Құнанбаева Д.Ə
Толық өзіндік құнды (абсопшен-костинг) жəне толық емес өзіндік құнды (директ-костинг)
жүктеу/скачать 1.06 Mb.
|
Толық өзіндік құнды (абсопшен-костинг) жəне толық емес өзіндік құнды (директ-костинг)калькуляциялау Өзіндік құнға қосылудың толықтығы бойынша калькуля- циялау əдісі толық өзіндік құн калькуляциялау əдісі (ағылш. Аbsorption costing-абсорпшен костинг) жəне толық емес өзіндік құн (қысқартылған, шектелген) (директ-костинг) əдістері болып бөлінеді. Отандық есеп үшін кəсіпорынның өнімді өндіру жəне өткі- зуімен байланысты барлық шығындарын өзіне қамтитын толық өзіндік құнды калькуляциялау əдісі дəстүрлі болып табылады. Толық шығындарды есептеу жүйесі барлық тікелей өндіріс- тік жəне барлық жанама шығындар өнімнің өзіндік құнының құрамына кіретін шығындар есебі мен өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау жүйесі болып табылады. Аталған жүйе өзіндік құнға қатыстылығы бойынша шығындардың жіктелуіне (тікелей жəне жанама) негізделеді. Тікелей шығындар нақты өнім түріне экономикалық негізделген əдіспен қатыстырылады. Жанама шығындардың жалпы сомасы өнім түрлері бойынша таңдалған бөлу коэффициенттері арқылы пропорционалды түрде бөлінеді. Бұл коэффициенттерді таңдау салалық ерекшеліктерге, кəсіп- орын көлеміне, оның ұйымдастырушылық құрылымына, шыға- тын өнім ассортиментіне жəне басқа да факторларға байланыс- ты болады. Кəсіпорынның шығыстар құрылымында тікелей шы- ғындар үлесін көп болған сайын, өнімнің нақты түрлерінің өзін- дік құны көлемі дəлірек болады. Қазақстандық тəжірибеде осы шығындар есебінің жүйесі кең таралған. Бұл жүйе өнімнің бөлек түрлерінің өзіндік құнын, сонымен қатар аяқталмаған өндіріс пен қоймадағы дайын өнім қалдықтарының өзіндік құнын құруға, өнімнің бөлек түрлерінің рентабельділігін (табыстылығын) есептеуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ бұл əдіс баға құру мақсатында, өнімнің бағасы «то- лық шығындар + пайда нормасы (рентабельділік пайызы)» қағи- дасы бойынша белгіленген кезде, яғни баға құрудың шығындық əдісінде қолданылады. Аталған жүйенің негізгі артықшылықтары: бөлек өнім түрлерінің өзіндік құнын жəне табыстылығын анықтау мүмкіндігі; қаржылық есепті жəне сыртқы есептілік құру мақсатында қолдану; дайын өнімнің, қоймадағы дайын өнімнің қорларының жəне аяқталмаған өндірістің толық өзіндік құнын есептеу мүмкіндігі; қолданудың кең сферасы; бір дана өнімнің бағасын есептеуде қолдану мүмкіндігі. Кəсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымының күрде- ленуі, дамыған аймақтық құрылымымен ірі кəсіпорындардың құрылуы шығындар құрылымын жанама шығындардың үлесінің жоғарылауы бағытында елеулі өзгеріске əкеледі. Ал бұл өз кезе- гімен шығындарды бір топқа бір мағыналы емес жатқызудың се- бебі болып табылады, жанама шығындарды шығындар нысаны бойынша бөлу механизмі мен экономикалық негізделген бөлу коэффициенттерін таңдауды қиындатады. Жүйенің негізгі кемшіліктеріне келесілерді жатқызуға бо- лады: бөлу коэффициенттерін таңдаудың субъективтілігі: ұйым- дастырушылық құрылымның күрделілігі жəне өнімнің кең ас- сортименті кезінде дұрыс емес бөлу базасын таңдау ықтималды- ғы бар, бұл өз кезегінде нақты өзіндік құнның бұрмалануына жəне негізделмеген баға құруға алып келеді; бір топқа шығындарды жатқызудың бір мағыналы еместігі; əртүрлі кəсіпорын өндіретін біркелкі тауарлардың өзіндік құнын салыстырмалы талдау үшін қолдану мүмкінсіздігі; əр- түрлі өндірушілердің бірдей тауарларының толық өзіндік құнын салыстыруға болады, бірақ өзіндік құнның құрылымын сапа жағынан талдау мүмкін емес, атап айтқанда, кəсіпорынның ұйымдастырушылық құрылымының, тұрақты шығындардың үлесінің өзіндік құн көлеміне ықпалын бағалау мүмкін емес. Шағын жəне орта кəсіпорындарда, сонымен қатар бір неме- се бірнеше өнім түрлерін өндіретін кəсіпорындар үшін жүйені қолдану өте тиімді. Ірірек кəсіпорындарда жəне өндірілетін өнімдерінің көп номенклатурасы бар кəсіпорындар үшін шы- ғындардың толық есебі жүйесін басқа да есептік жүйелері мен аралас қолданған жөн. Халықаралық тəжірибеге сəйкес отандық дəстүрлі калкуля- циялауға баламалы көзқарастың бірі толық емес, шектелген өзіндік құн жоспарлау жүйесі болып табылады. Директ-костинг жүйесінің негізі ретінде өндіріс көлемінің өзгеруіне байланысты барлық шығындарды тұрақты жəне айнымалы шығындарға бөлу жəне оларды бөлек есепке алу болып табылады. «Директ-кос- тинг» түсінігін шығындарды есептеу үдерісі ретінде жəне олар- ды бағалау мен бақылау үшін қолданылатын жүйе ретінде 1936 жылы американдық экономист Д. Харрис енгізген. Дамыған ел- дерде бұл жүйе əртүрлі атауға ие: Германияда жəне Австрияда – «бөлшек шығындар есебі», Ұлыбританияда – «маржиналды шы- ғындар есебі, Францияда – маржиналды есеп. «Директ-костинг» жүйесінің ерекшелігі, өнімнің өзіндік құ- ны тек айнымалы шығындар бөлігінде ғана есептеледі жəне жоспарланады, ал тұрақты шығындар бөлек жиналып, қаржы- лық нəтижелер шотына кезең шығындары болып, алып таста- лынады. Нарықтық қарым-қатынас жекелеген тауар өндірушілердің бағдарын қиындатты жəне бір жағынан, өндіріс көлемінің өзгер- уіне жəне жалпы шығындар сомасында тұрақты шығындар үле- сінің өсуіне ықпал етті, екінші жағынан, өнімнің өзіндік құнына, сондықтан пайдаға да əсерін тигізді. Осы тенденциялар күшей- ген сайын өндірушілердің жанама шығындарды бөлу нəтижесін- де бұрмаланбаған жəне кез келген өндіріс көлемінде шығарыла- тын өнім бірлігіне салыстырмалы түрде тұрақты болатын өнімді шығару жəне өткізу бойынша шығындар туралы ақпарат қажет- тілігі өседі. Мұндай ақпаратты толық емес өндірістік өзіндік құн жəне маржиналды табыс туралы мəліметтер түрінде директ-костинг жүйесі береді. Оны пайдалану тек отандық калькуляциялау кон- цепциясын ғана емес, сонымен қатар қаржылық нəтижелерді есептеу тəсілін де түбегейлі өзгертеді. Бұл тəсіл қолдану тұрғы- сынан табыстар туралы есепті құру сызбасы екі қаржылық көрсет- кіштен тұрады: маржиналды табыс (жабу сомасы) жəне пайда. Маржиналдық табыс – өнімді өткізуден түскен түсім мен айнымалы шығындар бойынша есептелген толық емес өзіндік құн арасындағы айырмашылық. Маржиналдық табыс құрамына кəсіпорынның пайдасы мен тұрақты шығындары кіреді, маржиналды табыстан тұрақты шы- ғындарды алғаннан кейін операциялық пайда қалыптасады. Халықаралық стандарттар бойынша директ-костинг жүйесін сыртқы есептілік жəне салықтарды есептеу үшін пайдалануға рұқсат берілмейді. Оны тек басқарушылық есеп мақсатында қолдануға болады. Бұл жүйені қолдану өндіріс көлемі, шығын- дар мен табыстар арасындағы өзара байланысты оперативті зерттеуге, сондықтан іскерлік белсенділік өзгерген жағдайда өзіндік құнның немесе шығыстардың бөлек түрлерінің іс-əреке- тін талдауға мүмкіндік береді. Шығынсыздықты талдау қысқа мерзім уақытындағы сатудан түскен табыс, шығындар мен пай- даның өзара байланысына негізделген. Шын мəнінде, талдау кəсіпорынға нөлдік қаржылық нəти- жені қамтамасыз ететін сату көлемінің залалсыздық нүктесін анықтау болып табылады. Мұндай көлемде өнімді сатудан түс- кен түсім оның толық өзіндік құнына тең. Шығынсыздық нүкте- сін есептеу үшін үш əдісті қолдануға болады: теңестірілген əдіс; маржиналды табыс əдісі; графикалық көрініс əдісі. Теңестірілген əдісі. Кез келген табыстар мен шығыстар есе- бі теңестіру түрінде көрсетілуі мүмкін: Түсім – Айнымалы шығындар – Тұрақты шығындар = Таза пайда немесе
бірліктер саны – Тұрақты шығындар = Таза пайда. Маржиналдық табыс əдісі теңестіру əдісінің бір түрі болып табылады: Маржиналдық табыс = Түсім – Айнымалы шығындар. Шығынсыздық нүктесін есептеу формуласын теңестіру əді- сімен түрлендіру арқылы есептеудің келесі формуласын аламыз: Шығынсыздық нүктесі = Тұрақты шығындар :1 дана үшін маржиналды табыс. Сонымен, осы əдістер көмегімен рентабельділіктің кез кел- ген деңгейін жоспарлауға жəне өндіретін өнімнің қажетті көле- мін есептеуге болады. Көрсетілген əдістер шетелдік тəжірибеде CVP-талдау деген атауға ие болды (ағылшын тілінен Cost- Volume-Profit – шығындар, көлем, пайда). Мұндай талдау маңызды сипаттамалардың өзара байналысын байқауға көмекте- сетіндіктен, ол көптеген басқарушылық шешімдерді қабылдау үдерісінде басты факторы жəне берілген шарттарда мүмкін максималды пайдаға қол жеткізу мақсатында басқарудың ең жақсы құралы болып табылады. Аталған жүйені қолдану бір қатар шектеулерге ие: кəсіпорын бір өнім өндіру керек немесе өнімнің шектел- ген ассортименті болу керек; талдауды жүргізу уақытында немесе мерзімінде тұрақты шығындар мен өнімнің бағасы тұрақты белгіленген болу керек; бірыңғай критерий бойынша шығындарды тұрақты немесе айнымалы деп жіктеу мүмкіндігі болу керек; қалаған жағдайда өндіріс көлемі сату көлеміне тең болу керек. жүктеу/скачать 1.06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|