Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық

Бірақ жауабы тылсым. Мәселе, Шығыс Түркістан республикасының президенті Әлиханның бір түнде қолды болып кетуінен басталып, Оспан Исламұлы мен Қалибек Райымбекұлының, Тәкіманның ұлттық майданды азаматтық соғысқа айналдыруы, республика туының жығылуы, көсемдерінің апатқа ұшырауы, кейінгі кезеңдегі саяси қудалаулардың түпкі астары – мен танысқан он томға жуық зерттеулерде де толық ашылмапты. Алтайдағы көтерілістің отызыншы жылдардың соңында ұшқын атқаны белгілі. Ал Нылқыдағы ұлт-азаттық қозғалысының басты ұйытқысын Нұрғожай батыр:

Мәселе, қай аймақта қозғалыстың бірінші басталуында емес, оның бастапқы себебінде. Бұл уәж сол естеліктегі Дәлелханның Оспанның жасағына қосылғанда айтқан:

– Шың шы цай бізді алдады. Бізбен жауласты. Біз қару-жарақ береміз. Шың шы цайды құлатып, Шығыс Түркістанды сыртқы Монғолия секілді бір ел етіп алыңдар», – деді. Мен оларға мынаны айттым:

– Бұл қызмет менің идеямнан өтпейді. Мен, керей жөнінен айтқанда, аз ауылдың адамы едім. Менің туыстарым негізінен Монғолияда отыр. Алтай дегенде, керей дегенде ең көп ел – жәнтекей мен жәдік елі болады. Онан қалса – қарақас, молқы бар. Қозғалыс жасауға ұлт жанды адамдар болса, оның ішінде, әсіресе, жәнтекей елінен адам болса», – дедім.

Осы пікірім үшін екі айдай түрмеде жаттым. Түрме жазасы жаныма батқандықтан, төңкеріс істеуге мақұл болдым. Совет өкіметі мен Монғолия үкіметі:

– Шынайы көмек қыламыз. Жаң жие шы (Чан кай шы – Т.Ж.) көп ұзамай жеңіледі. Қытайдағы ішкі соғыстар өте көп. Олар осындай әлсіз болып тұрған кезінде қозғалыс бастап, Шығыс Түркістан да Монғолия сияқты ел болып кетіңдер», – деп үгіттеді. – Ішкі-сыртқы саясаттарыңды Монғолия сияқты өздерің біліңдер» – деген пікір айтылып еді.

Жалпы алғанда, мұнда айтылған толық тәуелсіздік мәселесі түсінікті. Бірақ та СССР, Англия, АҚШ, Жапония және Чан кай шы мен Мао бастаған қытай үкіметтерінің әскери, саяси, экономикалық үстемдік пен қысым жағдайында, солардың империялық мүддесіне орай шайқалып саяси сақнаға шыққан Шығыс Түркістан республикасының өмір сүруі мүмкін бе еді? Егерде: 1945 жылғы 14 тамыздағы Сталин мен Чан кай шының келісіміне дейін және одан кейінгі екі жылғы өліарада Оспанның қосыны мен Шығыс Түркістан армиясы өзара үш жыл қатарынан қақтығыспай, бір майданды бетке алғанда, мейлі социалистік жолға түссін, бәрі бір, Шығыс Түркістан тәуелсіз де тиянақты мемлекет құрып үлгерер ме еді? «Біріккен ұлттар ұйымының қарарына сәйкес Ресей, Америка, Англия, Қытай мемлекеттерінің сыртқы істер өкілдері 1945 жылы 3 қарашада Манас өзеніне кеп ту тікпесе» (сонда, 131-бет), шарасыз күй кешкен саяси тосқауыл қойылмаса, мүмкін еді ғой?, – деген дәмелі ой мені қатты мазалап, соған жауап іздедім.

Шет елде ағылшын тілінде жарияланған еңбектерде де бір жақты қамтылыпты. Ал Хасен Оралтай ағамыз «Елім-айлап» өткен өміріндегі» пайымдауларында:

«1945 жылдың жазында Оспан батыр қосындары Алтайды қытайдан түгел құтқарып, азат етті. Өзі Алтайдың уәлиі болып тағайындалды. Оспан батыр алғашында Әлихан төре басқарған Шығыс Түркістан жұмхұриетінің үкіметін толық қостады. Бірақ қытайға шабуылдау ісі кенет доғарылып, Үрімжіде келіссөз өткізіле бастасымен, әсіресе, "Шығыс Түркістан жұмхұриеті" деген атауға тиым салынып, «Үш Аймақ төңкерісі», «Үш Аймақ үкіметі» деген атау шығып, Әлихан төре де сахнадан тайдырылуымен Оспан батыр өзі «орыстың ойыншығы», «қуыршақ» деп атаған бұрынғы Шығыс Түркістан жұмхұриетінен іргені аулақ сала бастады. Бұл Оспан батырдың және дәл соған мезгілдес Қалибек хакімнің тәуелсіз Шығыс Түркістан үкіметінен емес ... «Үш Аймақ үкіметінен» іргені аулақ салып, коммунизмге қарсы күрес бастауы еді. Сонымен, Оспан батыр «орыстың қуыршағы» «Үш аймақ» үкіметіне қарсы қарулы күреске кірісті. Бұл арада ол бұрынғы жауы гоминдаң үкіметімен ымырласуға да мәжбүр болды. Оспанның, сондай-ақ, Қалибектің олай ығысуына коммунизмнің ызғары әсер етті. Өйткені, Оспан батыр да, Қалибек хакім де коммунизмнің Қазақстанда салған жауыздық ойранын жақсы білетін-ді. Сол үшін де олар «суға кеткен тал қармайды» деп, гоминдаңдық қытай үкіметімен ымырласудан басқа шара таба алмаған-ды», – деп мәселеге басқаша баға береді.

Тарихтың өзі берген мүмкіндікті пайдалана алмаған республиканың тұйыққа тірелу мәселесінің ашық қойылуы – «ұмытылған мелекеттің» тағдырына қатысы бар алпауыт мемлекеттер мен ұлттардың көңіліне келмейді, бүгінгі саясатына іріткі салмайды, – деп ойлаймын. Өз тарихындағы 400-ге тарта көтерілістен сабақ алмаған бұл қандай ұлт-азаттық қозғалысы? Мен түгілі сол оқиғалардың тікелей ұйымдастырушыларының бірі болған Пәтхан Дәлелханұлы Сүгірбаевтің естелігіндегі:

Ақыры осы сұрақ маған тыныштық бермей, өзіме сыралғы, тоқсан екі жасқа келіп, «бетін теріс бұрып отырған» (өз сөзі) Жағда Бабалықұлының шаңырағының табалдырығын аттатты. Мүбәрәк тәтеміздің қолынан дәм татқан отаудың ыдыс-аяқтары да иесін сағынып қалғандай екен. Қайран, қарттық! Бәрі де түсінікті. Орынсыздау болса да әзіл айтып бастадым сөзімді. Оның алдында Іле қазақ автономиялы облысының сол тұстағы бас прокуроры Қалдыбай Қанафиннен де «саяси кеңес» алғам. Ұзақ үнсіздіктен соң танысып, тез түсінісіп, сенісе араласқан Хасен Қалибекұлы Оралтаймен естеліктерінде қамтылмаған, әдібі ашылмаған емеуіріндер туралы сырласа пікір алысудың реті келмеді. Әсіресе, шет елдегі құжаттар туралы «бұйымтайларым» көп еді. Осы әңгімеде қозғалуға тиісті, бірақ дегбірсіз уақыт пен дегбірлі сырқат айтқызуға мүмкіндік бермеген жайларды осынау дегдардың ғұмыр жолын қосымша деректермен салыстыра отырып Жағда Бабалықұлына берілген өмірбаяндық мінездемені келтіру арқылы толықтыруды жөн көрдім.

– Екі елдің шекарасы ажыратылған соң Шәуешекке келіп, таяғымды қолыма ұстап алып жұмыс іздедім. Базардағы жұмысшы жалдайтын жерге барып, топты адамға келіп жөнімді айттым. Маған жылы қабақ танытқан ешкім бола қойған жоқ. Көңілсіздеу басып кетіп бара жатыр едім бір адам артымнан дауыстап қуып жетті. Сөйтсем, атақты көпес «Шәнішевтің сабын зауотының» қожайыны Рамазан Шәнішев деген кісінің өзі екен: «Қара жұмыс істейсің. Сабын қайнатасың», – деді. Кәсіп үйренуге жаным құмар болғандықтан да мен неге болса да мақұл едім. Үлкен қораға кіргізді. Қораның іші толы қотыр-қотыр сабын қайнататын қазан. Отынды, қойдың құйрық майын өлшеп береді. Әр нәрсенің өз өлшемі бар. Майдың шыжығын қазаншыға береді. Мен еріткен май өзінің айтқан өлшемімен дәл шықты. Отын да (қи) үнемделіп қалды. Уақыты да созылған жоқ. Маған: «Есің бар екен», – деді. Қойшы, екі-үш қазан қайнатқан соң мені әлгілердің топ жетекшісі етті. Одан жұмысшылар жатағының бастығы болдым. Ептілігімнің арқасында көзге түстім. Енді өзінің жеке қора-қопсысына қараушы, күтуші етті. 2-3 аты бар, соны баптап, күттім. Одан үй-ішін күтуге, тазалауға ауыстырды. Кілемін тазалап жүріп соның арасында қалып қалған тиындарын, теңгесін өзіне қайтарып беріп жүрдім: «Адал екенсің», – деді. Содан беделім өсіп, Рамазан қажының шаруашылығын жүргіздім. Үш жылдан кейін батасын алып, өз бетімше кәсіп қудым. Үш жылғы еңбегіме тарақ, түйреуіш, сабын сияқты ұсақ-түйек, бір күрең қасқа ат, бес қанатты киіз үй сатып алдым. Содан кейін аяғым үзеңгіден түскен жоқ, – дейтін..

Содан кейін Семейдің можандарына (ағаш шеберіне) арба жасатып, сонымен Семей – Шәуешек – Шиху – Турфан – Хами – Күшәр арасына сауда жүргізген. Түйелі адам болса керек. Бабалықтың түйесі «манжуран» деген дала капустасы өсетін Толы ауданының Өндірбүйрегін түгел алып жатады екен. Бабалық 1937 жылы дүниеден қайтты. Сүйегі – Толыда.

Бабалықтан туған балаларының ішіндегі ел сәлем бертін белдісі, шешені, айтысқа да ебі бар ұлы – Құсайын болды. Ол атақты Шәріпқан мен қызайдан шыққан генерал Әбудің бажасы еді. Екі әйелінен он екі бала сүйді, он бірінің ізі бар. Ал Оспан сауатты адам еді, ол мал шаруашылығын кәсіп етті. Оған 4 000 қой, жүздеген жылқы мен қос-қос түйе бітті. Ал Әубәкір саудамен айналысты. Сауатты, істің жөнін білетін. 1945 жылдан бастап кеңес одағының Шәуешектегі консулының жанындағы «Азаматтық қоғамның» шаруашылық ісінінің жауапты жүргізушісі болды. Қарамағында – 20 мың қой, 10 мың сиыр, 40 автомашина болды. Соны саудалап Шәуешек – Пекин – Шанхай – Семей арасында жүрді. Одан кейінгі ұл – менің өзім, міне, 92 жасқа келіп отырмын.

Өмірден азын-аулақ бірдеме көрген сияқтымын. Соған орай түйгенім де болса керек. Әкемнің көзі қарақты, молда ұстаған адам еді. Мен сол молдадан, шеруші Әріпбай молдадан усусул-қадыми үлгісінде (көне араб емілесі) сауатымды аштым. Әулиесымақ адам еді. Дәрісті кеудесін ұрып-ұрып жіберіп бастайтын. Одан кейін усусул жәдидті де тез меңгердім.

Бұл кезде Шәуешекте мәдениеттің туы желбіреп келе жатқан, халық мәдени өркендеуге жабыла бет бұрған кез еді. 1935 жылдары кеңес одағынан ауып келіп Толыға орналасқан татар молдасының Рифхат деген ересек баласымен таныстым. Ол үнемі мен түсінбейтін бір нәрселерді (формулаларды) шимайлап жатады. Таңырқай қараймын. «Бұл не?», – дегенімде, – «Бұл – есеп, математика», – деді. Мен: «Маған да үйрет», – дедім. Ол: «Тегін оқытуға болмайды. Не бересің?», – деді. «Қалағаныңда ал», – дедім. Осыны айтқанымда әкем маған бір ешкі мен бір қой берді. Мен оны Рифхатқа бердім. Ол маған математика үйретті. Ол кезде ызыңдаған дыбыстың өзін қағып алатын кезім. Қалт жібермей жадымда сақтадым. Ата заңы бойынша мені Оқыбай қажының қызы Ажарханға айттырып қойған. Бас қостық. Сол арада әкем қайтыс болды да оқуым үзіліп қалды. Шынын айтайын, басқа түскен жетімдіктің кесірі шығар, Ажархан мені менсінбей, мен де оны жатырқап жүрдім. Жеке отау болғандықтан да, амалсыз, еншіміздің есесіне жазда – егін қоримыз, қыста қора-қопсының жұмысы.

Содан 1937 жылы Шәуешекте төрт кластық мектеп ашылды деп естідім. Есі-дертім қалайда оқуға бару болды. Онда Шағантоғайдамыз. Ойымды інім Тұрсынға айттым. Ол да қатты құмартты. Не керек, Тұрсын екеуміз келісіп алдық та, белдеуде дайын ат болмағандықтан да, қоңыр өгізге мінгесіп, тоқсан шақырым жердегі Шәуешекке жасырынып қашып шықтық. Семіз өгіздің жүрісі өнди ме, тез болдырды. Түнде бір жардың қалқасына қондық. Інімді дағарға орап тастадым да, өзім болдырған өгіздің борбайына тығылып жатып жылындым. Емілдің бойында кіші шешеміз бар еді, сонда кеп бір қондық. Таңертең ерте тұрып елу шақырымдай қалған қалаға тарттық. Әубәкірдің үйіне келіп түстік. Соңымыздан қуа келген кіші шешеміз қояр да қоймай Тұрсынды қайта алып кетті. Мен қашып кетіп құтылдым.

Жоғарыда айттым, Әубәкір кеңес консулының шаруашылығын жүргізеді, сауда жасайды. Мен барғанда төрт мыңдай қойды Жеменейден шекараға өткізбек екен. Маған көмектесуді өтінді. Жеті күн жүріп Жеменейге жеттік. Одан қайтып келгенше желтоқсан болды, мектептің оқуы баяғыда басталып кетіпті. Барып едім, мені қабылдамай, қуып шықты. Содан қыстығып ал кеп жыламаймын ба! Осы Кариманың әкесі Хафиз аға мектепке мені өзі алып барды. Кеңсеге барысымен бағанағы мен қуып шыққан мұғалімге: «Ей, ана баланы оқуға алыңдар», – деді. Мүдір: «Қалай аламыз, мынауың соқталдай жігіт қой», – деді. «Өкінбейсіңдер. Бұл көп білетін бала», – деді. Сол арада менен сынақ алды. Мен төрт амалдан тұратын есепті түрегеп тұрған күйі ауызша шығарып бердім. Екінші сыныпқа қабылдады. Математикаға дайындығым жақсы. Бір айдан кейін үшінші сыныпқа көшірді. Рух көтерілді. Әде биеттен Махмұд мұғалім сабақ берді. 37-38 жылдары оқыдым. 39-жылы орта мектепке түстім. «Тұран» мектебінің 5-6 класын бітірген соң, гимназияға ауысып, 1939-1943 жылдары гимназияда оқыдым.

Арасында Шәуешектегі базарға шығып, қайыңның бір жағына арабша, бір жағына қытайша аттарын ойып жазып, мөр сатумен айналыстым. Ол кездері елдің бәрі өз мөрлерін ұстайтын. Кейіннен кітап түптеу кәсібін меңгердім, жұмысымның сапасы жоғары болғандықтан, көптеген мекемелер өз құжаттарын түптеуте маған тапсырыс беретін.

Оқуды игеріп, білімнің бағасын біліп, қанығып қалдым. Енді Үрімжіге барып, институтқа түсуге ұмтылдым. Тағы да Әубәкірдің саудасын саудалап Қашқарға бардым. Он екі ай жүріп қалдым. Енді Үрімжіге баратын арбакештермен, саудагерлермен сөйлестім. Ақша сұрады. Келістім. Төрт ат жеккен арба күніне жиырма шақырым жүреді. Мен арбаға отырмай алдында жүріп отырамын. 27 күнде Үрімжіге жеттім. Мен барғанда институттың студенттері сабақтарын аяқтап, емтихан тапсыруға шығып кетіпті. Олардың көбі қытай. Мені қабылдамады. Содан Ту деген профессорға жолықтым, ол маған жанашырлықпен қарады. Ректорға ертіп барды: «Осы баланы алшы. Ақысын төлеп оқысын» – деді. Ректор: «Та ма ды», – деп өтінішімді жыртып-жыртып тастады. Жыртылған қтінішімлі жиып алдым да Туға бардым: «Мені осы емтихан тапсыратын студенттермен бірге сынаққа қатыстырыңыз. Егер өте алмасам, өз обалым өзіме», – дедім. Емтихан алды. Ақырында мен әлгі іштей оқыған студенттерден де жоғары баға алып шықтым. Сөйтіп, институтқа түсіп кеттім.

1940-жылдан бастап Өр Алтайда ұлт-азаттық қозғалысы булыға бұлқына бастады. Біз де, яғни, Тарбағатай аймағы да мазасызданып тұрған. Екі-үш студент бас қосып, астыртын ұйым құрдық.

Өмірбаяндық мінездемеден: «1944 жылы қытайдың геноцидтік саяси бағытына қарсы Үрімжі қаласында құрылған астыртын «Ұлт-азаттық ұйымына» қатысқан. Ұйым мүшелері – Ахметқали Бітімбайұлы (қазақ), Оспанхан Базарбайұлы (қазақ), Әбдірашит Хасанов (тәжік), Мақатай Закарияұлы (өзбек), Жағда Бабалықұлы (қазақ).1944 жылы көкек айында Шың-шы-цайдың әкімшілігі «Ұлт-азаттық ұйымын» талқандалды, ұйым мүшелері түгелдей қолға алынды. 17 көкек күні Жағда да қамауға алынды».

Жағда Бабалықұлы (әңгіменің жалғасы):: – Арамыздағы арандатушылар мен тыңшыларды соңымыздан салып, ақыры тұтқынға алындық. Сонымен «ту фи» – бандит, қарақшы, жапонның, кеңестің шпионы, «Оспанның құйыршығы» атандық. Бірақ: «Шығыс Түркістанды ұлы қытай империясынан бөліп әкетіп, үш отаудың басын біріктірмек болды (Қазақстандағы, Монғолиядағы, Қытайдағы қазақтардың басын қосып, дербес тәуелсіз мемлекет құрмақ болды), – дегені шындық еді. Бұл айыпты мойындауға болмайтын. Онда өзің ғана емес, бүкіл тамыр-танысыңды, үй-ішіңді, өзіңді де қинап өлтіретін ажалға байлап бересің. Шын шы цайдың түрмесінде адамды азапқа салып қинаудың тура 120 түрі бар еді. Ұрып-соғу өз алдына, аяғыңды жоғары қаратып асып қою, аяғыңды жерге тиер-тимес етіп екі қолыңнан асып қою, қозғалтпай тіпе-тік екі-үш күн ұйқысыз тұрғызып қою, қаптың ішіне тығып тұншықтыру, қапқа салып шегелі тақтайдың үстінен домалату, үрпіңе, тырнақ астына ши жүгірту, саусақтарыңды санамалап отырып қайыру, мұрыныңа қара бұрышты құю сияқты естігеннің өзінде төбе құйқаңды шымырлататын қинаулар бар. Соның бәрін көрмесем де, біразының «дәмін таттым». Мұны сол түрмеде отырған Таңжарық ақынның:

... «Үрімжінің бәрі қан айналасы,

Ұңғыл-шұңғыл ескі там, сай-саласы.

Ит сүйрелеп ішегін өлген жанның,

Құс шоқып, домаланып жатыр басы.
Келсеңдер Үрімжінің қаласына

Көзіңді сал қалтарыс сай-саласына

Ұмытпа өле-өлгенше осыны деп,

Тапсырып кет балаңның баласына...

Нұртаза, Омар кетті келер жазы.

Алтайдан: Шақан, Манкей, Ақыт қажы,

Бұқат бейсі, Зейнел мен Қабыл тәжі.

Үрімжіден: Әбеу мен тыңжаң Жүніс,

Қожанияз, Баймолда бәрі бір іс.

Ғазез бенен үкірдай Қалиакбар,

Қош айтты дүниеге бітті жұмыс..., –

деген өлеңінен асырып ешкім айта қоймас, сірә.

Сондағы бір қисынды-қисынсыз оқиға есімнен кетпейді. Менің бала кезден әрекетсіз отырмайтын әдетім бар. Қытайлар тамақты сақпымен ішеді. Оны түрмедегілер де пайдаланады. Мен әлгі сақпыдан біз жасадым. Содан кейін еденде жатқан бір пұшпақ киізді тауып алып, әлгіні түтіп, жүнге айналдырдым. Ол жүннен жіп есіп, өзіме бас киім тоқып алдым. Осыны көрген сақшылар: «Мұны қайдан алдың? Кім әкеп берді. Түрме ішінде қандай жасырын байланысың бар?», – деп зықымда шығармасы бар ма. Ақыры әлгі тоқыма басыма пәле болды. Әрең сендірдім.

Сөйтсем, бұл мұртты Бабалықтың үлкен қызын алып отырған туған жездем екен. Әпкеміз көрісіп, жылап қарсы алды. Қара сырмақ жайылды. Оған Таңжарық жайғасып отыра бергенде, жұпыны үйіне қысылған жездеміз:

Қайтейін, кедейшілік көзіңді ашпа,

Қылдың-ғой жеккөрінішті қарындасқа.

Кетпейсің босағамнан бақырайып,

Жоқ па еді туысқаның менен басқа, –

дегені.

Оған Таңжарық та жауап қайырды. «Тағы бір рет қайталаңызшы», – дедім. Қайталады. Сол күйі миымда жазылып қалды. Сөйтсем, жездем мен Таңжарық ақынның, Бөпе әншінің үшеуінің басын қосып жүрген осы өнер екен. Бұл екеуінің бірінші және соңғы қақтығысы болмаса керек. Мен, Таңжарық ақынмен осылай таныстым. Түнеп шықтық. Таңертең институтқа бет алдым. Мақсат – құжаттарды ыңғайлап алып, Тарбағатайға қашу. Жолдастарыма жолықтым. Олар жататын бір орын тауып берді. Енді үмітті тіршіліктің күрес қамына кірістім.

Қойшы, сонымен 1945-жылы 1 мамыр күні Шәуешекке жеттім.Онда ағайын, туыс, достарым бар. Пікір алыстық. Енді астыртын ұйымды, күресті жандандырмасақ болмайтын еді. 4-мамырда «Ұлт-азаттық ұйымын» құруға кірістік.