-тапсырма. Мәтіннен алынған сөйлемдерден

Соғыс кезіндегі жеке басының қаһармандық ерлігімен және ұрыс жүргізудегі әскери шеберлігімен ерекше көзге түседі. Гвардия полковнигі – Б.Момышұлы отставкаға жіберіледі. Дүние салғаннан кейін оған 1990 жылы Кеңес Одағының Батыры атағы беріледі.

Б. Момышұлының басты шығармаларының бірі – «Офицер күнделігі». Ел тәуелсіздік алғаннан кейін ҚР-ның тұңғыш Президенті Н. Назарбаевтың жарлығымен оған «Халық қаһарманы» деген атақ беріледі. Оның шығармашылығы оқушы қауымға мәлім, ондағы негізгі тақырыбы – жауынгерлік мінез-құлықтың қалыптасуы және т.б. И.В. Панфиловтың басқаруымен Алматы маңында жаңадан ұйымдастырылған жасағы – 316-шы атқыштар дивизиясының құрамында майданға аттанады.
149-тапсырма. Сөздерге тәуелдіктің ІІІ жағының жалғауын қосып жазып, олардың өзінен бұрынғы дыбысқа әсерін түсіндіріңіздер.

Жүрек, орындық, ерлік, қасық, доп, шөп, жидек, күнделік, күрек, тазалық, сабақ, жіп, білек, бастық, оқулық, жинақ, қазақ, сөздік, көзілдірік, есеп, қап, кітап, себеп, академик.

Бауыржан... әдебиет майданында әскери ерлік...інен еш кем емес қаһармандық іс тындырған қаламгер екені баршаға мәлім. Ұзақ жыл...дан соң, соғыс және еңбек ардагер...і, ғылым мен мәдениет қайраткер...і, қалың жұртшылық талабымен, ҚР Президенті Н.Назарбаевтың қолдауы арқасы... халқымыз... ардақты ұлы – көзі тірісінде-ақ аты аңыз... айналып кеткен осынау даңқты жауынгер, дарқан ойлы қолбасшы турасындағы тарихи әділеттілік қалпы... келтіріліп еді. Фидел Кастро Б.Момышұлы туралы кітап... басына жастанып оқыды. Оның көзі тірісінде қалың қазақ жұртының тарихында Қарақыпшақ Қобыланды сынды болған адам екендігін дәлелдеуге тарих енді ғана көшті... .

Қара жорға Қасқырбайдікі (Ә.Сәрсенбаев). Бүгін Ақшоқыға өздерінің өнерлері мен табыстарын асыға әкелген өнерпаздар да аз емес. Ол жаңағыдай жайларда өте намыскер, басынан сөз асыра алмайды (М.Әуезов). Ел де, жер де халықтікі. Әбілқайырдың бір байқағаны – Жәнібектің қол астындағы ел шетінен сөзуар.

Корпуста тәрбиешілердің және оны биыл бірінші бітірушілердің атынан Шоқанның сөйлеуі ұйғарылған. Оның шешен, жас екенін Омбының қоғамы байқап та үлгерген. Солардың үйлерінде өткізілетін кештерде Шоқанның қатыспайтыны сирек болатын. Сонда жұртты қызықтыратыны: білімнің көптігі, тарихты, әдебиетті, көркем өнерді жақсы көретіндігі, әзіл-оспаққа жүйріктігі, сөзге алғырлығы, әжуа-қалжыңға ұсталығы, әйелдердің тілін таба білуі, әңгімелердің қызықтығы, тағы тағылар (С.Мұқанов).

Бұрынғы. Аймангүл. Он бес. Орманбай. Тұзсыз. Көре алмадым. Көз сала жүр. Есенгелді. Амангелді. Досжан. Тас жол. Бос жүрмен.

Учебник, тарелка, книга, тетрадь, ручка, молоток, напильник, посуда, одежда, обувь, пожилой человек, первая парта, человек, уенные вещи, государство.

Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін, Аспанындай кей сәтте күрсінемін,

Алынбаған ақым бар сенде менің. Жас талындай жауқазын бүршік едім.

Бұйрат құмдар – бұйығып шөлдегенім, Кең дүние, керемет қалпыңменен

Бура бұлттар – бусанып терлегенім. Жүрек болып кеудеме кірші менің.

Байтақ ел, балауса тау, бозаң далам,

Секілді бәрі менен көз алмаған.

Кең дүние, кенде етсең сыбағамнан,

Шырылдаған сәбидей мазаңды алам.

(М.Мақатаев)

*Терлемеген – терең білмес. *Білімдіні, бала болса да аға деп біл.

*Мен білмеймін деме, үйренемін де. *Окыған – опық жемейді.

*Оқыған ұл – атасынан да үлкен. *Білім – ағашы, еңбек алмасы.

*Пірің көп болғанша, білімің көп болсын. *Білім – елге, су – жерге.

*Күш – білімде, білім – кітапта. *Ақылдының қазынасы – білімі.

*Білімі жоқтың, таңы да тас қараңғы түндей.

*Қазынаны тереңнен табарсың, білімді кітаптан табарсың.

Торы ала ат. Жаңа ауыл. Қара күрең. Көк ала. Үлкен ғалым. Жүз жылқы. Бас штаб. Сенбі. Жексенбі. Сәрсенкүл. Қазанқап. Ала кет.

Еңбек, жақ, бармақ, бауырсақ, кек, оймақ, қуыршақ, қасық, бақ, бесік, жидек, көп, білезік, тарақ, мектеп.

Әбу Насыр әл-Фараби Аристотельден кейін дүниежүзі білімі мен мәдениетінің екінші ұстазы атанған данышпан, энциклопедист ғалым. Оның мұсылманша толық аты-жөні Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Узлағ Тархани. Туған жері – Сырдария бойындағы ерте заманда түркі халықтарының орталығы болған Отырар (қазіргі Оңтүстік Қазақстан облысы) қаласы. Ежелгі түркілердің орталық қаласы Отырарды кезінде Қыпшақ, Қаңлы, Қоңырат тайпалары мекен еткен. Отырар – бір жағынан көшпелі мал шаруашылығын кәсіп еткен, екінші жағынан – отырықшы-егіншілікпен айналысатын түрлі түркі ру-тайпаларын өзара байланыстыратын қала болған. Бұл шаһарды арабтар «Фараб» деп атаған. Сол бойынша, ұлы ұстаз әл-Фараби атанып кеткен. Отырар қаласын қыпшақтар «Қарашоқы» деп атаған.

Ежелден Отырар қаласын мекен еткен түркі тектес тайпалардың барлығы дерлік бертін келе қазақ халқының этникалық құрамына енгені көне тарихтан белгілі. Әл-Фараби сол қазақ халқының құрамына қосылған түркі тайпасынан шыққан және ол советтік шығыс халықтарының мәдениетіне жақын қатынасы бар қайраткер деуге болады.

Жастайынан асқан зерек, ғылым-өнерге мейлінше құштар болып өскен әл-Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ол өсе келе ғылым мен мәдениет орталықтары – Бағдад, Қорасан, Дамаскі, Каир т.б. шаһарларда болады.

Әл-Фараби өзінің түркі тілімен қатар, араб, парсы, грек, латын, санскрит тілдерін де жетік білген.

Ғұлама ғалым әл-Фарабидің атсалыспаған ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика, астрология, астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы, табиғат ғылымдары, социология, поэзия-риторика т.б. ғылым салалары бойынша қыруар ғылыми еңбектер жазды. Кейбір еңбектерін атайтын болсақ: «Ақылдың мәні туралы трактат», «Данышпандықтың інжу-маржаны», «Ғылымдардың шығуы», «Философияны оқу үшін алдымен не керек?», «Аристотель еңбектеріне түсіндірме» («Поэтика», «Софистика», «Риторика, т.б.») сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде танытты.

Риторика, поэтика, өнер, музыка, т.б. жөніндегі еңбектерінде айтылған көркемлдік-эстетикалық көзқарастары әлі күнге дейін мәнін жоймаған. Музыка зерттеу саласында «Музыка туралы үлкен кітап» атты кесек еңбегін қалдырды.

Әбу Насыр әл-Фараби әдебиет теориясымен де жан-жақты шұғылданған ғалым, оның «Өлең және ұйқас туралы сөз» деген шығармасы болған. Сонымен қатар, «Өлең ырғағы туралы», «Ырғақ пен өлең туралы сөз» және «Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат» деп аталатын зерттеулері оның еңбектерінің тізімінде көрсетіледі.

Фараби заманында жаратылыстану ғылымдарының ішінде медицина ғылымы жақсы дамыды. Бұл салада да оның еңбектері бар.

Әл-Фараби Аристотельдің ғылыми мұраларын жан-жақты зерттеп, өзінің ғылыми еңбектерінде адамның ақыл-ойының дүние танудағы құдіреттілігін дәріптеді. Ол тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға негізделуі қажет деп тұжырымдады.

Аристотельден кейінгі дүниежүзілік білім мен мәдениеттің «екінші ұстазы» болған әл-Фараби Аристотельдің шығармалары жайында көптеген трактаттар мен түсіндірмелер жазды.

Өмірінің соңына әл-Фараби Мысыр, Шам, Халеб қалаларында болып, ақырында Шам шаһарына келіп тұрақтайды, сонда қайтыс болады. Оның денесі Шам шаһарының Кіші қақпа (Бас ас-Сағир) жанындағы зиратқа қойылады.

Әл-Фарабидің ісін жалғастыратын, ғылымға берілген шәкірттері де көп болды. Олардың ішінде Орта Азияның ұлы ғалымы Әбу әли ибн Синаның (Авиценна) есімін атауға болады. Кейнгі кезде шығыс ғалымдары оларды «Қос Фараби» деп те атайды. Сондай-ақ ұлы ғалымдар – Беруни, Бозжани, Омар Һайямдар да өздерін әл-Фарабидің шәкірттері деп есептейді.
Сөздік:

данышпан – гений; великий; премудрый; мудрый; гениальный

отырықшы – оседлый

тайпа – племя; племена; род

дәріптеу – возвеличить; воспеть; превозносить; хвалить; восхвалять

шаһар – город

– Әл-Фарабидің шығармаларының саны белгілі ме?

– Оның көптеген шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте

бірте жоғалып кеткен, тек қана кейбір еңбектерінің ғана тізімі сақталған. Соның өзінде ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Фараби шығармаларының санын неміс ғалымы Ш.Штейшнейдер 117 десе, түрік ғалымы А.Атеш 160, ал совет ғалымы Б.Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді.

Анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш сөйлемнің тұрлаусыз мүшелері.

Как в русском, так и в казахском языке, члены предложения делятся на главные (тұрлаулы) и второстепенные (тұрлаусыз). Так же, как и в русском языке к главным членам предложения относятся: подлежащее и сказуемое.

Подлежащее (бастауыш), которое отвечает на вопросы кім? кімдер? (кто?), не? нелер? (что?) и может выражаться всеми частями речи. Например: Самат (зат. есім) ағасына телефон соқты. Он (сан. есім) екіге бөлінеді. Мен (есімдік) үндемедім. Өзім (өздік есімдігі) апарып салдым.

Сказуемое (баяндауыш) отвечает на вопросы не істеді? не қылды? не етті? қайтті? (что делал? что сделал?), а также может быть выражено различными частями речи. Например: Асан кітап оқыды. Мен инженермін. Баласы Алматыда оқып жүр. Мен жиырмадамын.
163-тапсырма. Сөйлемдерден тұрлаулы мүшелерді тауып, оларға сұрақтар қойыңыздар.

Әбу Насыр әл-Фараби «Шығыстың Аристотелі» атанған есімі әлемге танылған философ болды. Осы қырық шақты еңбегінің өзі-ақ әл-Фарабидің энциклопедист-ғалым, дарынды-әдебиетші, ұшқыр-ойлы ақын болғанын толық дәлелдейді. Ол адамзат қоғамындағы барлық проблемаларды шешуге қабілетті ең басты күш – ақыл-парасат деп біледі. Әл-Фараби өзінің «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты кітабында бірқатар қоғамдық, әлеуметтік, этикалық мәселелерді сөз етеді. Мұндағы «қала» деп отырғаны – мемлекет. Ғалым бұл шығармасында мемлекеттің пайда болуын, ондағы теңсіздіктің өмірге келуін, қала әкімдеріне қажетті адамгершілік қасиеттерді, бақытқа жету үшін бірігіп тіршілік ету керектігін сөз етеді. Ол болашақ қоғамды – адамдардың емін-еркін азат өмір сүретін, бәрі тең, бірін-бірі құрметтейтін бақытты қоғам ретінде суреттейді.

Еңбексіз адам бақытты өмір сүре алмайды.

(А.Чехов)

Өзге ештеңеден табылмас бақытты еңбектен табасың.

(А.Менделеев)

Адамдар еркіндік алғанда ғана еңбек сүйгіш бола алады.

Тіл байлығы – ой байлығы.

(Н.И.Карамзин)

Сөз өнері – өнер атаулының ең қиыны мен күрделісі.

(Бальзак)

Сөз – өмірдің ұлы қаруы.

(В.Короленко)

Ең жақсы тіл – ана тілі.

(М.И.Калинин)

Фараби еңбектері, әдебиет теориясы, философия, логика, тіл білімі, ұлы ғалым, Фарабидің зерттеулері, поэзиялық туындылары, оның әдеби мұрасы, ғұлама ғалым ретінде танытатын, Фарабидің ақындығы.

Кітап – қымбат дос. Ол сенің айыбыңды ашпайды, сырыңды сыртқа шашпайды. Саған әрқашан үндемей көмектеседі. Әрдайым айтқаныңа көнеді, айдауыңа жүреді, ақы сұрамайды. Бірақ сен де кітапқа қайырымды бол. Оны сүй, аяла! Кітаптан үйренген жақсылығыңды жұртқа үйрет! Кітап – көп ақылдың құйылған көлі, ортақ мүлкі, халық қазынасы, сарқылмас білім бұлағы. (Ө.Тұрманжанов)

Олардан аулақ жүр, қашанда әділдік жағында бол.

Бұл дүние – біз мәңгі тұратын мекен-жай емес,

Әлемде ешкім өлімді жеңе алмады.

Адамдарға бір сәттік қысқа ғұмыр берілген,

Сол қас қағымдай сәттің өзін көп көріп,

Адамдар бірін-бірі жегідей жейді,

Бірін-бірі азапқа салып қинайды.

Түкке тұрғысыз атақ-даңққа таласып,

Қашанға дейін бір-бірімізді азаптай береміз.

Зиялы аз бір тұтам тіршілікте, Бауырым, қанша сүйгенмен,

Әкімдікке күллісі жүгіреді. Өтеді өмір күйбеңмен.

Көкірекпен сезініп, күрсініп көп, Шындыққа бас тік алаулап,

Жаным менің түршігіп, түңіледі. Пенделіктен бол аулақ.

* * * * *

О, жаратқан, көп неткен ақымағың,

Ахмет Бұхара қаласында Юсуф Хамаданидан діни білім алғаннан кейін, Түркістанға келіп, сол кезде Орталық Азияда кең тараған сопылық, діни идеялардың ірі насихаттаушысына айналады.

Ахметтің тұңғыш рухани ұстазы, әрі тәрбиешісі атақты Арыстан баб болған. Ел арасында қалған аңыз бойынша, Мұхаммед пайғамбар мұсылман діні туралы «аманатын»­ Арыстан бабқа табыс етеді. Одан кейін арада 500 жыл өтеді. Бір күні Арыстан баб даланы кезіп жүрген 11 жасар балаға жолығады. Бала: «Ақсақал, аманатты маған беріңіз»,- дейді. Сол бала Ахмет еді. Сөйтіп, ол «аманатты» алады.

Қожа Ахмет Яссауи Мұхамед пайғамбардан кейінгі мұсылмандар әулие тұтқан

киелі адам саналады. Арыстан бабты жерлегеннен кейін Қожа Ахмет Бұхараға көшіп барады. Онда ол атақты Қожа Юсуп Хамадани шайхында сопылық оқуын оқиды. Кейін Ясы (Түркістан) қаласына ауысады. Түркістан Ахмет Яссауидың дінді уағыздаушы ретінде ұзақ жыл қызмет еткен киелі мекені болады. Ол ғұмырының көбін осында өткізеді, осында жерленеді.

Қожа Ахмет түркі халқының ақыны ретінде әйгілі. Оның бүгінгі ұрпаққа жеткен көлемді шығармасы – «Диуани Хикмат» («Хикмет жинақ»). Бұл шығарма алғаш рет 1878 жылы жеке кітап болып басылып шығады. Аталған кітабында ол сопылық танымды негіз етіп алады. Онда бала күнінен бастап, пайғамбар жасына келгенге дейінгі өмір жолын баяндайды, тіршілікте көрген азабын, қайғысын айтады. ­ Бұхара халыққа үстемдік жүргізуші хандардың­, бектердің, қазылардың (билердің) жіберген кемшіліктерін, жасаған қиянаттарын сынайды, бұл өмірдің жалғандығын білдіреді, адамдарды қайырымдылыққа уағыздайды, әділеттілікті жақтайды. Оның өлеңдері қарапайым халық арасында ауыздан-ауызға жатқа айтылып, кең тараған.

Сонымен қатар, Қожа Ахметтің «Диуани Хикмат» еңбегінен қазақ халқының ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты бағалы деректер табуға болады.

Қожа Ахмет 1166 жылы қайтыс болады. Түркістан қаласында жерленген. Оның басына XIV ғасырдың аяғында атақты Ақсақ Темір күмбез орнаттырады. Кейіннен Қожа Ахмет Йассауидың өзі түрік халықтарының рухани атасына, ал күмбезі түрік дүниесі табынатын кіші Меккеге айналады.

уағыздаушы – проповедник сопышылар – софисты

сопы – праповедник; аскет; подвижник бек – аристократ; феодал

сопысыну – считать себя подвижником ислама

әулие, қасиетті – безгрешный; святой

аманат – поручение; вклад; заклад; залог

уағыз – заповедь; пропаганда; увещевание; проповедь

қайырымдылық – великодушие; отзывчивость; чуткость; милосердие