Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Ғ. Ахмедов. Алаш «Алаш» болғанда: Естеліктер мен тарихи деректер. – Алматы: Жалын, 1996, 139-140-бет
   
2. 
   «Қазақстан» Ұлттық энциклопедия / бас ред. Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998, 573-б.
   
3. 
   Ә. Бөкейхан Таңдамалы (Избранное) / Гл. Ред. Р. Нургалиев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995, 5-10-б.
   
4. 
   Семипалатинский листок, 1906 жыл 6 маусым.
   
5. 
   К. Маркс, Ф. Энгельс. Екі томдық таңдамалы шығармалар жинағы, 2-том, 378-бет.
   
6. 
   Қазақ совет энциклопедиясы, Алматы, 1978, 12-том, 394-бет.
   
7. 
   Философский словарь. Под.ред. М.М. Розенталя и П.Ф. Юдина. М., Политиздат, 1963, стр.516.
   
8. 
   М.Ә. Ермеков. Таңдамалы туындылары. – Алматы: Қайнар, 1986, 9-бет.
   
9. 
   Сонда, 10-бет.
   
10. 
    Сонда, 9-бет.
    
11. 
    Ә. Бөкейхан. Таңдамалы (избранное) / Гл.ред. Р. Нургалиев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995, 11-бет.
    
12. 
    Сонда, 153-б.
    
13. 
    Сонда, 155-б.
    
14. 
    Сонда, 181-б.
    
15. 
    Сонда, 182-б.
    
16. 
    «Қазақ» газеті / Бас редактор Ә. Нысанбаев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы» бас редакциясы, 1998, 62-бет.
    
17. 
    «Қазақ тілі» газеті, 26.07.1921 жыл.
    
18. 
    Энциклопедический словарь Брокгауз и Ефрон (в 12 томах). Биографии. Отв.ред. В.М. Карев, М.Н. Хитров. – М.: Бол. Российская энциклопедия, 1992, т. 2, стр. 634.
    
19. 
    Ы. Әміреұлы. Статистиканың жалпы теориясы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 1998. – 270 бет.
    
20. 
    Плошко Б.Г., Елисеева И.И. История статистики: учеб.пособие. – М.: Финансы и статистика, 1990- 295 б.
    
21. 
    Қазақстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: "Аруна Ltd." ЖШС, 2006, 754-бет.
    
22. 
    Ә. Бөкейхан. Таңдамалы (избранное) Гл.ред. Р. Нұрғалиев. – Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 1995, бет 123.
    
23. 
    Сонда, бет 123
    
24. 
    Асылбеков М.Х., Сеитов Э.Т. Алихан Букейхан – общественно-политический деятель и ученый. – Алматы, 2004, стр. 38.
    
25. 
    Большой иллюстрированный справочник. Страны и континенты. – Москва, «Махаон», 2005, с. 266.
    
26. 
    Ә.Бөкейхан. Таңдамалы (избранное) / Гл. ред. Р.Нургалиев. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1995, 7-11 бет.
    
27. 
    Сонда, 11-бет.
    
28. 
    Сонда, 14-бет.
    
29. 
    Сонда, 237 – 241 бет.
    
30. 
    Сонда, 72-бет.
    
31. 
    Ертіс өңірі, 5.02.2007ж.
    

Қазақстан Республикасы Мәдениет қайраткері

Өнер сөздің жанын өлтірмейді, өрістетеді, ғылымда басқаша, ол – белгілі бір сөзге мазмұн қосып, ұғым жасайды. Ұғым - субстанцияның мәні. Ғылымның сапасын, оның ұғымдар жүйесі айқындайды. Ұғым қалыптастыру барысында сөздің пайда болу себептілігін қатты ескеріп, сөзді қисынымен пайдаланбаса тілдің құты қашады. Тілдің құтын қашырмай, сөздің қадірін түсірмес үшін ғылымға сол ұғымды қалыптастыратын мәдениет қажет.

Ұғым мәдениеті – жауапкершіліктің көрсеткіші. Ұғым мәніне бойлау үшін ұғым мәдениетінің қажеттілігіне бір мысал келтірейік. Отандық ғылымда, нақты айтсақ, қазақ өнер философиясы мен мәдениетінде әсемдік пен сұрықсыздық, асқақтық пен құлдыраушылық деген ұғымдар қолданылып, қалыптасқан болатын. Кейінгі жылдары философия, культурология (мәдениеттану) бойынша бағдарламалар, оқулықтар жазылып, осы саладағы әлем классиктері еңбектері қазақ тілінде жақсы сериялармен жарық көре бастады. Соларда жоғарыда аталған, әсемдік пен сұрықсыздық ешқандай дәлелсіз, бірінде әсемдік пен тұрпайылық, екіншісінде әсемдік пен ұсқынсыздық, үшіншісінде әсемдік пен ақымақтық т.б. болып беріле бастады. Соның бірінде құлдыраушылық ұғымы тіпті арсыздық деп алынып, оған: «Арсыздық – зат пен құбылыстың эстетикалық құндылығын бейнелейтін қоғамдық мәні жағымсыз категория» деген дефиниция берілген. Арсыздық тек адам бойында кездесетін «дерт» екенін ойламаған. Ал, әлем классиктері аудармасының көбінің тілі жансыз, сондықтан мәні өлі болып шыққан. Өкінішті.

«Сөз Алладан шыққан бу...» дейді Шәкәрім. Сөздің жаны қайдан бастау алатынын өлшеулі ақыл танымайды, бірақ сезінеді. Сөз – жанға қатысты феномен. Тіпті, сол сөзді бедерлейтін таңбаның өзі Жаратушыдан деген таным бар: «...вначале был знак и его устное описание – слово. Это были эмблемы Бога и имена Его»(1,10). Сол таңба сөзінің өзіне, яғни, таңба ұғымына қазақ ерекше ықылас қойған, мәніне жеткен, маңызын түсінген. Тіршілікте көп салада, кеңтарапта пайдаланған. Мәселен, шекарадағы мекеме атауына жұмысына харекетіне қатысты бабаларымыз таңба ұғымын қолданған. Оны орыс, т.б. дерек көздері растайды: «Таможня (от тамга), гос. учреждение...», немесе «Тамга (тюрко-монг.) - знак собственности (тавро), имевший распространие...», т.б. (2,1178). Таңба ұғымын философия, мәдениеттану, логика, лингивистика, психология және семиотика салалары қарастыратыны белгілі. Тек, өкініштісі, жоғарыда аталған контексте таңбаның орнына кеден ұғымы берілген. Айналымға солай түсіп кетті. Неліктен? Тарихи таным тұрғысынан қалай түсіндіреміз? Ойланатын мәселе.

Қазақ ғылымы мен мәдени-философиялық таным жүйесіне ұғым мәдениеті бүгінде аса қажет. Тәуелсіз Ел болған кездегі ұғым жүйесіндегі «алаңғасарлық» абырой әпермес әрекет. Қазақтың мәдени-философиялық санасына сырттан таңылған антропологиялық апат кезеңінің өзінде ұлттық танымда ұғым мәдениетінің төрінен көрінген екі тұлға болды.

Бірі – халық Қажы деп құрметтеген Шәкәрім, екіншісі Ахаң деп аялаған – Ахмет Байтұрсынов.

Ахмет Байтұрсыновтың ұғым мәдениеті басы ашық мәселе. Бір өзі – бір ұлттың Ғылым академиясы. Қазақ филологиясының ұғым жүйесіндегі еңбегі өлшеусіз. Ал, Шәкәрім болса қазақ мәдени-философиялық ұғым жүйесін қалыптастыруға өз шығармашылығында саналы түрде мақсаттап барған. Шығармашылығында деп отырғанымыз, философиялық трактатында ғана емес, өнерінде, әсіресе, поэзиясында бейнелі мәдени-философиялық жүйе құрған. Осындайда Мартин Хайдеггердің «Болмыс(барлық), ақынның тілінде көрініс табады» деген сөзі есіңе түседі. Шындығында адам мен екі дүниенің тұтастық болмысын (онтологиялық антропология) сезінетін ақындықта құдырет бар. Осы құдырет Сократтың сұхбат өнеріндегі сияқты, Шәкәрімнің философиялық лирикасында (әсіресе, антропологиялық философия) дарындылықпен көрінген. Сократтың өнері – философия, философиясы – өнер болатын. Шәкәрімнің поэзиялық антропологиясындағы алтын желі – адамдық қасиет те сол ағындағы даналыққа құштарлығымен ерекшеленеді. Адамдық қасиет адамда о баста бар, бірақ оны азғындау арқылы жоғалту мүмкіншілігі де бар екені ақын поэзиясында көрініс тапқан: «Еріншектен – салақтық, Салақтықтан – надандық. Бірінен-бірі туады, Жоғалар сүйтіп адамдық...». Еріншектік – адам бойына енсе зорайып өсе берер жағымсыз сипат. Асқынса салақтыққа айналып, түбі емделмейтін надандыққа жеткізеді екен. Ал, өз кезегінде надандық адамның адамдық болмысын толық теріске шығаратын, адамшылығын іштен жоятын, адам бойындағы талай кесапатқа жол ашып беретін әлеуметтік індет. Олар адамдықтың басты жауы, денеге бір кірсе шықпайтын, еселеп өсетін дерт екенін Шәкәрім көркем философиясында анық ашып көрсеткен. Көркем философияда ұғымдар жүйесін қалыптастыру арқылы адам метафизикасына бойлаған. Шәкәрімнің философиялық лирикасында насихат бар, бірақ, ол поэзияда кеңестік идеология тудырған «үгіттік насихат» емес, ар іліміне негізделген адамдық (гуманистік) насихат. Поэзиядағы насихат-метафора кісілік биіктік пен ақындық аңсардың нәтижесі. Шәкәрімнің философиялық лирикасында субстанция мен акциденцияның бірлікте көрініс табу феноменін көркемдік-эстетикалық, мәдени-философиялық, діни-теологиялық ұғымдар байқатады: ақыл, ақиқат, абырой, ажал, ар, адамдық, әдеп, әділет, рахым, ынсап, ұждан, ұят, сабыр, сақтық, мән, бейіс, ғашықтық, махаббат, насихат, құштарлық, құмарлық, көңіл, жан, тән, өмір, тіршілік, жаралыс, жаратылыс, т.б. Шәкәрімде осы ұғымдардың әрқайсысы түрлі реңкте қолданылып тұтас жүйе құрайды.

Сол ұғымдардың бірі, ақылдың қолданылуына, ақын шығармашылығында көрініс табуына, яғни Шәкәрімнің ұғым мәдениетіне тоқталайық. Шәкәрім ақыл ұғымын түрлі контексте, кеңтарапта қолданған: жанды ақыл, ақылды жан, таза ақыл, арлы ақыл, ақыл көзі, толық ақыл, терең ақыл, аз ақыл, анық ақыл, арақ ақыл, мас ақыл, ақыл құсы, сау ақыл, ақыл – нұр, хайуандар ақылы, саяз ақыл, ақылды зат, азат ақыл, мол ақыл, шын ақыл, ақыл-айна, өз ақыл, еркін ақыл, жайлы ақыл т.б. Шәкәрім ақыл туралы «Пайғамбар қыл ақылды», «ақылдың шолғыншысы - ойқұмарлық», «ақылыңа сынат», т.б. тіркестерді жиі қолданады, оның статусын көтереді. Демек, Шәкәрім ақылдың мәнін ашуға аса күш салған. Ойқұмарлықтың өзі ақыл емес екен, ол оның шолғыншысы екен. Шәкәрім анықтаған ақылдың әрбірі жеке зерттеуді, танып білуді талап етеді. Алдымен, ақылдың өзіне, зерттелу тарихына тоқталайық. Дін мен философияда, ғылымда ақыл көп қарастырылған, өрістете зерттеліп жүрген ұғым. Адамзат ойының түйіні, ғылымның танымы, діннің сенімі – ақыл адамның негізгі сипаты, маңызды қасиеті дегенге келеді. Адамның ақыл арқылы әлемді тануға ұмтылысын философияда рационализм деп атаса, ал метафизикалық рационализм деп сол ақылға деген сенімді айтады. Адам танымының кеңістігі ақылмен шектелмейді, сезімдік таныммен өзгеше өріс табады. Ақыл мен сезімнің үндескен жерінде Жаратушы, Жан және әлем идеялырының жүйелік принциптері қалыптасады. Онтологиялық деңгейге көтеріледі. Философия тарихында ақылды танудағы ізденістер толастаған емес: ақыл – абсалютті шындық, ол – барлық(болмыс), өмір оның айнасы деген панологизм; ақыл адамның сипаты, қасиеті деген натурфилософтар, грек тілінде қолданылған «Нус» ұғымы да ақыл туралы, бүкіл ғалам «жанды» дейтін діни-философиялық сенім мен танымның да ақылмен байланысы бар.

Ақыл ұғымы көркем шығармада қалай көрінісі қандай? Шәкәрімнің философиялық лирикасында, жалпы көркем философиясында да ақыл ұғымы жүйелі әрі түрлі контексте мол қолданыс тапқан. Солардың ішінде ерекше орын берілгендері – таза ақыл мен жанды ақыл. Таза ақыл мен жанды ақыл ұғымдарын қалай қолданған, соларды мысалға келтіріп барып, ой қорытайық: «Бар ғылымның түп атасы, Таза ақылмен ойлану». Шәкәрім таза ақыл ұғымын бұдан да басқа оншақты өлеңінде келтірген. «Осы әлемде барша барлық, Жанды ақылдың табысы». Шәкәрім ақыл ұғымын барлық қырынан тексеріп, оның сипатына терең барған. Соның басты бір қабаты осы таза ақыл мен жанды ақыл. Қасиетіне, болмысына қарай анықтаған осы екі ұғымды Шәкәрім жай ғана келтірмей жүйемен берген. Оның әрбірі жеке-жеке санаға салып өлшеуді талап етеді. Мынаны айтып отыр деп шолақ қайыруға келмейді. Контекстен бөлек алып қарастырсақ та түп негізі тереңде екенін байқаймыз. Біз оған екі сілтеме келтірейік. Бірі, Шәкәрімнің өзі келтірген сілтеме: «Құранды оқы нанбасаң». Екіншісі, Ғарифолла Есімнің «Жаралыс басы - қозғалыс» өлеңін талдау барысындағы айтқан ойына сілтеме: «Шәкәрім жанды ақыл дегенде ақылдың генезисі туралы айтып отыр. Ақыл қайдан шықты немесе қайдан пайда болды дегенде, ол оны жаннан шығарған, содан барып «жанды ақыл» деген түсінік қалыптастырған».(4,46). Осыдан белгілі болды, бар ғылымның түп атасы таза ақыл ойлану, соған сынату екен. Әлемдегі барша барлық та, еш нәрсе бос қалмақ емес, бәрі мейлі шөп пен топырақ жанды ақылдың табысы екен. Шәкәрім неге Құранды оқы дейді, бәрі жанды ақылдың табысы дейді, ақылдың генезисі қай жерде? Абай айтатын өлшеусіз ұлы ақылдың өзі ме, жоқ әлде содан нәр ала ма? Шәкәрім, осылай ой жарысына өріс ашады, таным көкжиегін көркем философияда кеңейтеді. Шәкәрім адресатты қашан да ақылға бағыттап отырады: «Пайғамбар қыл ақылды, Сол табады мақұлды». Мұсылман әлеміндегі пайғамбардың статусын білетін данышпан, ақылды сол дәрежеге көтеріп отыр. Ал, қандай да ұғымды түпкілікті қарастыруы Шәкәрімнің ұғым мәдениетінің анық көрінісі.

1. Сулейменов О. ЯЗЫК ПИСЬМА. Взгляд в доисторию – о происхождении

письменности

2. Большой энциклопедический словарь. – 2-е изд., перераб. и доп. – М.: «Большая Российская энциклопедия»; СПб.: «Норинт», 2001. – 1456 с.: ил.

3. Даль, В.И. Большой иллюстрированный толковый словарь русского языка: современное написание: ок. 1500 ил. / В.И. Даль, - М.: Астрель: АСТ: Хранитель, 2006. – 348,[4] с.:ил.

4. Есім Ғармфолла. Данышпан Шәкәрім. – Алматы: Атамұра, 2008. – 336 бет.

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті

М.О.Әуезов атындағы Семей университеті
ХХ ғасыр басындағы алаш орданның жанашырлары, елдің азаматтығы үшін күрескен қолбасшылары, аса көрнекті, ойшыл ғалымдары, қоғам қайраткерлері - Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, Х.Ғаббасов, Ш.Құдайбердіұлы, Ғ.Қараш, т.б. секілді тұлғалар болды.

Егемендігімзді алғаннан кейін көрнекті тұлғалардың өмірі мен шығармашылығы, тәлім-тәрбиелік пікірлері, педагогикалық-психологиялық еңбектері зерттеле басталды.

Осы кезеңде қазақтың ұлттық тәлім тәрбиесінің сан қырлы мәселелері бойынша қалам тартып, ой бөлісушілер қатары молайған еді.

Алаш қайраткерлерінің педагогика-психологиялық көзқарастарына талдау жасауап, өмір сүрген кезеңдерінің рухани тыныс-тіршілігіне қысқаша тоқталайық.

Қазақстанда кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы педагогикалық, психологиялық ой-пікірлердің қалыптасып, даму жайында сөз қлзғағанда, қазақ «Әліппесінің» авторы Ахмет Байтұрсыновты ерекше еске аламыз. А.Байтұрсыновтың қазақ «Әліппесін» жасау, араб жазуына кіргізген реформасы, қазақ тіл білімі мен сөз өнерінің негізгі терминдерін тізіп, оларды халқымыздың ойлау мүмкіндігімен сабақтастыра, олардың әрқайсысына анықтама беріп, грамматикалық категориялардың жүйесін жасаған зор еңбегі ұлттық тәлім-тәрбие ғылымына қосылған баға жетпес үлес екені даусыз. Ол өзінің көптеген еңбектерінде қазақтың тәлім-тәрбиесіне байланысты жәйттарды жүйлеп, теориялық жағынан түйіндеуге бар күш-жігерін жұмсады. Қазақтың лингвистика мен әдебиеттану ғылымдарының атаулары жасаумен қатар, қоғамдық-гуманитарлық ғылымдарына қатысты ұғымдарды да елеп-екшеп тәжірибемізге енгізді. Мысалы, «Көрнек өнер», «Тірнек өнері», «Сөз толғау», «Лұғал әуезділігі», «Жан жоқтау», «Жан қоштасу», «Ес ұғым», «Іс ұғым», «Әліптеме», «Зейіндеме», «Сауық сөз» т.б. атауларғаберген анықтамалары мен сипаттамалары ғылыми тұрғыдан қазақ этнопедагогикасына сол кеөздің өзінде-аө қосылған үлес деп бағалауға болады.

Қазақтың аса көрнекті жазушысы, публицист, журналист, ақын қоғам қайраткері Міржақып Дулатовтыңда еңбектері көп. 1911-1914 жылдары «Айқап» журналының беттерінде оқу-ағарту, мектеп ісі, әйел теңдігі, ел басқару, отарлау саясатын әшкерелеу т.б. әлеуметтік мәні зор мәселелер көтерілді. Мектеп оқушыларына арнап «Қирағат» кітабын, кейіннен «Есеп құралы» дейтін кітаптарды баспадан шығарды. Осы кітаптарды тәлім-тәрбиелік, дидактикалық әңгімелер, яғни балаларды ізгілікке, қайырымдылыққа, имандылыққа баулитын аңыздарды, халқымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрыптарын дәріптейтін, ғибрат қылатын мақалаларды көптеп жариялады.

М.Дулатов «Денсаулық жайынан» атты мақаласында «Құлағың аман болады», «Мұрының аман болады», «Тыныстың амандығы үшін», «Көзің аман болады», «Үйде жұмыс қылғанда саламаттық сақтау үшін», «Дененің саулығын сақтау үшін» деген атауларға бөліп адамның есту, көру, тыныс алу мүшелер туралы айтып, адамзат баласын салауатты өмір сүруге шақырады. Оның қазақ елінің әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, жол-жоралғысы, тәлім-тәрбиесі мен үлгі-өнегісі жайында айтқандары қазіргі күндері аса зор маңызға ие болып отыр.

Өзінің ғылыми-педагогикалық толғамды ойларымен жұртшылық көзіне түскен тағы бір қазақ зиялысы Ғұмар Қарашұлы болды. Ол өзінің «Менің ойларым», «Өрнек» деген шығармаларында ұстаз, мұғалім мамандығы, оған қажетті мінез-құлық қасиеттері туралы сөз қозғады. Оның ойынша, мұғалім орнықтылығы мен білімінің жан-жақтылығы – шәкірт алдында беделді болудың басты шарты. Автор өзінің тәлім-тәрбиелік түйіндерін қанатты сөздер түрінде қысқа да болса, нұсқа етіп бере алған. Мысалы, «Тіл – ойдың кілті», «Ой қараңғылығы – жан ауырлығы», «Үлкендер үлгісі – тәрбие құралы» т.б.

Қазақтың лирик ақыны Мағжан Жұмабайұлы педагогика, дидактика, әдістеме саласында алғаш қалам тартқан ғұлама болды. Оның «Бастауыш мектептегі ана тілі», «Бастауыш мектептегі ана тілін оқыту жайында», «»Букварь для взрослых туындылары, әсіресе «Педагогика» атты еңбегі әлі күнге дейін маңызын жойған емес. Автордың «Педагогика» оқу құралына психологиялық мәселелер ерекше сөз болады. Бұлардың ішінде «Жан тәрбиесі», «Жан көріністерін топ-топқа бөлу», «Ес», «Қиял», «Ойлау», «Тіл» «Ішкі сезім көріністері», «Қайрат» т.б. мектептегі оқу-тәрбие процестеріне орайлас баяндауы және бұлардың қазақ жанымен ерекше қиясуы – оның ұстаздың тәлімгерлік туындыларының ең ұтымды жақтары болса керек. Мәселен, М.Жұмабаев өзінің «Педагогикасында» тәрбие мен оқу ісін өзара. байланыста, біртұтас мәселе ретінде қарайды. Бұл жөнінде: «Тәрбие жалаң ақылға емес, адамның қайратына да, сезіміне де бағытталады, білімдендіру көбінесе — ақыл жұмысын күшейтуге арналады». Бұл туралы автор: «Тәрбие сәулесі түспейтін адамның ешбір қалтарысы жоқ. Тәрбие берілмеген жерде, шьш ақылды, мәдениетті адам болмақ емес» дейді.

Ж.Аймауытовтың мұрасындағы ерекше орын алатын саланың бірі - психологялық, педагогикалық мәселелеріне арналған дүниелер.

Психология мәселесінің қазақ топырағындағы жағдайын сөз ететін болсақ, психологияға қатысты жағдайларды алғаш көтерген Ж.Аймауытұлы болды. Әрине, Ж.Аймауытұлынан бұрын да ежелгі дәуір әдебиетінде Әбу Насыр әл-Фараби трактаттарында да жасөспірімдердің психологиялық ерекшеліктеріне, оларды оқытып, тәрбиелеудің мәселелеріне көңіл бөлінген болатын. Оның көптеген еңбектерінде, әсіресе, «Ізгі қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактатта», «Азаматтық саясат», «Бақыт жолын сілтеу» деген еңбектерінде аталмыш мәселелер төңірегінде терең толғаныстар мен сындарлы пікірлер айтылған. Қазақ топырағында кейіннен Бұқар жырау, Шал ақын (XVIII ғ.) толғауларында, ұлы ойшылдарымыз Ыбырай, Абайдың өлендері мен қара сөздерінде, қазақтың тәлім-тәрбиелік психологиясының алғашқы іргетасы қалана бастаған болатын. Осы тақырыптың төңірегінде Ш.Құдайбердіұлының өлеңдері мен философиялық еңбектерінде, сондай-ақ М.Жұмабаевтың «Педагогикасында» көтерілген болатын.

Ж.Аймауытұлы «Әдет заңы» атты еңбегінде тәлім-тәрбие иірімдеріне, халықтық дәстүр-өнерлердің психологиялық астарына үңіледі. Мәселен, ол әдеттің жақсы (батылдық, қанағатшылдық, шыдамдылық т.б,), жаман түрлерін (арақ ішу, насыбай ату, т.т.) атап көрсетеді. Автордың пікірінше, «оқытушынын міндеті - балаларына алдыңғы өмірінде пайдалы әдеттерді сіңіру болады... Істің табан тірейтін дерегі не десеңіз - әдет», - деп жауап береді. Ол бұдан басқа еңбектерінде де адамгершілік мәселелерін әр кезендегі көзқарас, мысал, деректер арқылы дәлелдеп, бұларды қалыптастыруда өмір, еңбек тәжірибе тағылымдарына ден қояды. Мәселен, автор жас ескін тәрбиесіне байланысты төмендегідей кеңес береді: «... күнін босқа өткізбей, таза пайдаланған жас жігіт тәрбиесі танымды жеміс беруіне күдіктенбесін, еңбекпен алған тәрбие, қай түрлі болса да берік болмақ. Ерінбей еңбек еткен жас күндердің күнінде замандастары ішінде жетік кісі болуында сөз жоқ. Бұл шындықты жастар жасынан тоқығаны дұрыс». Біздіңше, аталмыш мәселелер сол кезеңнін ғана шындык, сәулесі емес, бүгінгі күннің де, ұлттық тәлім-тәрбиенің басты талатарьш да құрайды.

Мақала авторы тәрбие тақырыбьшың мұрат-міндетін айқындау үшін мал төлін, тауық пен торғай балапандарын, сондай-ақ ит пен қасқырдың, мысық пен құмырсқаның т.б. хайуандардың өзіндік ерекшелік белгілерін еске алу негізінде олардан адамның артықшылықтарын (нәзік болып туатынын) сөз етеді. Нәтижесінде «автор хайуан мен адамның тұрмыс мақсаты екі басқа» деген қорытындыға келеді.

Ж.Аймауытұлы еңбектерінде адам мен хайуанның жаратылысы, іс-әрекеттері әр түрлі нақты мысал-деректермен көрсетілген. Тәрбие екі түрлі, – деп жазды автор, - дене тәрбиесі және жан (рух) тәрбиесі. Хайуан көбінесе денесін тәрбиелейді. Адам баласына дене тәрбиелеудің үстіне жанын (рухын), ақылын, сезімін, жігерін, мінезін тәрбие қылу керек. Денесі мен жаны бірдей тәрбиеленбеген кісі сыңаржақтау бола береді. Мінездің, ақыл-қайраттың әр түрлі болмағы тәрбиенің түрлі-түрлі болмағынан. Расында, дене және ой тәрбиесі, оның бірлігі мен пайдалы тұстарын бүгінгі өмір де жоққа шығармайды. Өйткені оқу мен тәрбие бірін-бірі толықтыратын біртұтас әлем.

Ж.Аймауытұлы тәрбиенің шын мағынасы мен мақсатын – адам табиғатымен, тұрмысымен, өмірімен байланыстырады. Бұл ретте бес түрлі сипат айрықша аталады. Олар: дене сезімдері зат; жан қайраты бар зат; адамгершілік сапа; әлеуметтік — мемлекеттік зат; шеберлік, суретшілік зат. Ол аталмыш сипаттар адам тәрбиесінде, қоғам, мемлекет ісінде айрықша орынға ие. Автор оттан да ыстық Отанды адамшылықтың биік белесі, ал оған құрмет пен сезім өзгеше болу керектігін айрықша айтады. Ол тәрбиенің мақсаты мен қуатына зор маныз береді. Автор адамды бұзатын да, түзейтін де тәрбие екенін айтады. Жеке адам, оның өмір, қоғамдағы орнын оның ұлтқа, Отанға үлес-салмағы, адамгершілік, әділдік жолындағы іс-әрекеттерін кең көлемде сөз етеді де, осы бағыттағы ғылым, тәжірибе әсерінің мәні терең түсіндіріледі. Ж.Аймауытұлы: «... адамның өмір сүруіне бір мақсат бар болса, тәрбиеде де мақсат болуға тиіс. Ол мақсат жалпыға пайдалы, іске асарлық болуы тиіс» дегенді баса көрсетіп атайды.

Ғалымның тәрбие шарттары жөніндегі ой-пікірлерінің де бүгін де мән-мағынасын жоймағанын байқар едік. Автор әрбір адамның туу, қалыптасу, жетілуінде тәрбие шарттарының атап айтқанда жаратылыс (дүние), үй-іші өскен орта, замандастар, туған жұрт. оның діні мен тілін бөлекше атап, бұларға ерекше мән береді.

Ж.Аймауытұлының педагогикалық психологияға қатысты түйінді ойы мынада «ақылды адам көбейсе, отанның күзетшісі, қорғаны... тәрбиешіге отанның келешек өмірі тапсырылады». Тәрбие жұмысы болашақтан-болашаққа желісі үзілмей жалғаса бергені нұр. Әлемдік мәдениет пен халықтың рухани байлықтарының қоғамға, оның іс-әрекеттеріне қажетті тұстарын танып, тазалау пайдалы болмақ. Тәрбие талғамы, өнегесі ретінде бабалар сөзін отбасында, өмірде үлгі ету қажет. Осы айтылғандардың ең негізгісі, әрбір отбасы шаңырақтағы буынды өмірдің жалғасы, қоғамның тірегі, ұлттың болашағы деп танып, оларға деген берік сенім мен дұрыс көзқарасты жоғалтпауға тиіс.

Қорыта келгенде, Алаш қайраткерлерінің әдеби мұралары және ондағы педагогикалық-психологиялық көзқарастары бүгінгі күнге дейін өз құндылықтарын жоғалтқан жоқ.