«Кул», яғ­ни «құл», сө­зі орыс ті­лі­не «раб»

О.Су­лей­ме­нов. «Аз тэ оби­чам».

Бұл өлең­де «жа­ным» сө­зін орыс ті­лі­не «ду­ша моя» не­ме­се «ми­лая», «лю­би­мая» деп те ауда­ру­ға бо­ла­ды, бі­рақ оның се­бе­бі де жо­ға­ры­да­ғы­дай. Сол си­яқ­ты ай­та ке­те­тін жағ­дай» «Аз тэ оби­чам» де­ген сөй­лем­ді орыс ті­лі­не ежел­гі сла­вян ті­лі­нен «Я те­бя люб­лю» деп ауда­ру­ға бо­ла­ды, де­ген­мен бұл жағ­дай ақын сти­лі­не бел­гі­лі бір эмо­ция, экспрес­сия бе­ру үшін қол­да­ныл­ған ок­ка­зио­нал­ды сөй­лем.

Кей­де тіл­де­гі қол­да­ны­лып жүр­ген күн­де­лік­ті сөз­дер эк­зо­тиз­мдер­мен ал­мас­ты­ры­лып, эк­зо­тизм­дер олар­дың сти­лис­ти­ка­лық си­но­ним­де­рі қыз­ме­тін ат­қа­ра ала­ды. Мы­са­лы:

О.Су­лей­ме­нов. «Эдуа­рд Баг­риц­кий птиц лю­бил».

— А ну вон, шай­та­ны! — крик­нул на них бай. Маль­чиш­ки не­хо­тя по­вер­ну­лись, пе­ре­шеп­ты­вая­сь и ог­ля­ды­вая­сь, пош­ли прочь (М.Жу­ма­гу­лов. «Ор­лы гиб­нут в вы­ши­не»).

Бі­рін­ші мы­сал­да­ғы «қа­ра­тор­ғай» сө­зін орыс ті­лі­нің «жа­во­ро­нок» сө­зі­мен ал­мас­ты­ру­ға бо­ла­ды. Ал, келесі мы­сал­да­ғы «шай­тан» сө­зін орыс ті­лі­не «чер­ти», «бе­сы» деп ауда­ру­ға бо­лар еді. Де­ген­мен, бұл сөз­дер жо­ға­ры­да сөз бол­ған «құл» сө­зі тә­різ­ді ақын­ның сти­лі­не бай­ла­ныс­ты сол күйін­де, яғ­ни ауда­рыл­май, бе­рі­ліп тұр. Бұл кез­де та­ғы ай­та ке­те­тін жағ­дай, «қа­ра­тор­ғай», «шай­тан» сөз­де­рі эк­зо­тиз­мдер­ге емес, ок­ка­зио­нал­ды сөз­ге жа­қы­ны­рақ. Со­ны­мен қа­тар «шай­та­ны» де­ген сөз ту­ра ма­ғы­на­сын­да қол­да­ны­лып тұр­ған жоқ, ал эк­зо­тиз­мдер­дің кө­бі­не тән ерек­ше­лік — олар­дың бір ма­ғы­на­сы­на бо­луы, яғ­ни олар­ға мо­но­се­мия тән. Эк­зо­тиз­мдер көп ма­ғы­на­лық­қа ие бо­луы олар­дың ту­ра ма­ғы­на­сы­на тән жер­гі­лік­ті жә­не жер­гі­лік­ті-та­ри­хи бояуынан айы­ры­лу­ға әке­ліп со­ға­ды.

Кей­бір ға­лым­дар­дың ай­ту­ын­ша, эк­зо­тиз­мдер тіл­дік емес, сөй­леу құ­бы­лы­сы бо­лып та­бы­ла­ды, өйт­ке­ні зат­тар мен ұғым­дар тіл­ден тіл­ге ауыс­қан соң, сол ұғым­дар мен зат­тар­ды біл­ді­ре­тін сөз­дер де сол тіл­ге ене бас­тай­ды. Эк­зо­тизм әуел­де сөй­леу құ­бы­лы­сы бо­лып, бер­тін­ке­ле тіл­дің сөз­дік құ­ра­мы­ның қа­жет­ті бө­лі­гі­не ай­на­лып ке­те­ді. Бір ға­на мы­сал, тү­рік­тің «cоғ­ғе» сө­зі ал­ғаш­қы кез­де, нақ­ты­лай ал­сақ, ХVІ ға­сыр­да ағыл­шын ті­лін­де эк­зо­тизм бо­лып са­нал­ды, кейін­нен ал­дын­да ай­ты­лып кет­кен орыс ті­лін­де­гі «ко­роль», «вер­блюд» сөз­де­рі си­яқ­ты ағыл­шын ті­лі­мен әб­ден иге­рі­ліп алын­ды. Атал­мыш сөз­дер­ді эк­зо­тиз­мдер­ден гө­рі, бей­та­рап лек­си­ка­ға жат­қы­зу­ға бо­ла­ды, се­бе­бі олар өз­де­рі ен­ген тіл­мен әб­ден то­лық иге­рі­ліп алын­ған. Ал, бей­та­рап лек­си­ка (неэ­кспрес­сив­ная лек­си­ка) деп біз бел­гі­лі бір зат, құ­бы­лыс­тың сол тіл­дің сө­зі­мен атал­ға­ны­мен, осы тіл­ге жат еке­нін біл­ді­ріп, бойын­да­ғы реңк, ұлт­тық ко­ло­рит­тен то­лық ай­рыл­ған сөз­дер­ді атай­мыз (Ә.Ш.). Жо­ға­ры­да мы­сал ре­тін­де кел­ті­ріл­ген «ко­роль», «вер­блюд» сөз­де­рі орыс ті­лі­нің сөз­де­рі бо­лып са­нал­ға­ны­мен, орыс ті­лі­не жат атақ пен жа­ну­ар­дың атауын біл­ді­ре­ді, өй­тке­ні та­рих­тан бел­гі­лі орыс хал­қын­да еш­қа­шан да «ко­роль» ата­ғы, фау­на­сын­да «вер­блюд», яғ­ни түйе, бол­ма­ған.

О.С.Ах­ма­но­ва өзі­нің «Сло­варь лин­гвис­ти­чес­ких тер­ми­нов» ат­ты ең­бе­гін­де эк­зо­тиз­мдер ту­ра­лы бы­лай дей­ді: «Лек­си­ка эк­зо­ти­чес­кая — сло­ва и вы­ра­же­ния, заи­мство­ван­ные из ма­ло­из­вес­тных язы­ков, обыч­но не­ин­до­ев­ро­пей­ских, и упот­реб­ляе­мые для при­да­ния ре­чи осо­бо­го ко­ло­ри­та», яғ­ни, оның ай­ту­ын­ша, эк­зо­тиз­мдер — үн­ді­еу­ро­па емес, аз та­ны­мал тіл­дер­ден ен­ген сөз­дер. Оның олай атауына се­беп­ті біз эк­зо­тиз­мдер­дің өз атауынан із­дей­міз, өй­тке­ні эк­зо­тизм «эк­зо­ти­ка» де­ген сөз­бен ті­ке­лей бай­ла­ныс­ты, яғ­ни «эк­зо­ти­ка» сө­зі оның шы­ғу те­гі бо­лып са­на­ла­ды, ал «эк­зо­ти­ка» де­ге­ні­міз­дің өзі бір «ға­жап», «еш­те­ңе­ге ұқ­са­май­тын бір­де­не» де­ген ма­ғы­на­ны біл­ді­ре­ді.

Ал, біз­дің пі­кі­рі­міз­ше, эк­зо­тиз­мдер тек қа­на аз та­ны­мал тіл­дер­ден алын­ған сөз­дер емес, өй­тке­ні олар мей­лі ша­ғын, мей­лі ірі ха­лық бол­сын, со­лар­дың тұр­мы­сы мен әдет-ғұр­пы жә­не сал­ты­ның ерек­ше­лік­те­рін біл­ді­ре ала­ды. Осы­ған сүйе­не оты­рып, А.Е.Суп­рун орыс ті­лін­де эк­зо­тиз­мдер­ді мы­на­дай топ­тар­ға бө­ліп қа­рас­тыр­ған: 1) ан­ти­ка­лық эк­зо­ти­ка­лық лек­си­ка: аэд, то­га, дрох­ма; 2) не­міс эк­зо­тизм­де­рі: ку­хен, мар­ка, мей­стер­зин­гер; 3) ор­таа­зи­ялық эк­зо­тиз­мдер: ақын, тань­га, беш­бар­мақ т.б.

Жо­ға­ры­да көр­се­тіл­ген се­беп­ке бай­ла­ныс­ты И.Е.Галь­чен­ко си­яқ­ты кей­бір ға­лым­дар «ре­гио­на­лизм­дер» де­ген атау­ды ұсы­на­ды. Олар­дың атауын­ша, орыс ті­лін­де­гі ре­гио­на­лиз­мдер не эк­зо­тиз­мдер, не вар­ва­риз­мдер бо­ла ал­май­ды, өй­тке­ні Сол­түс­тік Кав­каз эко­но­ми­ка­лық ауда­ны­ның 142810000 тұр­ғын­да­ры үшін «өз­ге ұлт­тың салт-дәс­түр­ле­рі» жоқ жә­не осы салт-дәс­түр­лер­дің атауын орыс ті­лі­не жет­кі­зу үшін еш­қан­дай вар­ва­ризм сөз­дер не бол­ма­са эк­зо­тиз­мдер ке­рек емес. Бұл сөз­дер­дің бар­лы­ғы орыс ті­лі­нің қо­рын­да бар жә­не кей­бір өмір­лік ұғым­дар­дың қа­ра­пайым ерек­ше­лік­те­рі бо­лып та­бы­ла­ды³. Яғ­ни бұл ға­лым­дар осын­дай атау­ды бел­гі­лі бір ай­мақ­қа, аудан­ға қа­тыс­ты ұсы­нып отыр. Біз­дің ойы­мыз­ша, қан­дай да бір ай­мақ, аудан­да қан­ша­ма ұлт өкіл­де­рі тұр­са, олар­дың өз салт-дәс­тү­рі­не, әдеп-ғұр­пы­на қа­тыс­ты атау­лар бо­луы мүм­кін, мүм­кін бо­лу­дан бұ­рын бо­лу­ға мін­дет­ті. Ал, сол атау­лар­ды жер­гі­лік­ті тұр­ғын­дар ті­лі­нің бір бө­лі­гі ре­тін­де қа­рас­ты­ру шын­дық­қа қай­шы ке­ле­ді. Мы­са­лы, Ре­сей тер­ри­то­рия­сын­да тұ­ра­тын қа­зақ­тар­дың өз­де­рі­нің ұлт­тық ерек­ше­лік­те­рі­не тән салт-дәс­түр­ле­рі­не қа­тыс­ты атау­лар­ды (құр­бан айт, сүн­дет тойы, шіл­де­ха­на т.б.) біз қа­лай­ша орыс ті­лін­де бар не­ме­се оның бір ай­мақ­тың бір бө­лі­гі деп ай­та ал­май­мыз. Сол си­яқ­ты бас­қа да ха­лық­тар­дың өзін­дік атау­ла­рын сол тұ­ра­тын тер­ри­то­рия ті­лі­нің бір бөл­шек­те­рі ре­тін­де қа­рас­тыр­ған дұ­рыс емес шы­ғар.

Қа­зір­гі қа­зақ ті­лі — сөз­дік қо­ры жа­ғы­нан мей­лін­ше байы­ған, грам­ма­ти­ка­лық құ­ры­лы­сы ба­рын­ша да­мы­ған ора­лым­ды тіл. Ал, оның эле­мент­те­рі­нің орыс ті­лін­де­гі көр­кем мә­тін­де­рін­де кө­рі­ніс бер­ге­ні, орын тауып отыр­ға­ны, орыс ті­лі­нен бас­қа, қа­зір­гі қо­ғам, әлем­де жү­ріп жат­қан үде­ріс­тер­ге бай­ла­ныс­ты, өз­ге тіл­дер­де де кез­де­суі әб­ден ық­ти­мал жә­не орын­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Аха­нов К. Тіл бі­лі­мі­нің не­гіз­де­рі. — Ал­ма­ты, 1993.
   
2. 
   Жү­ке­шов Қ. Тіл фи­ло­со­фия­сы // Жа­лын. — 2004. — № 8. — 41-б.
   
3. 
   Бу­ти­на Р.М., Ким П.Л. Юань-Фу. Эк­зо­ти­чес­кая лек­си­ка и ее роль в сло­вар­ном сос­та­ве язы­ка // Рус­ское и за­ру­беж­ное язы­коз­на­ние. — 1970. — Вып. 11. — С. 70–71.
   

ӘОЖ 81`23:811.512.122

С.А.Кенжеғалиев

Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті

Лек­си­кон — грам­ма­ти­ка­ның не­гіз­гі ком­по­нен­ті­не ене­тін тіл­дік эле­мент­тер жі­гі. Грам­ма­ти­ка­ның бар­лық — фо­но­ло­гия­лық, мор­фо­ло­гия­лық, се­ман­ти­ка­лық жә­не син­так­сис­тік ақ­па­рат­та­ры ен­ген ком­по­нен­ті жә­не пси­хо­лин­гвис­ти­ка ғы­лы­мын­да өзек­ті ор­ны бар тер­мин ре­тін­де қа­лып­тас­тыр­ған ға­лым Н.Хом­ский­дің көз­қа­рас­та­ры­нан бұл анық­та­ма кей­де ал­шақ­тап кет­ке­ні­мен, ка­зір­гі кез­де тұ­рақ­та­лып, көп­те­ген зерт­теу­лер­де кез­де­сіп жүр¹.

Ай­та ке­те­тін бір жайт, Н.Хом­ский­дің ту­ын­да­ту­шы грам­ма­ти­ка­сын­да лек­си­кон жай­лы ай­тыл­ған ой­ла­рын жал­ғас­ты­ру­шы­лар лек­си­кон­ды грам­ма­ти­ка­ға қа­тыс­ты кө­мек­ші рөл ат­қа­рып, тіл тұл­ға­сын жа­сай­тын ком­по­нент ре­тін­де қа­рас­ты­ра­ды. Он­да­ғы не­гіз­гі мақ­сат сөз­жа­сам­мен сөз түр­ле­нуі­нің әр­түр­лі жағ­дай­ла­ры­на ти­іс­ті үде­ріс­тер­дің фор­мал­дық ме­ха­низ­мде­рін көр­се­ту ар­қы­лы ту­ын­да­ту­шы грам­ма­ти­ка тұр­ғы­сы­нан бір­тұ­тас тү­сі­нік бе­ре ала­тын сөй­леу­ді тү­зу тео­ри­ясын жа­сау бол­ды. Мә­се­лен, ағыл­шын ға­лы­мы Ч.Ос­гуд өзі­нің «Абстрак­тная грам­ма­ти­ка упот­реб­ле­ния язы­ка» де­ген ең­бе­гін­де (1980) лек­си­кон­ның грам­ма­ти­ка­ға қа­тыс­ты рө­лі­не ерек­ше кө­ңіл бөл­ген. Оның пі­кі­рін­ше, лек­си­кон ес­те сақ­тау емес, ал­ды­мен, үде­ріс бо­лып та­бы­ла­ды, яғ­ни, он­да таң­ба­лар (пер­цеп­тер) мен се­ман­ти­ка­лық бел­гі­лер ко­ды ара­сын­да­ғы ты­ғыз бай­ла­ныс сақ­та­ла­ды.

«Се­ман­ти­ка­лық бел­гі­лер» ұғы­мы лек­си­кон­мен бай­ла­ныс­ты бас­қа да ме­ха­низ­мдер үшін ма­ңыз­ды бо­лып та­бы­ла­ды. Он­дай ме­ха­низ­мдер­ге: опе­ра­тор — «қыс­қа мер­зім­де ес­те сақ­тау үде­рі­сі», бу­фер — «ақ­па­рат­ты уақыт­ша сақ­тау ме­ха­низ­мі» жә­не жад — «се­ман­ти­ка­лық ақ­па­рат­ты ұзақ уақыт сақ­тау ме­ха­низ­мі» жа­та­ды.

Жал­пы Ч.Ос­гуд­тың ай­тқан­да­ры соң­ғы жыл­дар­да­ғы ког­ни­тив­тік лин­гвис­ти­ка жә­не ког­ни­тив­ті пси­хо­ло­гия­ның же­тіс­тік­те­рі­мен үн­де­сіп жа­тыр. Лек­си­кон син­так­сис үшін ті­рек бо­лып та­бы­ла­ды де­ген пі­кір 1980 ж. ай­ты­ла бас­та­ды. Оған Кит­тай, Лех­рер си­яқ­ты ға­лым­дар­дың ең­бек­те­рі — дә­лел (1992). Зерт­теу­ші­лер син­так­сис­тік жә­не се­ман­ти­ка­лық тал­дау­да лек­си­кон­ның да рө­лін ерек­ше атап көр­се­те­ді. Мы­са­лы, ан­тро­по­лог­тар қан­дай да бір мә­де­ни­ет­ті зерт­те­ме­сін, сол мә­де­ни­ет иеле­рі қол­да­на­тын сөз­дік құ­рам­ға жү­гін­бей ке­те ал­май­ды.

Тіл бі­лі­мі са­ла­сын­да ең­бек етіп жүр­ген ға­лым­дар лек­си­кон­ның ма­ңыз­ды қыз­мет ат­қа­ра­ты­нын мойын­дау­ға мәж­бүр бол­ды. Ға­лым-зерт­теу­ші Е.С.Куб­ря­ко­ва­ның ай­ту­ын­ша, лек­си­кон сөз бен оған ба­ла­ма бо­ла­тын бір­лік­тер ту­ра­лы мә­лі­мет бе­ріп, олар­ға қа­тыс­ты сыр­тқы құ­ры­лым­дар­ды қай­та жаң­ғыр­ту си­яқ­ты күр­де­лі қыз­мет ат­қа­ра­тын жүйе бо­лып та­бы­ла­ды². Ал, бұл анық­та­ма­дан мы­на­дай сауал­дар туа­ды:

А. Сөз­дер ту­ра­лы бі­лім де­ге­ні­міз не?

Ә. Сөз лек­си­кон­ның бөл­ше­гі ре­тін­де қан­дай қыз­мет ат­қа­ра­ды?

Б. Сөз­дер ту­ра­лы бі­лім мен эн­цик­ло­пе­дия­лық бі­лім ара­сын­да қан­дай бай­ла­ныс бар?

В. Діл­дік лек­си­кон қа­лай құ­рыл­ған?

Г. Лек­си­кон бөл­шек­те­рін қа­лай қа­рас­ты­ру­ға бо­ла­ды?

Осы си­яқ­ты мә­се­ле­лер қа­зір­гі таң­да әр­қи­лы тұр­ғы­дан қа­рас­ты­ру­ды та­лап ете­ді. Лек­си­кон мә­се­ле­сі ту­ра­сын­да сөз қоз­ға­ған­да лек­се­ма мен лем­ма­ның ара жі­гін ажы­ра­тып ал­ған жөн. Ал­ғаш­қы­сы тұл­ға­ның тіл­дік қыз­ме­ті­не қа­тыс­ты бол­са, екін­ші­сі, ке­рі­сін­ше, де­рек­сіз ұғым­ға сүйе­не­ді.

М.Гар­ман­ның ай­туы бойын­ша, лек­си­кон екі ком­по­нент­тен тұ­ра­ды. Олар: сөз­дер­дің ес­те сақ­тал­ған ма­ғы­на­ла­ры мен сөз­дер­дің фор­ма­ла­ры³. Олар­дың ара­сын­да­ғы бай­ла­ны­сы жай­лы сөз қоз­ға­ған­да, мы­на мә­се­ле­лер­ді атап өту­ге ту­ра ке­ле­ді:

1. Жа­зу мен ай­ту­да, оқу мен ес­ту­де сөз фор­ма­ла­ры нақ­ты қа­лып­тас­қан түр­де ес­те сақ­та­лып, олар­дың ара­сын­да­ғы айыр­ма­шы­лық­тар жойы­ла­ды.

2. Сөз ма­ғы­на­ла­ры діл­дік лек­си­кон­да нақ­ты се­ман­ти­ка­лық бө­лік­тер ар­қы­лы көр­се­ті­ле ме, әл­де олар­дың жал­пы ког­ни­тив­тік си­пат­та­ры ес­ке­рі­ле ме?

Осы мә­се­ле­лер­ді тал­қы­лай ке­ле, М.Гар­ман лек­си­кон­да­ғы сөз­дің бір ға­на бей­та­рап-мо­даль­дік фор­ма­сы­ның ба­сым бо­ла­ты­нын көр­сет­кен. Екін­ші мә­се­ле бойын­ша ға­лым лек­си­кон­ның сөз­жа­сам фор­ма­ла­ры­мен жүйе­лік бай­ла­ныс­та бо­ла­тын ма­ғы­на ком­по­нент­те­рі­нен құ­ра­ла ма не­ме­се лек­си­кон­ның бө­лі­гі бо­лып та­был­май­тын бі­лім­дер­дің жал­пы не­гі­зі­не ті­ке­лей әсер ете­тін сөз фор­ма­ла­ры­нан құ­ра­ла ма де­ген­ді ай­та­ды. М.Гар­ман ұсын­ған үл­гі­де лек­си­кон­ның ше­гі­нен тыс­қа­ры тұ­ра­тын маз­мұн жүйе­сі бо­ла­ды да, оның құ­ра­мы­на грам­ма­ти­ка­лық бі­лім (грам­ма­ти­чес­кое зна­ние), тіл­дік се­ман­ти­ка (язы­ко­вая се­ман­ти­ка), дү­ние­та­ным идио­син­кре­ти­ка­лық ас­со­циа­ци­ялар (ми­ро­возз­рен­чес­кие идио­син­кре­ти­чес­кие ас­со­циа­ции) еніп, лек­си­кон­ның пси­хо­лин­гвис­ти­ка­лық анық­та­ма­сын бе­ру­ге мүм­кін­дік бе­ре­ді.

Лек­си­кон­ның бір­лік­те­рі ара­сын­да өз­де­рі­не тән (ин­трин­синк) жә­не ас­со­циа­ция ту­ғы­за­тын екі түр­лі бай­ла­ныс бо­ла­ды. Ал­ғаш­қы­сы лек­си­ка­лық бір­лік­тің бойын­да­ғы төрт бел­гі (ма­ғы­на, син­так­сис, мор­фо­ло­гия, фо­но­ло­гия) ар­қы­лы анық­та­ла­ды; екін­ші­сі тіл­дік жүйе­ні кон­цеп­ту­ал­дық жүйе­мен бай­ла­ныс­ты­ра­тын «ара­лық» не­ме­се ин­тер­фейс бо­лу­ын та­лап ете­ді. Ма­ғы­на бойын­ша В.Ле­велт сөз бен оның су­пе­рор­ди­на­та­сы ара­сын­да­ғы (ит жә­не хайу­ан), ко­ор­ди­на­тив­тік мү­ше­лер (ит жә­не мы­сық) жә­не ма­ғы­на­сы жа­қын сөз­дер ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ды қа­рас­тыр­ған. Осын­дай бай­ла­ныс­қа түс­кен бір­лік­тер се­ман­ти­ка­лық өріс құ­рай­ды. В.Ле­велт­тің пі­кі­рін­ше, лек­си­кон бір­лік­те­рі ара­сын­да пай­да бо­ла­тын бай­ла­ныс­тар олар­дың ма­ғы­на­ла­ры­мен сәй­кес ке­ле бер­мей­ді де, сөй­леу ба­ры­сын­да жиі қол­да­ны­лу­ла­ры­на бай­ла­ныс­ты анық­та­лып оты­ра­ды.

Дж.Эй­че­сон (1996) лек­си­кон­ның бір­лік­те­рі ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ды анық­тау ба­ры­сын­да бел­гі­лі ак­цент­тер­дің қоз­ға­лы­сын бай­қау­ға бо­ла­ды дей­ді. Яғ­ни, ги­по­ним­дер мен су­пе­рор­ди­на­та­лар ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ға көп на­зар ауда­рыл­ған. Мы­са­лы, қа­ра (ги­по­ним), су­пе­рор­ди­на­та (түс). Алай­да лек­си­кон үшін су­пе­рор­ди­на­та­ның қа­ты­суы мін­дет­ті емес. Діл­дік лек­си­кон­да көп қол­да­ны­ла­тын ко­ги­по­ним­дер осы са­нат­ты біл­ді­ре­ді. Мы­са­лы, қа­рын­дас — бауыр (ко­ги­по­ним), не­ме­се бір әке­нің, ата­ның ба­ла­ла­ры (су­пе­рор­ди­на­та).

Діл­дік лек­си­кон үшін коло­ка­ция­лық бай­ла­ныс­тар мен ко­ги­по­ним­дер ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар ма­ңыз­ды бо­лып та­бы­ла­ды. Сөз­дер ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ға ар­нал­ған зерт­теу­лер өзі­нің ана ті­лін­де сөй­леу­ші­лер кон­текст пен та­қы­рып­тық топ­тар­да­ғы лек­си­ка­лық бір­лік­тер­ді ес­те сақ­тай ала­тын­ды­ғын көр­се­те­ді. Осы­ған орай сөз­дер бір-бі­рін көп жағ­дай­да ал­мас­ты­ра бе­ре­ді де­ген пі­кір­мен ке­лі­су қи­ын.

Сөз­ді ес­ту ар­қы­лы та­ну мә­се­ле­сін тал­қы­лай ке­ле, атал­мыш мә­се­ле­ні сөз­ді та­ным­ды­лық­қа жа­та­тын бар­лық құ­бы­лыс­тар­дан жа­сан­ды түр­де ал­шақ­тат­пай, оны зерт­теу­де жад пен са­нат­та­ну­да (ка­те­го­ри­за­ция) орын ал­ған бү­тін жүйе тұр­ғы­сы­нан қа­рас­ты­ру қа­жет.

Лек­си­кон адам­ның өзін қор­ша­ған ор­та мен оған тән заң­ды­лық­тар жә­не бай­ла­ныс­тар ту­ра­лы бі­лі­мі­нің жүйе­лі­лі­гін көр­се­те ала­ды. Мұ­ның бә­рі сөз ар­қы­лы жү­зе­ге ас­қан­дық­тан, лек­си­кон бір­лік­те­рі­нің не­гі­зі­не та­за тіл­дік өл­шем­мен ене­ді. Лек­си­кон­ның жо­ғар­ғы қа­ба­ты­ның тү­зі­лу­ін­де мы­на прин­цип­тер бай­қа­ла­ды:

• 
  сөз фор­ма­ла­ры мен бай­ла­ныс­қа тү­се­тін түр­лі тіл­дік эле­мент­тер­дің те­пе-тең бо­лу­ын анық­тау;
  
• 
  бай­ла­ныс­тар­ды әртүр­лі қа­шық­тық­та­ғы кон­текстер­ге ен­ді­ру;
  
• 
  қор­ша­ған ор­та жай­лы бі­лім­ді бір тәр­тіп­ке кел­ті­ріп, оның нә­ти­же­ле­рін сақ­тап қа­лу.
  

Жал­пы қо­ры­тын­ды­лар бойын­ша жад­та­ғы сөз­ді ес­ке тү­сі­ру, оның ма­ғы­на­лық бел­гі­лер қа­та­ры бойын­ша жү­руі, яғ­ни не­гіз­гі үр­діс­тер­ді бі­рік­ті­ру (объ­еди­не­ние) мен олар­ды қа­ра­ма-қар­сы қою ма­ңыз­ды­лы­ғы, ар­та түс­ті. Осын­дай ас­со­циа­тив­тік эк­спе­ри­мент (ой ту­ды­ру­шы) са­лыс­тыр­ма­лы түр­де орыс, қа­зақ, қыр­ғыз, өз­бек ұлт өкіл­де­рі­мен жүр­гі­зіл­ге­ні А.За­лев­ская­ның ең­бе­гін­де кез­де­се­ді⁴. Қыр­ғыз, по­ляк, сла­вян, ағыл­шын, не­міс, фран­цуз тіл­де­рі­нің ас­со­циа­тив­тік нор­ма­ла­ры жа­рия­ла­нып, лек­си­кон­ды ұйым­дас­ты­ру прин­цип­те­рі жай­лы бі­раз ше­шім­дер қа­был­да­нып, сол кез­де­гі ма­ңыз­ды тео­ри­ялық мә­се­ле­лер қа­рас­ты­рыл­ды.

Лек­си­ка­ны өріс бойын­ша тү­зу (по­ле­вая ор­га­ни­за­ция лек­си­ки) мә­се­ле­сі бойын­ша ас­со­циа­тив­тік өріс­тің бар­лық түр­ле­рі­нің ин­тег­ра­ция­ла­нуы анық­тал­ған. Мы­са­лы, жыл­қы сө­зі­нің ас­со­циа­тив­тік өрі­сін құ­рай­тын бө­лік­тер­ді қа­рас­ты­рып кө­рейік. Сөз бас әріп­тер­мен жа­зы­ла­ды — ЖЫЛ­ҚЫ (сти­мул сөз). Сөз ай­на­ла­сын­да ас­со­циа­тив­тік өріс құ­рас­ты­ры­ла­ды. Ен­ді осы сөз бойын­ша ас­со­ци­ат­тар ту­ды­рып кө­рейік: бие, ай­ғыр — өріс атауының ги­по­ним­де­рі, ат — си­но­ним, мал сө­зі — су­пе­рор­ди­на­та, ал қы­мыз, кі­сі­неу, жай­лау си­яқ­ты ас­со­ци­ат­тар өріс яд­ро­сы­мен бір­ге ор­тақ ком­по­нент­тер­ге ие ма­ғы­на­лар ре­тін­де тү­сін­ді­рі­ле­ді. Алай­да бұл жүйе­ге айу­ан, жа­ну­ар си­яқ­ты ас­со­ци­ат­тар ен­бей­ді. Со­ны­мен ги­по­ним­дер­дің ба­ғыт­та­луы­ның екі са­ты­сы бай­қа­ла­ды. Жыл­қы ұғым­дық өріс атауына бие, ай­ғыр сөз­де­рі сәй­кес ке­ліп тұр, ал жыл­қы, си­ыр сөз­де­рі бір ға­на ұғым­да сәй­кес ке­ле ала­ды. Ол — мал де­ген ұғым. Сон­да бі­рін­ші­сі су­пе­рор­ди­на­та­ға қа­тыс­ты си­ми­ляр­, екін­ші­сі «оп­по­зит­тер» бо­лып та­бы­ла­ды.

Ас­со­циа­тив­тік өріс бір­лік­те­рі ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­дың си­па­ты­мен жан-жақ­ты тал­дау ба­ры­сын­да бір сөз­дің екін­ші сөз­бен жап­сар­ла­нуы­ның әр­түр­лі дең­гей­ле­рі­нің бар екен­ді­гі ту­ра­лы қо­ры­тын­ды­лар шы­ға­ру­ға бо­ла­ды. Мы­са­лы, ПЫ­ШАҚ де­ген сөз­ді ай­тқан­да кей­бір тіл­дер­дің түп­кі тү­бі­рін­де (ағыл­шын, не­міс, фран­цуз, по­ляк, сла­вян) КЕ­СУ де­ген ма­ғы­на жат­қан­да­ғы ай­қын­дал­ған. Осы ас­со­ци­ат­тан ба­рып етіс­тік­тер­дің ма­ғы­на­ла­ры бел­гі­лі бір зат есім­дер­мен бай­ла­ныс­қа тү­се­ді: ке­су — шаш алу (стричь во­ло­сы) — ма­та қию (крои­ть ткань) — сүн­дет­теу. Ал осы­лар­дың бі­рі­гуі жап­сар­дың ке­ле­сі са­ты­сы­ның өріс алуы­на жол аша­ды (шаш­та­раз, ті­гін­ші).

Ғы­лы­ми зерт­теу­лер­де көр­се­тіл­ген өріс­тер мен бай­ла­ныс­тар­дың бар­лық түр­ле­рі лек­си­кон­ды ұйым­дас­ты­ру­да ерек­ше қыз­мет ат­қа­ра­ды. Оның кез кел­ген бір­лі­гі осы па­ра­мет­рлер­дің көп­те­ген бай­ла­ныс­та­ры­на тү­се ала­ды деп ай­ту­ға бо­ла­ды. Адам­ның же­ке лек­си­ко­ны қи­ыс­ты­рыл­ған өріс­тер­дің күр­де­лі жүйе­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Яғ­ни лек­си­кон­ның бар­лық бір­лік­те­рін бір тәр­тіп­ке кел­ті­ру «ге­те­рар­хия» құ­ра­мын­да­ғы әртүр­лі иерар­хия­лар ара­сын­да­ғы бай­ла­ныс­тар­ды қам­та­ма­сыз ете­ді. Осы­дан шы­ға ке­ле 90-жыл­дар­да­ғы зерт­теу­лер тео­ри­ясын­да лек­си­кон — тұ­тас ақ­па­рат­тық те­зау­рус­қа қол жет­кі­зу құ­ра­лы ре­тін­де көр­се­ті­ле­ді. Те­зау­рус де­ге­ні­міз — адам жа­дын­да сақ­тал­ған эн­цик­ло­пе­дия­лық жә­не тіл­дік бі­лім­нің то­лық кө­ле­мі. Те­зау­рус­та­ғы осы бі­лім нор­ма­лар мен ба­ға­лар со­циу­мын­да­ғы эмо­цио­нал­ды әсер­лер­мен то­лық­ты­ры­лып оты­ра­ды. Же­ке лек­си­кон­да­ғы сөз пси­хи­ка­лық про­цес­тер­дің кө­рі­ні­сі бо­лып та­бы­ла­ды да, сөй­леу­ші мен тың­дау­шы­ның ақ­па­рат­тық те­зау­ру­сы­ның шы­ғуы­на жол аша­ды.

Сөз­ді лек­си­кон­ның бір­лі­гі ре­тін­де қа­рас­ты­ра­тын тұ­жы­рым­ды әрі қа­рай мы­на­дай жол­дар­мен да­мы­ту­ға бо­ла­ды: сөз­дің лек­си­кон­ның бір­лі­гі ре­тін­де қыз­мет етуі мен оның мә­тін­ді тү­сі­ну­де­гі кө­ме­гін анық­тау, іш­кі кон­текст пен оны да­мы­ту ұғы­мын қа­лып­тас­ты­ру, же­ке бі­лім ерек­ше­лі­гі­нің жал­пы бі­лім тео­ри­ясы ре­тін­де кез кел­ген мә­се­ле­ні тал­қы­лау үшін не­гіз бо­лып көр­се­ті­лу­ін тұ­жы­рым­дау, екін­ші тіл­ді мең­ге­ру тео­ри­ясы мә­се­ле­ле­рін ұғы­ну бо­лып ке­ле­ді.

Тіл­дік бі­лім­нің дү­ние­та­ным­сыз «бос» бо­ла­ты­ны сөз­дік тү­сін­дір­ме­лер­де тұйық­та­лу жағ­дай­ла­ры­ның кез­де­суі­нен ай­қын кө­рі­не­ді. Тіл­дік жә­не эн­цик­ло­пе­дия­лық бі­лім­нің әр­дайым қа­рым-қа­ты­на­сы кү­дік ту­ды­ра ал­май­тын құ­бы­лыс еке­ні мен оның қа­ра­ма-қай­шы ке­луі не­ме­се кей­бі­реуінің ба­сым бо­луы қол­да­ныс тап­пай жүр. Се­бе­бі, бі­лім­нің бұл түр­ле­рі өза­ра то­лық­ты­ру­шы прин­цип (прин­цип взаи­мо­до­пол­ни­тель­нос­ти) бойын­ша қыз­мет ете­ді.

Лек­си­кон­ның өзе­гі жай­лы ал­ғаш­қы рет «Ас­со­циа­тив­ный те­зау­рус ан­глий­ско­го язы­ка» ат­ты ең­бек­те сөз еті­ле­ді. Әм­бе­бап үр­діс­тер­мен идиоэт­ни­ка­лық ерек­ше­лік­тер­дің кө­рі­ну­ін қам­та­ма­сыз ете­тін ті­ла­ра­лық сал­ғас­ты­ру­лар­ды зерт­теу ба­ры­сын­да же­ке лек­си­кон­ның өзе­гі­не ерек­ше кө­ңіл аудар­ған жөн. Се­бе­бі осы ті­ла­ра­лық сал­ғас­ты­ру­лар адам­ның қа­зы­на­сы бо­лып та­бы­ла­тын лек­си­кон ту­ра­лы тұ­жы­рым­да­ма­лар­дың та­лап­та­ры­на сай ке­ле­тін «ко­ор­ди­нат­тар жүйе­сі­не» то­лық жауап бе­ру­ге ти­іс.

Же­ке лек­си­кон мә­се­ле­сі қа­зір­гі уақыт­та ең ма­ңыз­ды жә­не дау­лы мә­се­ле­лер­дің бі­рі бо­лып та­бы­лу­да жә­не де бү­гін­гі таң­да көп­те­ген ға­лым­дар оның ерек­ше­лі­гі­не аса зор на­зар ауда­рып жүр. Нақ­ты мақ­сат­тар­ға ар­на­лып әзір­лен­ген бол­жам­дар лек­си­кон­ға анық­та­ма бе­ру­ге көп жағ­дай­да мүм­кін­дік ту­ғы­за бер­мей­ді. Сон­дық­тан діл­дік лек­си­кон жай­лы бас­қа да нақ­ты тұ­жы­рым­да­ма­лар­ды са­рап­тай ке­ле, оған жан-жақ­ты анық­та­ма бе­ру бү­гін­гі күн­нің өте-мө­те күр­де­лі мә­се­ле­сі бо­лып та­бы­лып отыр.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Хом­ский Н. Ас­пек­ты тео­рии син­так­си­са. — М., 1972. — С. 137.
   
2. 
   Куб­ря­ко­ва Е.С. Крат­кий сло­варь ког­ни­тив­ных тер­ми­нов. — М., 1996. — С. 97–99.
   
3. 
   Гар­ман М. Пси­хо­лин­гвис­ти­ка. — Кем­бридж, 1990. — С. 30.
   
4. 
   За­лев­ская А.А. Вве­де­ние в пси­хо­лин­гвис­ти­ку. — М., 2000. — С. 16.