Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
Гидросфера жəне оның құрамдас бөліктері
жүктеу/скачать 7.14 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 11-кесте. Гидросфераның құрамындағы су көлемі мен үлесі (М. И. Львович бойынша) Гидросфераның құрамдас бөліктері Су көлемі
- Барлығы 1 389,5 100,0 – Гидросферадағы судың жалпы салмағы 1,5 10 18 тонна, бұл
| Гидросфера жəне оның құрамдас бөліктері. Гидросфераны
жəне оның құрамдас бөліктерін зерттейтін ғылымды гидрология деп атайды. Гидрология зерттеу нысандарына қарай екі салаға бөлінеді. Дүниежүзілік мұхит пен оның бөліктерін зерттейтін мұхиттану саласы мен құрлықтағы суларды зерттейтін құрлық гидрологиясына ажыратылады. Гидросфераның жалпы көлемі шамамен 1,5 млрд км 3 . Бұл ора- сан мол су массасының тек 4%-ға жуығы тұщы су, қалған 96,4%- ын Дүниежүзілік мұхит пен құрлықтағы ащы сулар құрайды. Тұщы сулардың басым бөлігі мұздықтарда шоғырланған (11-кесте). 11-кесте. Гидросфераның құрамындағы су көлемі мен үлесі (М. И. Львович бойынша) Гидросфераның құрамдас бөліктері Су көлемі, млн км 3 Дүниежүзілік қордағы үлесі,% Жалпы су қоры бойынша Тұщы су қо ры бойынша Дүниежүзілік мұхит 1 340,7 96,4 – Жерасты сулары 23,4 1,68 29,5 Мұздықтар жəне тұрақты қар жамылғысы 24,8 1,79 69,4 Оның ішінде Антарктида мұзы 22,4 1,61 62,5 Көп жылдық тоң арасыдағы су 0,3 0,02 0,84 Батпақтар 0,01 0,0007 0,03 Көлдер 0,18 0,01 0,25 Оның ішінде тұщы көлдер 0,09 0,0006 0,25 Өзендер 0,002 0,01 0,006 Атмосферадағы су 0,01 0,00078 0,03 Тұщы судың жалпы қоры 35,8 2,58 100,0 Барлығы 1 389,5 100,0 – Гидросферадағы судың жалпы салмағы 1,5 10 18 тонна, бұл Жер шары салмағының 1/4180 бөлігі болып табылады. Жер шары Күн жүйесіндегі ең су массасы көп ғаламшар болып табылады, оның бетінің 71%-ын Дүниежүзілік мұхит алып жатыр. Ғаламшардың əрбір тұрғынына шаққанда 250 млн т судан келеді. 232 Су – Жер шарындағы ең көп таралған айрықша зат, химиялық құрамы жөнінен сутегінің тотығы (Н 2 О) болып табылады. Оның өзіне тəн қасиеттері бар, бұл қасиеттерінің географиялық қабықта жүретін түрлі зат жəне энергия алмасудағы маңызы өте зор. Су табиғатта қалыпты жағдайда үш бірдей күйде бола алады. Судың бір күйден екінші күйге ауысуы үшін белгілі бір мөлшерде жылу жұмсалады (булану, қар мен мұздың еруі) немесе бөлініп шығады (конденсация, судың қатуы). Мысалы, 1 г суды буландыру үшін жұмсалатын жылу 1 г мұзды ерітуге қажет жылудан 7 еседей артық болады. Табиғаттағы басқа заттармен салыстырғанда су қатқан кезде өзінің көлемін ұлғайтады. Таза су қалыпты қысым жағдайында +100 0 С-де қайнап, 0 0 С-де қатты күйге айналады. Ал дүниежүзілік мұхит суы +4 0 С шамасында ең жоғары тығыздыққа ие болады; бұдан төмен температурада керісінше тығыздығы біртіндеп кеміп, көлемі ұлғая бастайды. Қатқан мезетте судың көлемі күрт артып, бастапқы сұйық күйіндегі көлемінен 10%-ға жуық ұлғаяды. Табиғатта судың мұндай өзгерістерге түсуінің өзіндік маңызы бар. Су айдындарының бетін жапқан мұз судың төменгі қабаттарының одан əрі салқындауына жол бермейді. Өйткені егер су қатқан сайын тығыз бола берсе, су айдындары түбінен бастап қатар еді. Мұндай орасан мол мұз жаз кезінде еріп үлгермес еді, мұның өзі қоршаған ортаға, судағы тіршілікке кері əсерін тигізген болар еді. Су еріткіш болғандықтан табиғатта таза күйінде болмайды, оның құрамында еріген күйде түрлі бөгде заттар кездеседі. Судағы тұздардың мөлшері, яғни тұздылығы əркелкі болады. Судың тұздылығын бір литрдегі грамм есебімен (г/л), пайыз (%) жəне про- милле ( 0 / 00 ) есебімен өлшейді. Дүниежүзілік мұхит суларының тұздылығы да əртүрлі, олардың қату жəне ең жоғары тығыздық байқалатын температуралары да белгілі дəрежеде айырмашылық жасайды (12-кесте). Судың тұздылығы артқан сайын, қату температурасы төмен бо- лады. Сол себепті тұздылығы жоғары болатын терең көлдердің небір қатты аяздарда да қата қоюы қиын. Ал мұхит жағдайында беткі тұзды су қату барысында біртіндеп тығыздығы артып, төменге ба- тады. Осының нəтижесінде мұхиттың неғұрлым төмен қабаттарына оттегі жеткізіліп, ондағы тіршілікті қамтамасыз етеді. |