Олий таълим муассасаларида бюджетдан ташқари маблағлар ички аудитини такомиллаштириш муаммолари

Бюджет ташкилотларида ички аудит хизмати ўз фаолиятини режалаштириш асосида амалга оширади, бу қоида тариқасида тақвим йилини ўз ичига олади. Бироқ, 3 йилдан 5 йилгача давом этадиган узоқ муддатли стратегик режаларни шакллантириш ҳам мумкин. Ички аудит хизмати режаси мавжудлиги ички аудит хизматининг муваффақиятли ишлаши учун зарур шартдир. Бозор иқтисодиёти шароитида режа тузилган ва кўриб чиқилаётган даврда ўзгартирилиши мумкин. Вақти-вақти билан фаолиятдаги ўзгаришларга ва олий таълим муассаса эҳтиёжларига мувофиқ равишда кўриб чиқилиши керак.

Ички аудит хизматининг фаолият режаси, бизнинг фикримизча, қуйидаги таркибий қисмларни ўз ичига олиши керак:

- режали текширишлар, шу жумладан қуйи ташкилотларнинг рўйхати;

- мақсадли чора-тадбирларни амалга ошириш учун давлат хизматларини кўрсатиш сифати ва самарадорлигини таъминлаш учун ташкилот ходимларига маслаҳат бериш ва ўқитиш;

- текширишлар натижалари бўйича ҳисоботлар ва тавсияларни тайёрлаш вақти ва тартиби;

- ички аудит натижаларини мувофиқлаштириш ва тасдиқлаш механизми;

- меъёрий ҳужжатлар, услублар, кўрсатмалар ва бошқаларни ишлаб чиқиш ва тасдиқлаш;

- давлат хизматларини амалга ошириш бўйича норматив ва услубий ҳужжатлар билан ишлаш ва уларга киритилган ўзгаришларни кузатиб бориш;

- меъёрий ва услубий ҳужжатлардаги ўзгаришларга мувофиқ ички ички тартиб-қоидаларни мунтазам равишда кўриб чиқиш ва ички аудит хизматини такомиллаштириш;

- ички аудит хизмати фаолияти самарадорлиги мониторинги натижалари тўғрисида ҳисоботлар тузиш ва ички аудит тизимини такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш;

- ички аудит хизмати ходимларининг доимий равишда ўқитилишини таъминлаш.

Хорижлик, ушбу соҳанинг етук олимларидан Э.А.Аренс ва Дж. К.Лоббеклар, “Режалаштиришнинг олтита асосий босқичи мавжуд, улар: олдиндан режалаштириш, умумий маълумотни йиғиш, мижознинг мажбуриятлари мавжудлиги тўғрисида маълумот тўплаш, аудиторлик хавфи, ички хавф, бизнес хавфи, ички назорат тизими билан танишиш ва бошқариш хавфларини олдиндан баҳолаш, аудит режаси ва дастурини ишлаб чиқиш” муҳимлигини илгари суришган [1].

Н.Д.Бровкина эса, ички аудит текширувига олдиндан тайёргарлик кўриб чиқиш лозимлигини таъкидлаб, уларни икки босқичга ажратган, унинг фикрига кўра, “Биринчидан, аудит ўтказиш имкониятини аниқлаш керак (бухгалтерия регистрларида дастлабки ҳужжатлар мавжудлиги), иккинчидан, аудит режаси ва дастурини тузиш керак. Шу билан бирга, назорат вазифасини мустақил бажариш пайтида ёки комплекс назорат чорасининг биринчи (дастлабки) босқичи сифатида текшириш орқали ишларнинг ҳолатини тезкор равишда аниқлаш таклиф этилади. Мустақил назорат тадбирлари 3-5 кундан ошмаслиги керак ва ҳужжатларни тезкор кўриб чиқишдан иборат бўлиши лозим. Назоратнинг биринчи босқичи сўров ўтказиш кўринишида аудит ўтказиш имкониятини аниқлаш (бухгалтерия ҳисоби, дастлабки ҳужжатлар мавжудлиги) ҳисобланади. Агар дастлабки текшириш натижаларига кўра, назоратчи текширувни ўтказиш мумкин деган хулосага келса, эҳтимол бузилишлар ва хатоларнинг зоналарини аниқлаш керак [2].

М.П.Кулаковскаянинг баён этишича, “Дастлабки аудитни режалаштиришдан мақсад аудиторнинг эътиборини аудитнинг энг муҳим соҳаларига йўналтириш, чуқур тадқиқ қилишни талаб этадиган муаммоларни аниқлаш. Режалаштириш аудиторга ўз ишларини тўғри ташкил этиш ва аудитга жалб қилинган ёрдамчилар ишини мувофиқлаштиришга ёрдам беради. Аудитни режалаштириш жараёни одатда етти босқичга бўлинади, хусусан:

- мижознинг аудитга розилиги;

- аудитнинг мақсади ва вазифаларини белгилаш;

- текшириш предмети атроф-муҳитини баҳолаш;

- умумий аудит режасини тузиш;

- аудит дастурини ишлаб чиқиш;

- аудиторлик фаолиятининг ҳар бир босқичи учун процедураларни белгилаш;

- текшириш жараёнида режа ва дастурни қайта кўриб чиқиш.

Ушбу еттита босқич кўпроқ иқтисодиётнинг нодавлат секторида қўлланилади. Давлат ички аудитини ўтказиш учун мижознинг розилиги талаб қилинмайди ва текшириш объекти раҳбариятига ички аудит бошланганлиги тўғрисида хабардор қилинади. Аудитнинг мақсади ва вазифалари аудитга олдиндан тайёргарлик жараёнида эмас, балки олдиндан белгиланади [3].

Ўзбекистонлик таниқли иқтисодчи олимларидан бири С.У.Меҳмонов бу борада қуйидаги фикрларни билдириб ўтган, “Ички аудитни ўтказишнинг бошланғич босқичи уни режалаштириш ҳисобланади. Аудитнинг режасида ишнинг кутилаётган ҳажми, аудит ўтказишнинг жадвали ва муддатлари, текширилаётган объект тўғрисида объектив ва ҳар томонлама асос ланган фикрларни шакллантириш учун зарур бўладиган аудиторлик амалларининг ҳажми, турлари ва кетма-кетлиги кўрсатиб ўтилган аудиторлик дастури белгиланиб ўтилиши лозим. Аудиторлик текширишларнинг умумий режаси ҳар ҳисобот йили бошлангунга қадар тузилади. Уни тузишда қуйидагилар кўзда тутилади:

- ҳар бир аниқ объектлар бўйича текширувчиларни уларнинг профессионал хусу сиятлари ва лавозим даражаларига мувофиқ тақсимлаш;

- гуруҳнинг барча аъзолари, уларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тўғрисида йўриқномаларни чуқур ўрганишлари, текширилаётган объектлар тўғрисида маълумотларни етказиб бериш;

- ишчи ҳужжатлаштиришни олиб бориш;

- амалга оширилган ишни ҳужжатли равишда расмийлаштириш ва уни текширилаётган объектнинг масъул шахслари билан муҳокама қилиш [4].

Ю.Н.Силкович, В.В.Силковичлар “Университетда ички аудитни режалаштириш унинг соҳасини, мақсадлари ва мезонларини, текширилиши керак бўлган мансабдор шахслар, бўлимлар ва жараёнлар рўйхатини ўз ичига олади, улар университетнинг тегишли меъёрий ҳужжатларида акс эттирилиши керак” [5]лигини таъкидлайдилар.

Р.Б.Шахбанов ва Д.С.Гаджиевалар фикрича, “Ички аудит хизмати одатда тақвим йилини қамраб оладиган режа асосида ишлайди, бироқ, 3-5 йилгача бўлган узоқ муддатли стратегик режаларни тузиш мумкин. Иш режаси ички аудит функциясининг муваффақиятли ишлаши учун зарурдир. Замонавий бозор иқтисодиёти шароитида режа текширилаётган даврда ўзгартирилиши мумкин эмас. Уни вақти-вақти билан фаолиятдаги ўзгаришлар ва ташкилот эҳтиёжларига мувофиқ кўриб чиқиш керак [6].