құрылымы мен қаржалақ құралдары

3.Ақша нарығының төлем құралдары

$$$002-002-001$3.2.2.1 Ақша нарығы туралы түсінік және оның функциясы

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржылық қызметінде, яғни олардың ағымдағы өтімділігін қамтамасыз етуде тауарлар мен қызметтерді сатушылар мен сатып алушыларға ақша қаражаттарын бөлу және қайта бөлу механизмін қамтамасыз ететін ақша нарығының қаржылық құралдары маңызды рөл атқарады.Кез келген қаржы құралының негізін ақша құрайтыны белгілі.

Эволюция процесінде олар ұдайы өзгеріп отырады және олардың бүгінгі күні жағдайын толық аяқталған кезеңге жатқызуға болмайды.Белгілі бір сатыда құнның эквиваленттік формасы пайда болды:тауарлар жиынтығынан бір тауар жеке бөлініп алынады,осының нәтижесінде қалған басқа тауарлар өзгереді.Тауар-эквивалентке қойылатын талап:

• 
  Бөлінушілік;
  
• 
  Ықшамдылық;
  
• 
  Біртектілік.
  

Осылайша, тарихи ақша тауарлардың жалпы әлемінен бөлініп,ең алдымен оның өзі бір мезгілде жай және өзіндік ерекшелігі бар тауар – ақша болады.Одан арғы тарихында ақшаның тауарлық формасы жойылады да жаңа формаға көшеді.

Ақша бастапқыда әртүрлі ұлу қабыршағы, мал-мүлік және т.б. формаларда болды.Содан кейін оларды алтын,күміс және бақыр тиындар алмастырды.Ал тиын формасын несие деп аталатын ақша алмастырды.

Несиелік ақшаның ең алғашқы тарихи түрі – вексель.Ол иесіне қарыз алушылардан белгіленген мерзім ішінде осы аты аталған ақшалай соманы төлеуін талап етуіне құқық беретін борыштық міндеттеме ретінде болды.Вексель,сондай-ақ басқа тұлғаға да берілуі мүмкін.Ол осылайша белгілі бір ақша түрінде болады,бірақ мұнымен жалпыға ортақ эквивалент ролін атқармайды.

Ақшаның салыстырмалы жаңа формасы девиздер – халықаралық есеп айырысуда қолданылатын шетелдік валютадағы төлем құралы болып табылады.Алғашқыда ол экспорттаушы импорттаушының атына жазып беретін коммерциялық аудармалы вексельдер түрінде болады.Ол алтын девиз стандарты кезінде банкноттық эмиссия мен ұсақ қорларды қамтамасыз етумен қызмет етті. Банктердің корреспонденттік байланысының және әлемдік сауданың ұлғаюына байланысты девиз банк төлем құралының формасын қабылдады:вексель,чек,аккредитив,телеграфтық аудару және мемлекетаралық өзара қысқа мерзімді несиелер. Девиздер халықаралық төлем айналымында банкнот және шетелдік бағалы қағаздар түрінде болады.Олар көосетілген елдердің валюталарында халықаралық сауда мен төлем айналымында негізгі рольді атқарады. Соңында орталық банктердің, қазынашылық және үкіметтік органдардың өтімді ресурстарының құрамына кіретін резервтік немесе салыстырмалы түрде тұрақты, қайтарылатын валюталар алға шығады.

Ақша мынандай функцияларды орындайды:

• 
  Құн өлшемі;
  
• 
  Айналым құралы;
  
• 
  Төлем құралы;
  
• 
  Жинақтау құралы;
  
• 
  Әлемдік ақша.
  

Ақша функцияларына қарай ақша нарығының негізгі функциясын былайша анықтауға болады:

• 
  Төлем функциясы – операцияларды жүзеге асыру процесінде оған қатысушылардың арасындағы әр түрлі есеп айырысуларды жүргізуге ықпал ететін нарық;
  
• 
  Коммерциялық несиелеуді қамтамасыз ету – ақшалай міндеттемемен, яғни вексельмен рәсімделетін төлемнің мерзімін ұзарту,шаруашылық жүргізуші субъектілердің коммерциялық тұрғыдан несиеленуіне мүмкіндік береді;
  
• 
  Есеп функциясы және т.б.
  

&&&

ҚР аумағында ақша нарығының қаржылық құралдарымен мынадай операциялар айналымда қолданылады:

• 
  Қолма-қол ақшаны табыстау;
  
• 
  Чек беру;
  
• 
  Вексельдер беру немесе оларды индоссамент бойынша табыстау;
  
• 
  Төлем карточкаларын пайдалану;
  
• 
  Борыштық қолхаттардың айналымы.
  

• 
  Чек берушінің жеке шотқа депозитке салған қаражаты;
  
• 
  Чек берушінің тиісті шотындағы қаражат,бірақ чекті беру барысында онымен келісілген келісім бойынша банк кепілдік еткен сомадан артық болмауы керек.Бұл жағдайда банк чек берушіге оның шотында қаражат уақытша болмай қалған жағдайда өзінің қаражат есебінен чекті төлеуге кепілдік бере алады.
  

Чек айналымының басқа да артықшылықтары бар: чек басқа төлем құралдарының, оның ішінде пластикалық карталардың және валютаның көмегімен есеп айырысу мүмкін болмаған барлық жағдайларда есеп айырысуға мүмкіндік береді.

Экономиканың ақша-несиелік реттеуіндегі вексельдер сатылатын және сатып алынатын нарықтың ролі ерекше.Оның маңызы – экономикада ақша ағымын бірқалыпты етуінде жатыр.Вексельді коммерциялық деп аталатын несие рәсімдейді.Сату-сатып алу объектісі болып табылатын олар төлем мерзімін ұзартуды қамтамасыз ете отырып,нарықта айналысқа түседі.

Вексельдік операциялар банк несиесі қызметінің ең маңызды және келешегі зор бағыттарының бірі болып табылады. Вексель нарығының міндеті – негізінен қысқа мерзімді ақша қаражаттарын қайта бөлу, ал оның объектісіне коммерциялық және қаржылық вексельдер жатады.Бірыңғай ақша нарығының бөлігі болып табылатын оның екі деңгейі болады.Оның алғашқы резидентіне несие мекемелері мен оның клиенттері жатады,ал оның негізін есептік,комиссиялық,ломбардтық операциялар және банктің, басқа да несие институттарының операциялары немесе жеке дисконтерлердің вексельдермен болатын операцияларды құрайды.Екінші субъектісіне несие мекемелері:бір жағынан – Ұлттық банк,екінші жағынан – екінші деңгейлі банктер,оның ішіне коммерциялық банктер кіреді.Бұл деңгейдегі нарық операцияларының басым бөлігін бірінші сыныпты вексельдерді қайта есептеу мен қайта кепілге салу құрайды.Банк жүйесінде мамандандыруды дамыту,есептік операциялардың тәуекелділігін орталықсыздандырып қайта бөлу қажеттілігінің институционалдық құрылымы тек банк мекемелерінен ғана тұратын және арнайы несие институттарының есеп үйлерінің,есептік банктердің және басқа да мекемелердің төңірегіндегі аралық деңгейдің нарықта пайда болуын топтастырады.

Біздің елімізде вексель бағалы қағаздарға жатпайды,ол “Қазақстан Республикасындағы вексель айналысы туралы” ҚР Заңына сәйкес төлем құралы және несиелеу құралы болып табылады.Вексель – бұл қандай да бір тұлғаға нақты ақша сомасын белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде төлейтін шартсыз міндеттеме.Вексельге тән белгілер:

• 
  Ақшалай міндеттеменің шартсыз сипаты,яғни вексель беруші белгілі бір соманы төлеуді өз мойнына алады немесе үшінші жақтағы тұлғаға вексельдік соманы төлеу туралы бұйрық қандай да бір шартпен шектеліп қалмайды;
  
• 
  Міндеттеменің дерексіз сипаты,яғни вексельдің мәтінінде ол қандай мәміленің негізінде берілгеніне сілтеме жасалмайды;
  
• 
  Осы құжатты толтырудың қатаң формаланған рәсімі,яғни форма барлық қажетті реквизиттерді қамтуы керек,өйткені қажетті реквизиттердің біреуі болмай қалса,вексель түкке жарамсыз болып қалады;
  
• 
  Есеп айырысудың ақшалай формасы,яғни міндеттеменің тек ақша қаражаты болуы мүмкін.
  

Жай вексель немесе соло – несие берушіге ақша қаражаттарының нақты сомасын белгілі бір орында және белгіленген мерзімде қарыз алушы төлейтін,қандай да бір шартпен шектеліп қалмайтын міндеттемені қамтитын вексель немесе үшінші тұлғаға қаражатты аудару жөніндегі несие берушінің бұйрығы бойынша вексель.

Жай вексельдің ерекше белгісі – қарыз алушы тұлғаға вексельді жазып беретін – вексель беруші болып табылады.Вексель ұстаушы оны өзінің қарызын вексель берушіге аудару арқылы өз контрагенттерімен есеп айрысуда пайдалана алады.

Аудармалы вексель немесе тратта – бұл вексельдік қатынасты үш жақты реттейтін құжат: несие беруші немесе трассант, қарыз алушы немесе трассат және төлемді алушы немесе ремитент.Аудармалы вексельдің шығарылуы мен айналымының ерекшелігі – ол төлемнің жай құралы ретінде қызмет етпейді.Бұл қатынастың мәні: трассант нақты ақша сомасын белгілі бір орында және белгілі бір мерзімде ремитентке төлеу туралы ұсынысымен трассатқа вексель жазып береді.

Ремитент вексельді алғанымен онда көрсетілген трассаттың төлемді жүзеге асыратынына сенімсіз, сондықтан да ,алдымен қарыз алушының вексель сомасын төлеуге келісім бергенін немесе бермегенін біліп алу керек.Осы мақсатта вексель акцепт үшін трассатқа бағыт алады.

Қазақстанға жаңа технологияның енуіне байланысты тағы бір құралды – төлемді жүзеге асыруға, ақшаны қолма-қол алуға, валютаны айырбастауға, эмитентпен және оның жағдайымен анықталатын басқа да операцияларды орындауға мүмкіндік беретін ақпараттарды қамтитын құрылғылар мен электрондық терминалдар арқылы ақшаға қол жеткізудің құралы ретінде төлем карточкаларын пайдаланудың, қолданудың мүмкіндігі туды. Төлем карточкалары кредиттік және дебеттік болып бөлінеді.(24.08.2000 ж. №331 Ұлттық банк бекіткен ҚР-да төлем карточкаларын шығарумен және ҚР-да оны шығарудың және пайдаланудың талаптарын белгілеумен байланысты қызметті лицензиялайтын бірден-бір жалғыз орган болып табылады.

Төлем карточкасын беру кезінде мыналармен келісімшарт жасалады:

• 
  Төлем карточкасын беру шарты;
  
• 
  Оны пайдалану арқылы төлемді жүзеге асырудың шарты;
  
• 
  Төлем карточкасын беру туралы келісімшарттың негізінде әр түрлі ұстаушылрға бірнеше төлем карточкасы берілетін жағдайда қосымша карточкалар берілетін тұлғалардың тізімі (немесе оларға жасалатын сілтемесі)
  
• 
  Төлем карточкаларын алу және шектеу шарты;
  
• 
  Төлем карточкасын қолдану мерзімі немесе оны беру туралы келісімшарттың мерзімі;
  
• 
  Тараптардың құқығы мен міндеттемелері;
  
• 
  Тараптардың жауапкершіліктерін қамтитын келісімшарты.
  

Ұстаушының төлем карточкасын алғанынын айғақтайтын құжатқа қойған қолы немесе осы фактіні бір мәнде айғақтайтын басқа да куәлік растаушы ретінде қызмет етеді.Банктерді пайдаланбай-ақ бір-біріне қарыз беруде халық ақша нарығының қаржылық құралы ретінде қарастыруға болатын, нотариалдық кеңселермен расталған борыш қолхаттарын рәсімдейді.Келешектегі ауыл шаруашылығы өнімдерінің кепілімімен шығарылатын ауыл шаруашылығы қолхаты секілді қаржы құралының да пайда болғанын айта кеткен жөн.Бүгінгі таңда Қазақстанда осы қарыз міндеттемелері вексельдермен салыстырғанда әлдеқайда кең таралған.

$$$002-002-099$3.2.2.3.Ақша нарығының төлем құралдары

Бүгінгі таңда ақша қаражаттарының негізгі айналымында қолма-қол ақша айналымының көп бөлігін алмастырған қолма-қол ақшасыз айналым орын алып отыр.Ол өз кезегінде қызмет көрсеткені үшін төлем өндіріп алатын коммерциялық банктер арқылы жүзеге асырылады.Міне,осы жерден қолма-қол ақшасыз есеп айырысу нарығы пайда болмақ.Бұл арадағы ақша айналымы мыналар:

• 
  Төлем тапсырмасы;
  
• 
  Төлем талап-тапсырмасы;
  
• 
  Аккредитивтер;
  
• 
  ҚР заң актілерімен белгіленген басқа да төлем құжаттары.
  

1. 
   Ақша міндеттемесін немесе ақша төлемі туралы нұсқауды қамтитын төлем құжатын беру немесе ұсыну;
   
2. 
   Ақша төлемі туралы нұсқауды қамтитын төлем құжатын электрондық хабарлануды табыстау.
   

Төлем тапсырмасымен есеп айырысу шаруашылық жүргізуші субъктілердің арасындағы есеп айырысуларды жүзеге асырудың ең қарапайым тәсілі болып табылады.Бұл құжат шаруашылық жүргізуші субъектінің белгілі бір соманы өзінің шотынан басқа субъектінің шотына аудару туралы тапсырмасын білдіреді.Ол жазылған күнімен бастап 10 күн жарамды болып табылады.Мұнда оның жазылған күні есепке алынбайды, яғни есеп айырысуға қабылданылмайды.Егер банк пен шот иесі басқа нәрселерді кірістірмесе, онда төлем шотта қаражат болғанда ғана орындауға төлеушіден қабылданады.Төлем тапсырмалары мерзімді,мерзімінен бұрын және мерзімі ұзартылған болуы мүмкін.

Мерзімді төлем мына нұсқаларда орындалады:

• 
  Аванстық төлем,яғни тауарды жөнелткенге дейінгі төлем;
  
• 
  Тауарды жөнелткеннен кейінгі төлем, яғни тауардың тікелей акцепті жолымен болатын төлем;
  
• 
  Ірі мәмілелердегі біртіндеп төленетін төлем.
  

Аккредитив ( неміс тіліндегі akkreditiv – сенімділік деген мағынаны білдіреді) сатушының пайдасына сатып алушының тапсырмасы бойынша оған берілетін банктің шартты ақшалай міндеттемесін білдіреді.Ол бойынша банк (эмитент банк) шот ашып, сатушы төлемін жүзеге асыра алады немесе аккредитивке қарастырылған құжаттар бар болғанда ғана және аккредитивтің басқа шарттары орындалатын болса ғана банкке өкілеттілік бере алады.Аккредттивтің көмегімен есеп айырысудың “ЛС жүйесі бойынша есеп айырысу” дейтін тағы бір атауы болады ( ағылшынша Letters of credit – аккредитив).

Аккредитивтер мыналарға бөлінеді:

1. 
   Ақшалай және құжаттандырылған.
   

2. 
   Қайтарылып алынатын және қайтарылып алынбайтын.
   

Әрбір аккредитив оның қайтарылып алынатынға немесе қайтарылып алынбайтынға жататынын анық көрсетуі керек. Мұндай нақты нұсқаулы жоқ аккредитив қайтарылып алынғанға жатады.Оның шарттарын өзгерту туралы барлық өкімін төлеуші сатушыға эмитент- банк арқылы ғана бере алады.Ол эмитент-банк сатушының банкіне хабарлайды,ал сатушы банк өз кезегінде сатушыға хабарлайды.

Қайтарылып алынбайтын аккредитив тұлғаның келісімінсіз өзгертілмейді немесе күшін жоймайды,өйткені ол оның пайдасына ашылған.Сатушының, егер оның шартында қарастырылған болса,аккредитивті орындау мерзімінен бұрын бас тартуға құқығы бар.

3.Расталған және расталмаған.

Расталған аккредитив басқа банк тарапынан қосымша кепілдікке ие болады.Оны растайтын банк, егер эмитент-банк төлемді жүзеге асырудан бас тартатын болса,аккредитивтің шартына сәйкес құжаттарды төлеу міндеттемесін өз мойнына алады.Расталмаған аккредитивтің көрсетілген кепілдігі болмайды.

4.Аудармалы ( трансферабельдік) – бірнеше төлеуші-шаруашылық жүргізуші субъектілер толық немесе бөліп пайдалануы ықтимал аккредитив.

5.Жаңартпалы (ағылшынша revolver - айналдыру) немесе жаңғыртпалы әдетте келісімшартта тіркелген график бойынша жүзеге асырылатын тұрақты,қысқа жеткізімдер үшін есеп айырысуда қолданылады.Ол төлемнің толық сомасына емес, оның бөлігіне бола ашылады және тауарлардың кезекті партиясы үшін болатын есеп айрысулардың шамасына қарай автоматты түрде жаңғыртылады.

6.Өтелген ( депозитке салынған) және өтелмеген ( кепілдендірілген).

Өтелген – бұл аккредитивті ашу барысында эмитент-банк төлеушінің өзіндік қаражатын немесе оған берілген несиені эмитент-банк міндеттемесінің барлық әрекет ету мерзімінде «Аккредитивтер» жеке баланстық шотына, сатушы банкісінің өкіміне аударады.

Өтелмеген аккредитивтердің ақша қаражатын өтеу нұсқауы болмайды.Ол бойынша жабдықтаушыға төленетін төлемде банк кепілдік етеді.Бұл жағдайда төлеуші өзіне кепілдігі бар аккредитив қоюы үшін өз банкіне өтініш береді.Эмитент-банк әдетте аккредитвті,корреспонденттік қатынастарды банк пен оның арасында орындайтын шартты белгілеумен төлем қабілеті бар, бірінші сыныпты клиенттерге қатысты оның өтінішін қанағаттандырады.

Аккредитивтің «қызыл ескертпелі» аккредитив дейтін түрі болады. Оған белгілі бір сомаға дейін сатушыға атқарушы банкінің аванс беруін қарастыратын аккредитивтің кез келген түрі жатуы мүмкін.Эмитент-банк «қызыл ескертпелі» аккредитивті аша отырып, төленген аванстардың сомасын, тіпті егер осыдан кейін жөнелтім болмаса да атқарушы банкке өтеуге міндеттенеді.Банктер мұндай аккредитивті қамтамасыз етілмеген несие түрі ретінде бағалайды және оны сирек жағдайларда ғана береді.

Осылайша, ақша нарығының төлем құралдары ақша ресурстарын қайта бөлуді және ауыстыруды жүзеге асыруда үлкен рол атқарады.Олар арқылы ел ішінде де, одан тысқары жерлерде де ақша айналымының негізгі үлесін қамтитын қолма-қол ақшасыз айналым жүзеге асырылады.

$$$002-002-100$Дәріс №2.Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Ақша нарығы нені білдіреді?

2. Ақша нарығы қандай функцияны орындайды?

3. Ақша нарығының негізгі қаржы құралдары қандай?

4.Қазақстандағы ақша нарығының құрылымы қандай?

5.Төлем тапсырмасымен, төлем талап-тапсырмасымен, аккредитивтермен есеп айырысу қалай жүзеге асырылады?
&&&