Х ЬОАЛЧАГIА
Лоам, дукха йоккха йоацача юрта, ГIанажби виIий кхоана саг йоагIа, яхаш; кхайкарал дар деш. Из дар Жабала саг йоагIа ди.
Ерача дийнахьа Iурре хьааха болабелар нах. Селххане хьалкхаьча цига вар Наьсар а. Цо аьлар Жабалга:
– Жа маьхалдаьннадац са, тIехьагIа хьалдахьаргда аз ахча, е хьо Iовена нийсвелча дIалургда!
ХьоалчагIа тхьовре хьадаьннадар. Ιоховшшал нах вIашагIкхийттача, хIама дуийтар. Йистебаьннараш юстаро багIар. Замеш болха ха а яр хьакхоачаш латташ.
ХIама диа багIача нáхá тIавера цу коара воккхагIа.
– Замеш бахале, кIеззига ловзар отторгда вай, шуга сакъердийта. ТIаккха оамале бола мехкарий а кагий нах а замелха бохийтаргба, цхьа воккхагIа хьалха волаш, – аьлар цо.
МагIа вагIачо цунга аьлар, Ковнаркъ аьнна цIи йоаккхаш, Iойистхинна:
– Iа ма аллара, кагийча нахага ловзарца са а къердийта, паргIатта гIоргда вай нускал доаладе, сихдала дезаш мичад вай, саг укх юртара йоалае езаш хиларах.
Ловзар дикъденнача гIолла юхатIавера Ковнаркъ. Цо аьлар тхьамадага:
– ХIанз, шун пурамийца, саг цIайоалае гIоргда вай. Замелха гIоргбола нах харжа Iа, цхьа доккха оарц ца доаккхаш!
Тхьамада юхагIертар:
– Оаш белгалбе цига гIоргбола нах, шо фусам-дай да, шоана дикагIа ховргда из гIулакх, – яхаш.
– Долче, – аьлар Ковнаркъа, – Iайха белгалваьккхар Iа оалаш, тхоашта бакъахьа хетар оаха оалаш, хоржаргба вай замеш.
Цхьаккха дича, ежáча хIаманца водалга дацар, юрт лоам тIа хиларах. Цудухьа замеш гIаш болхар, цхьабола кагий нах говрашца бар. Саг йоагIачара саг йодача кхаччалца, готта наькъа такилг дар, сонкá тIагIолла додаш, дехьеи сехьеи шув болаш. Моттиг саббаре, лоралуш ваха везаш яр; наькъа тIара Iолайжача, ахка ваха а тарлора. Сих ца луш, болхар уж; хьалхеи, тIехьеи, уллуви кагий нах болаш. Баьреех цхьабараш айхьаза хьувзар: шув, ира боацаш, лайжано нийсбеннача; говрашка чоабол эцийтар; мехкарашта уллувбаьле, бегаш бора; наггахьчар зоахалол а дувцар.
Эздий са а къердаш, дΙакхаьчар замеш. Духьалбаьхка, моаршал хаьтта, тIаийцар уж фусам-даьша. Ловзар оттадаь, даа декхарийла волчунга хIама дуийташ, зоахалолаш дувцаш, кагийча нáха маьхкарашка коарчамаш кхухьийташ, сакъердийтар замешка. ГIула-кх даьнна, цIенгахьа берзале, замеша хьалдиза дезар ши-кхо гIулакх: берашта ахча тасса дезар, говраш лораяьчоа гIулакх де а, яь богах доагIар дала а дезар. Боарам хоадабаь-м дацар из, саг югача наьха таронга хьежжа дар. Берашта ахча лора, цар дог хьаста а, бераша баьккха ловца дика хул аьле, царга из баккхийта а. Говраш лораяьчоа а лора хIама, из раьза хургволаш. Яь богах доагIар а лора.
Дулх кхехкаду яй, дукхагIа йолча хана, шин-кхаь юрта цаΙ мара хилацар, цунца кхаь-диъ тайпара кодилгаш а дулх кIалтIадоаха аьшкан е дахчан мIараш а хулар. ХIама дика леладеш волча сагага лелабайтар из, ший кхоачамца, дика-во нийсденнача, цигара дIа а хьош; гIулакх даьлча, юха а бахьаш. Из бахьа веначо, юкъагIара хьадаьккхе, шалтеи тIехкари Iодилла дезар, тешама, ше яй дIахьоча коа. Шалтеи тIехкари Iо ца дуле а, яй-м дIабихьачо, гIулакх ма даьллинге, юхахьоргхиларах шеко яцар; хIаьта а массагIа нийслу, аьнна, лостам а низам а дезаш болча наха вIашагIъелла ваIад яр из. Яьста юкъ йолаш пхийттарваьнна саг лелаш во товра. Иштта саг бIаргавайча оалар цу хана, яь бога дихьад Iа, аьле. ГIулакх ма даьллинге, сов чехка цIен а байте, хьабеначо дIахьора яй, ший кхоачамца. ТIаккха, ший шалтеи тIехкари хьа а ийце, яь богах замеша хьаденна ахча дIалора. Цу ахчах, нагахьа еха хуле, яьцара хIама тоаяйтар, эшар эцар. ГIулакх касто нийсденна, ахча совдоале, цхьаькха яй эцар, ший кхоачамца.
Замеш, зе-зулам доацаш, цIакхаьчар. Къаман Iада-тах нускал чу а даьккха, маьр-нана дIачу а йигá, модз кхаллийтар цу шиннега. Ер модз мо мерза хилда шун вахар, яхилга да из. Хоза са а къийрда, сарахьа дIа-къаьстар нах. ХIара водачо ловца баьккхе, хьоалча-гIийна ахча лора, ший таронга хьажже.
Наьсар а цIавахар; хьоалчагIанна хIама а денна; аз тарлучча тайпара декхар хьакхетийтаргда шоана, аьнна.
КЕРДА ВÁХАР
Керда вáхар доладир ГIайгIата ший воIацеи несийцеи. Хоза тар а луш, баха хайшар уж. ВIалла хазацар, йоккха саг несийна а воIа а тIачайха. Несийга йистхулаш оалар: «Ай, Дала дукха йоахае хьо, Дала хайра де хьох». Къовсам бола хIама-м цо маьр-дезалца а леладацар. Нахаца таръяла ховш саг яр ГIайгIат.
Иштта бахаш цхьа ха яьлар. Ахча хьалуш Наьсар вацар. КIеззига ший юртахошка а доаллар Жабала жа дехка ахча. Из хьалуш а саг вацар. Саг ена цхьа ха яьннача гIолла, ГIайгIата аьлар:
– Ахча хуларе, нус даь-цIа югаргьяр, хьаьрча де-кхар а дIалургдар вай!
Саг цIайоагIаш, гаргарча наьха цхьа лоадам боаццаш ахча хьаьрчадар акхарех. ХIама яхаш саг-м вацар; хIаьта а декхар дIадала а кхыдола гIулакхаш хьалдиза а лаьрхIа; болхача нахаца; цхьа иттех устагIа ийца; базар тIа вахар Жабал; жа а дохкаргда, хуле Наьсаргара ахча а хьаэцаргда-кх аз, аьнна.
Ше Iодигараш дΙа а дехкá, Наьсарга хьадала хIама а доацаш, цIавера Жабал. ЦIакхаьчача, хIаранена наIарга водаш, саббаре уж дIакхета а беш, юрта доаллачаргара ший декхар хьадийхар цо. ДукхагIчар хьаделар, цхьачар теркал а винзар. Чувеча наьнаца дагаваьлар воI.
– Дукха ваха, са кIаьнк, сих ма лелахь. Хьа вежарашта, веший къонгашта из долчча тайпара дIахайча, уж а Iергбац, къовсам хила а тарлу. Воай хIама бахьане коарча нахá цатоам бергбацар вай. ХIанзарчоа сатоха, Даьла къахетамца, дикадар хургда цох, – аьлар нанас.
Коарча нахá дIа а хайна, нах бахийтар юрта декхар доаллачарга, ер иштта долга тхона хайнадац, укхох водар а ца хулийташ, хоарцо а ца ювцаш, тха хIама хьада, дутаргдоацалга-м бакъда шоана, аьнна. Юкъе-бахáча наха лаьрххIа къахьийга, халла хьаделар из декхар. ХIаьта денз хьа, Iоттараш еш, доацар дувцаш, цатоамаш леладора Жабалá цу нáха.
Цхьан дийнахьа, гIараш хеза, Жабал дIаараваьлча, къувсаш бераш дар. Уж хилар цаI укхун вешийи вож декхар хьадаьккхача наьхеи, вIаший ханнара ши кIаьнк. Жабал мо из хеза IотIабаьхкача, иштта а ераш гоама болча, къайсача кIаьнка наха во яппараш йир Жабалага:
– Хье иштта къонах вале, хьай Наьсаре доалла декхар цIада Iа, Iаьсашта юкъе уст санна берашта юкъе а ваьнна, царех а ца леташ!
Духьала хIама ала велча, нанас даь хьехар дагадеха, йист ца хулаш, чувахар Жабал, шоай кIаьнк ийца.
ТIаккха, кийчвенна, декхар хьадеха Наьсаре вахар. Наьсарга хьадала хIама доацаш; боккъала, со юха а ма вайта; са декхар хьалцIа а дайта , аьнна, цIавера. Хийла дага а дохар: «Даьллахь, дитача фу дар-хьогI из, къинтIераваьнна», – аьле. Дуталуцар; нáха, хьадаккха ца вухьаш дитар цо из, алар кхерар.
Цхьан дийнахьа юрта саг йоагIача вахар Жабал коарчарца. Иштта баьхка, акхарца хьагIъяраш а бар цига. Ловзар а этта, акхарбарех а вокхарбарех а кагий нах халхабаьлар. Укхун даь-веший воI Сихавар дика ваьлар, аьнна, наха могавича; из лоа ца луш; вокхарех цхьанне аьлар:
– Ши тIоара вIашка мел техáча, халхабувлачул гIойле яр акхарна, Iоа Наьсаре доалла шоай декхар цIадахьаре. Акхарех дош а ца хеташ, шоаш къонахий бале, дIадаккхийта, яхаш, бáша а ца башаш, ма лелий наьсархой. Нах балара уж а, цхьа эсала хΙамаш я-кх, – яхаш, даггара велар хабар дувцаш вагIар.
Тхьамада аьлар:
– Хьона сага пурам деннадац, хьайна хой таккхалча вагIа, эздий доаца къамаьл а ма де Iа а е цхьанне а. Укхаза ваьха, шаьрача вáха Iоъараваьнна Наьсар во къонах а вац. Ераш, цунга декхар доалла хьанаьхканаькъан а, ба эздий нах. Воашта са а къийрда, наьха гIулакх доха а ца деш, дΙадаха деза вай.
Тхьамадас даь къамаьл бакъдир массане. Кхы саг йистхиланзар, ловзар дIаходахар.
Из къамаьл дIахозаш, юстара латтачар дувцар:
– Из, укхазара Наьсаре вáха Iоваха саг, ва а вацар во къонах. – Тхьовра тхьамада соцаваьр белгал а воахаш, цар йоахар, цун моастагIал дар цу тайпарча нахаца. ЦIаккха царца машар а хилацар цун. Цудухьа вувц цар из, гоама хилара бахьан а из да.
* * *
«Къарс-къип» яхаш ГIайгIатар бахаш, нускал дена шу дáла доаллар. Цхьан дийнахьа Жабала воккхагIа волча вошас Аьлабоарза ше волча гулбир беррига шийл зIамагIа бола коара нах. Гулбенначарга цо аьлар:
– Сона кIордабаьб из декхар бахьане нáха бу тIех-беттамаш; дукха хIама а дацар из, вайца тарлуш ваьха а вар Наьсар; къинтIерадаьнна, дита мегаргдар из. Сона хетар из да, айса яхар динза даргдац а яхац аз, шоашта хетар оаш а ала.
ХIаране ше-шийна хетар аьлар. ДукхагIчар йоахар:
– ХIанз из дуте, низ ца кхоачаш дитарг хургда, сих ца луш, каст-каста хьа а дехаш, воай хIама цIада хьожаргда вай.
Цу тIа уйла сецар массане а. ДIай-хьай къасташ Аьлабоарза аьлар:
– Хинна моллагIа кердадар сона хайталаш!
Чувеча, кийчвенна, со Наьсаре вода, лойя декхар дахьаргда аз, аьнна, араваьлар Жабал. ВоI накъаваккха араяьннача нанас аьлар:
– Наха фуннагIа дувце а, Наьсарга эздий доаца дош ма алалахь! Хьо цунна юхе зIамига ва; из дукха хIама а дац; шийга хилча, цо хьалургхилар бакъда хьона. Нагахьа цунга хьадала ца хуле; ахчан чIоагIа сагота дар тхо; цудухьа венавар со, аьле; цIавоагIаргва хьо!
* * *
Нах бувшале Iокхаьча, бийса Наьсар волча яьккхá, Iуйрийна ханнахьа гIетта, фусам-даьша хьаоттадаь фетхал а кхаьлла, кхы хIама ца хьоадеш ваха эттар Жабал. Из декхара гIулакха вена хург лаьрхIача Наьсара аьлар:
– Тахан дIадала хIама дац сога, боккъал новкъа ма хила, вIаштIехьа даьлча, дахьаш хьалвоагIаргва со, из бахьане кхы укхаза Iо а ма гIерта, дукха ахчилг а мичад из.
Жабал «ахчилг» аларá раьза хиланзар. Кхы хΙаманна-м вокхо а аьнна хургдацар из. Таккха, кIеззи-га оаз лакх а яь, укхо аьлар:
– Сона-м ахча да из, хьона цох фуннагIа хете а. Кхы гоа а ца деш, вай айхьаза ца доахаш, са хIама хьалцIадайта, – тIаккха, нанас аьннар дага а деха, халла сатеха, лаьгIо тIатехар, хедалуча оазаца, шийга ГIайгIата аьннача тайпара, – ахчанна сагота да тхо, цудухьа венавар со, – аьнна.
Гуш дар Жабал эгIаз чIоагIа вахалга. Iадика йийца, кхы йист ца хулаш, цIавахар из.
Сарахьа Онгушта кхаьча, гаргарча наьхацига бийса яьккха, сецца дIаховахар Жабал. Эса тIа ер кхаьчача хана, малх лакхбеннабар. ДIахьежача, хин юхегIолла воагIа ши саг вайра укхунна. Гаьнара байзар шийца моастагIалдараш. IотIакхоачашше, духьалвоагIарех цхьанне аьлар, ца вашашшо:
– Хьадаьккхарий Iа декхар?
– Укхо-м мича доаккхар из, ер-м лоза ца веш ше хьавайта а доаккхал деш ма воагIий, – аьлар шоллагΙчо.
– Шоашта бала боацар ца дувцаш, дIагIо шоай новкъа! – аьлар Жабала.
– Ца долхе фу дергда Iа? – духьала во яппараш йир вокхар.
– Хьаштдоацар ца дувцаш, совцадалара шо!
Кхы а Iоттараш еш, лаьрххIа качбахка а безам болаш, хьайзар вожаш. Цхьа моллагIча шин сага-м, дIа ца етте а, шийна хьа ца еттийташ, хийцца духьалъотталургволаш, дегIаца низ болаш, «тIах» аьнна саг вар Жабал. Кхы уж ца совце, царна качваха лаьрхIар укхо.
– Хьадувла, шоаш селлара дика къонахий дале, – аьнна, ер лата кийчлушше, цу юхегIолла боахкача, гIараш хаза байдда тΙабаьхкача нáха, юкъелийлха, дIакъоастабир ераш.
Жабал цIавахар, вожаш шоай новкъа бахар. ХIара цатоам бола хIама сов ме доал, Наьсарцара чам эша а лора, цунцара моастагIал сов а доалар Жабала. Делкъийга цIакхаьчар из. Декхар доацаш воI цIавеналга хайча, нанас аьлар:
– ХIама дац, шийга хилча хьалдахьаргда, кхы цига юхаваха а везац.
Жабал цIавеналга хайна Аьлабоарз а, Сихавар а, кхы а коара нах а ихар ГIайгIатарга. Шийга, фу хилар, аьнна, хаьттачунга; Жабала оалар: «Кастта хьалдахьаргдолаш да». Бакъда новкъа хиннар хьоадинзар, кагийча наха хайча, вожаш човхабаь, цатоам совбалар кхераш. Чуболхаш, боккхагIаша йоахар:
– Наьсара ше хьалдалцца, кхы хьоадергдац вай из!
* * *
Цхьа иттех ди даьлча аргIан Iул кхаьча Жабал жега волаш, из волча ваха Сихачо аьлар.
– Боккхийбараш иштта áла ба. Даргдий вай нах белаш даьгIа? Тахан а тIехтехад сона цу гоавараша. Воде хьо гIо; везе со а ва; хьо ца воде, со се гIоргва цига. Со воде-м, аз е ахча дахьаргда, е цар саг есаралла воалоргва, е сай дакъа дайтаргда.
Даь-веший къонгашта юкъе, харцонна са ца тохалуш, сихо вар из. ХьаннагIчунга моллагΙчо яхье а, гIелал а лоалацар цунна, цудухьа вар Сихавар эгIаз-ваха.
Жабала аьлар:
– Ер къамаьл Iайха даьлга сагá ма хайталахь.Тахан Iул даьккха воал со Кхоана денз лаьрххIа цу гIулакхá къахьийга, цхьа хоадам баь, дукха ца говш, аз хоам бергба хьога. ТIаккха де дезар дергда вай цох.
Сихавар дIаводашше; хоадам бир Жабала; сов чехка, кхайкарал а ца деш, тарлой декхар цIадá.
Ше чувахача, дагахьадар къайла а дитá, Жабала наьнага аьлар:
– Кхоана Iуйрийна тух тIа гIоргва со, тоъал ха а я со цига ца хула, вай туха хьастага хьежá, цига лостам баь, хинна пайда а бахьаш цIавоагIаргволаш.
Цу къамаьлах нана тийшар. ХIана тешацар из, дунен чу ваьлча гIоне цо оапаш бийца ца хилча.
ШоллагIча дийнахьа ханнахьа, эша кхоачам хьаийца, араваьлар Жабал. Мел воIах теше а; тахан, хIана дар хац, сааькхъухаш хьувза ГIайгIат; из хIаманга ца водаш цIагIа Iийча бакъахьа хеташ яр. Бакъда хIама оаладаланзар, йистхилча елхара мухь балар кхераш, къургаш а даь, таккхалча Iийра.
ВоI къайлаваллалца, тIехьахьежаш лаьттар нана. Корах арахьежаш, нускал а дар, маьр-нанна ше латталга ца хойташ, бIаргех Iоухаш хий а долаш. Цунна ховра Жабала леладер. Нускалга бийцабар Жабала ше хьу никъ, бакъда, ше цIа ца воагIаш, кхо ди-бийса доале мара сагага дIа ма ала аьннадар.
Цу бус Iокхаьча, гIулакх долчча тайпара дIадийцар Жабала Наьсарга.
– Из бахьане боккха цатоам хиннаб сона а са наха а. Ер иштта латте, тхоайла хийрадовлар а барт эгIар а кхерам болаш да тхо. Хьашт долччара са декхар хьада, ахча доацаш, со цIагIоргвац хьона!
Къамаьл лаьрххIа долга хайра Наьсара.
– Даьллахь, хьо бакъ а ма лув, аз хьога ювцар харцо а ма я. Етт бехка а, тIабувха гIирс бехка а, аз хьо декхар доацаш цIа а ма вохийтаргвац. ХIанз пхьор диа, салоIаргда вай, Iурра дIадоладергда вай из гIулакх, – аьлар Наьсара.
Шоаш Iобийшача, аьлар фусам-дас хьаьшанга:
– Цу жех хIанз а хьадаланза ахча доалл са укх юрта, из хьаэцаргда вай, кхоана цхьана дIанаIарга а даха. Эса-чIоже а вах са ахча доалла саг, цига хьалдаха, цунгара а хьаэцаргда. Цхьа гаргара саг вах са цига, таронна во воацаш, эшар цунгара хьатIа а дийха, хьа ахча аз дIалургда, хьо цигара цIагIоргва.
Сабелгало йоалаш гIайтта, ламазаш даь, цхьацца дувцаш-оалаш Наьсари Жабали багIаш, малх хьалбаьлар. Даар хьачудера. Хоза марта диа, арабаьлар ераш. Болхачар фу леладу хайна, фусам-даь воI велар царца ваха. Дас хоаддаме аьлар:
– Тхо довна долхаш а дац, цIагIа а Iий, цIенна дезарга хьажа!
ВоI кхы йистхиланзар. Гуш дар дá шиш болаш волга.
Юрта доаллачунга хьадала хIама доацаш, Эса-чIожагIа урагIбахар Наьсарар. Хьалкхаьчача, ахча доаллар цIагIа вацар. Гаргарча сагага, карардаьнна хиларах, Наьсара дала ахча хиланзар.
Наьсара аьлар:
– Ахча доалла саг цIавалцца сабардергда вай. Цох хIама ца хуле, кхоана Наьсаре Iодаха, хьо тхацига Iергва, аз, цхьаццанахьара гул а даь, хьа декхар дIалургда. Цунах а хIама ца хуле, вай хьалдахкале аз ма аллара, етт е гIирс кIалъоттабаь, вIаштIехьадоа-ккхаргда.
ТIаккха Жабала хийтар; ше Iехаваь; хьалха мо из
гаьнадаккха гIерт, аьнна.
– Вай Iокхаьчача, е етт эцаш а, е гIирс безаш а саг хургвац. Ва, фу мотт ба Iа бувцар! Iа кхестаде бер да со! Кхы де хIама дац са, лоамара Наьсаре, цигара Эса-чIоже, юха Наьсаре хьал-Iо ухилга мара. Со мукъа вац хьоца эри гобáха, Iайха лойя хьада, ца лойя луц ала, тΙаккха цаI дергда аз.
Ше харц вале а, Наьсара новкъа хилар иштта шийца къамаьл деш. ХьалхагIа веча цо даьча къамаьлах а, дикка цатоам хинна вар из.
– Айя, фу де ях Iа сога, мичара дá ях Iа доацар? Гаций хьона, со мишта хьувз? – сов саготденна, бехк боаккхаш аьлар Наьсара.
Цигга ший дагахьа чIоагIо йир Жабала, шийна декхар хьадоаккхалургдолга Наьсара дIахайта. Цо лаьр-хIар; топ тIаоттаяь; кIеззига дега салоIам хиллалца яхар мо; лоам бодача новкъа из хьалвига а; декхар хьадаккха ший низ кхоачаргболга дIахайтача; новкъара цIавайта а; нагахьа ший из вIаштIехьадоале; сага цох хIама ца хайта а; наха хьалхашка Наьсар ийрча ца ваккха.
Наьха мо вас сов а яьнна, дикка цабезам эттар царна юкъе. КIеззига гIаь-метта баьхкача гIолла, Жабала дагардар ца ховча Наьсара аьлар:
– КIеззига сатоха. Кхоана, Дала аьннадале, ахча а ийца, цIагIоргва хьо.
Дагахьа мискхал миссел цу къамаьлах ца теше а, мегаьд, аьлар Жабала, аьттув баьлча ше де лерхIар дагахьа соцадаь. Нахá гургвоаццача, хьунагIа де лаьрхIар цо из. Дукха уйлаш хувцаелар Жабала, цу лоадам боацача юкъа. Духьалъухар, зIамига волча хана, Наьсара ше хьестар. ТIаккха хеталора, цхьаккха дирах а, цун иштта сий доаде йиш яц. ДухьалбоагIар тIехбеттамаш бу нах. Цигга хеталора, иштта дика вале, со хIана кхеставу укхо, сел бехк ца хеташ. «Хувцавеннавоав хинна лоамаро, телхав шаьрача ара ма ваьллинге. Даьра, цIадахьа-м деза декхар».
Цу тIа сецар Жабала уйла. Наьсара ахча доалла саг хьеванна цIавáрах, цига бийса а яьккха, сецца баха арабаьлар уж, цунга хьадала ахча а доацаш.
Достарыңызбен бөлісу: |
