«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КӨҢІЛ КҮЙ ЖЫРЛАРЫ
- НАҚЫЛДАР МЕН ҒАҚЫЛДАР
| АРМАНШЫЛ ТАЛАПКЕР СӨЗІ
«Арманшыл талапкер сөзі» – көне түркілердің алдағы күнге үміт артқан нұрлы тілегін жыр еткен туынды. Тəңірге сыйынып, рахымына құлдық еткен, білім іздеп шарлап, білімдіні таңдаған, қонағына барын салып қамданған дала тұрғынының ер тұлғасы елес береді. Жыр М. Қашқаридің «Диуани лұғат-ит-түрк» еңбегінде жарық көрген. Кейін көрнекті ақын Фариза Оңғарсынова түпнұсқадан аударған ғұлама ғалымның «Жаз бен қыстың айтысы» жинағында (1985) жарияланған. Жыр мəтіні осы соңғы басылым бойынша беріліп отыр. С. Қорабай КӨҢІЛ КҮЙ ЖЫРЛАРЫ «Көңіл күй жырлары» – тыныш заманды аңсап, той қызығын қуған, серілік құрған бейбіт кезді қиялдаған жыр жолдары. Тыныштық орнаған мəз-мəйрам өмірді нағыз ерлікке балаған көңіл-күй жырлары М. Қашқаридің «Диуани лұғат-ит-түрк» еңбегінде жарық көрген. 1985 жылы аса көрнекті түркі ғалымның осы сөздігінен алынып, қазақ тіліне аударылған «Жаз бен қыстың айтысы» жинағында (1985) алғаш рет жарияланды. Түпнұсқадан тəржімалаған – белгілі ақын Фариза Оңғарсынова. Жыр жолдары осы басылым бойынша жарияланып отыр. С. Қорабай НАҚЫЛДАР МЕН ҒАҚЫЛДАР «Нақылдар мен ғақылдар» – көне түркілердің дидактикалық-этикалық мазмұндағы бұл жырлары мен тəмсілдері М. Қашқаридің «Диуани лұғат-ит-түрк» еңбегінде жарық көрді. Кейін осы еңбектен алынған нақылдар мен ғақылдар ғұлама ғалымның алғаш рет қазақ тілінде шыққан «Жаз бен қыстың айтысы» жинағында (1985) жарияланды. Түпнұсқадан ежелгі жыр үлгілерінің ерекшеліктерін сақтап аударған белгілі ақын Фариза Оңғарсынова. С. Қорабай ХУАСТУАНИФТ Адам баласы жаратылғаннан бастап құдайға жалбарынып, құлшылық етіп келеді. Жер жүзіндегі адамзат атаулының құдайға жасаған ғибадаттары əр түрлі болғанымен де, негізгі мақсаттары жаратушыға жалбарынып дұға оқу арқылы жақсылықты тілеу, жамандықтан құтылу. Құдайдың рақымшылығымен күнəсінен арылу. Бұл бүкіл дінге ортақ ұғым. Осындай діни дұғалардың бірі манихейлік қоғамнан жеткен «Хуастуанифт» еді. Бұл дұға ең алғаш көне иран тілінде жазылған. Кейіннен ежелгі түркі халықтарының арасына манихей дінін тарату қажеттілігінен манихей жəне көне ұйғыр жазуын қолдана отырып, түркі тіліне аударылады. «Хуастуанифт» дұғасының түпнұсқасы табылған жоқ. Тек Лондон жəне Берлин мұражайларындағы манихей əрпімен жазылған екі нұсқа мен Петербург қаласында сақтаулы ұйғыр əрпімен хатқа түсірілген бір нұсқа ғана біздің заманымызға дейін жетті. Аталған үш нұсқа да толық емес. Əрқайсысында «Хуастуанифт» дұғасының кейбір бөлімдері ғана келтірілген. Мəселен, Берлинде сақтаулы тұрған нұсқада мəтіннің бастапқы бөлігі берілсе, Петербургтегі нұсқада дұғаның жалғасы жазылған. Ал Лондондағы жазбадан «Хуастуанифт» мəтінінің жоғарыдағы екі нұсқада жоқ тарауларын табуға болады. «Хуастуанифт» дұғасының мəтінін ең алғаш неміс ғалымы А.Грюнведел 1907 жылы Турфанға жасаған экспедициясы кезінде табады. Бұл нұсқа «Берлин нұсқасы» деп аталады. Түрколог ғалым А. Лекок 1911 жылы оның мəтінін, транскрипциясын, неміс- ше жолма-жол аудармасын жəне түсіндірмесін жазып жариялайды 3 . Ал Лондондағы қолжазба А.Стейннің қолына 1907 жылы Духуан қаласында түседі. Бұл қолжазбаны да Альберт Лекок ағылшын тіліне аударып, түсіндірмесін жазып, транскрипциясымен қоса жарыққа шығарады 4 . Грюнведел тапқан мұрадан гөрі Стейннің қолжазбасы анағұрлым толығырақ. Петербургтегі үшінші нұсқа А.А.Дьяков тарапынан 1908 жылдың он бесінші тамызында Турфан маңындағы Астана елді мекенінен табылады. Осы нұсқаның факсимилиясын, немісше аудармасын, түсіндірмесін жазған В.В.Радлов 1909 жылы зерттеуін көпшілік қауымға ұсынады 5 . Осы еңбектен кейін неміс ғалымы Мюлер, Лекок жəне Радлов арасында көне ұйғыр жазба ескерткіштері мен «Хуастуанифт» дұғасы жөнінде үлкен ғылыми тартыс басталады. Бірін-бірі сынап, қателіктерін көрсетіп мақалалар жазады. Сынның арқасында олардың əрқайсысы өз міндерін жөндеп, зерттеу еңбектерін қайта қарайды. Мəселен, Радлов Лекоктың 3 Chustuanіft, eіn Sündenbekenntnіs der Manіchäіschen Audіtores. Gefuden іn Turfan /Chіnesіsch Turkіstan/. Von Dr. Le Coq. Berlіn, 1911. 4 Dr. Steіn’s Turkіsh Khuastuanіft from Tun-Huang beіng a confessіon-prayer of the Manіchæan Audіtores. Edіted and translated by A.V. Le Coq. JRAS, Aprіl, 1911. VІІІ. Р. 277–314. 5 Chuastuanіt, das Bussgebet der Manіchäer. Herausgegeben und übersetzt von W.Radloff. St.-Pé- tersbourg.1909. 428 429 еңбегін пайдалана отырып, өзінің «Хуастуанифтке» арнаған еңбегін толықтырады 6 . Ежелгі түркі тілінде жазылған көненің көзі «Хуастуанифт» жайында түрколог ғалым С.Е.Маловтың да зерттеуі жарияланады 7 . Ал 1963 жылы Л.В.Дмитриева жоғарыда айтылған нұсқаларды салыстыра отырып, өзінің ғылыми зерттеуін ұсынады 8 . Манихейлік құлшылыққа арналып жазылған «Хуастуанифт» дұғасы қай уақытта жазылғаны нақты белгісіз. Дұғаның тіліне, стиліне қарап В.В.Радлов мұраны біздің дəуіріміздегі V ғасырда аралас түркі тілінде жазылған деп топшылайды. Дұғаның діни болғанымен де, əдеби құндылығы жөнінде С.Е.Малов: «Ол – Орта немесе Орталық Азияда пайда болған ежелгі түркі əдебиетінің ең көне ескерткіштерінің бірі. Ескерткіш Орта Азияға (Өзбекстан мен Қазақстанға) Ислам дінін таратушылардың қолынан аман қалды», – деп жазады 9 . «Əдеби жəдігерлер» сериясы бойынша қазақ тілінде алғаш жарияланып отырған «Хуастуанифт» мəтінін біз Л.В.Дмитриеваның еңбегі бойынша беріп отырмыз. Л.В.Дмитриева өз еңбегінде А.Лекок, В.В.Радлов, С.Е.Малов зерттеулеріне талдау жасап, мəтін жолдарын өз орындарына өте мұқияттылықпен қоя білген. Бұл жөнінде ол: «Алғашқы 39 жол берлиндік нұсқадан алынды. Одан кейінгі 40–48-жолдарды берлиндік жəне лондондық нұсқаларды салыстыра отырып қойғанымызбен де, көбіне берлиндік мəтін пайдаланылды. 49–73-жолдар тұтастай лондондық жазбадан алынып, тек бірнеше фрагменттері ғана ленинградтық мұрамен салыстырылып берілді. Ал қалған 74–221-жолдарда тұтастай ленинградтық нұсқа қолданылды», – деп көрсетеді 10 . Дұғаның алдыңғы 73 жолы манихей əрпімен хатқа түссе, 74–221-жолдар көне ұйғыр жазуымен жазылған. Жоғарыдағы зерттеу еңбектерінде «Хуастуанифттің» авторы жайлы дерек келтірілмеген. Бірақ манихейлік дұғада екі адамның есімі аталады. Онда: жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|