Жалған жыршы торғай тәрізділер (

“Жұмақ” қустары (Рагаdisеіdае) — ашық түсті болатын Ав-стралия мен Жаңа Гвинейдің құстары.

2. 
   Құстардың экологиясы, маңызы және шығу тегi
   

Осы кезде тіршілік құстар — ағашты, бұталы, батпақты, сулы орталарды мекен етеді. Бірақ сүт қоректілерге қарағанда, қүстардың бейімделген орталары оншама көп емес. Мысалы, кұстардың ішінде тек қана суда тіршілік ететін немесе топырақтың қалың қабатында тіршілік етуге бейімделген түрлері болмайды.

Бұл ортада көбірек мамандалған құстардың тобы — ағаш-та өрмелеушілер болып саналады. Олар қоректерін ағаштан, немесе бұталардан алып, осы жерге ұялайды. Көбінесе ұяларын ағаштардың бұтағына салмай, діңіндегі қуыс жерлеріне салады. Қоректерін ағаштан табатын болғандықтан, олар ағаш бойымен тез өрмелей алады.

Қоректерін әр түрлі тәсілмен табады: тоқылдақтар мыкты қашау сияқты түмсығымен ағаштардың қабығын тесіп, оның арасынан насекомдарды және оның личинкаларын тауып жей-ді. Пищухилар — шиқылдауықтар, өрмелегішторғайлар, дүпіл-дектер ұзын, әрі жінішке тұмсығының көмегімен ағаштың қабығының жарықтарынан, саңылауларынан насекомдарды және олардың личинкаларын теріп жейді.

Щуралар мен шыршаторгайлардың қылқан жапырақты ағаштардың бүрінен дәнін шығарып алуға бейімделген тұмсығы болады. Мысалы, щуралардың түмсығы төмен қарай иілген, ал шыршаторғайдьщ үстіңгі және астыңғы жақтары бір-бірімен айқасып түрады.

Жеміспен қоректенетін құстардың тұмсығы өсімдік жемісін үзіп алып, дәнінің қабығын жаруға ыңғайлы ірі, көпшілік жағ-дайда ұзын болады. Мұндай тұмсықты тукандардан, мүйіз тұмсықтылардан т. б көруге болады.

Н е к т а р ж е у ш і л е р г е — колибрилер, Африканың нектарницалары, Австралия-малайлық бал сорушылары сияқты құстар жатады. Бұлардың тұмсығы гүлдің түбіне қарай ене алатындай ұзын, әрі жіңішке, көпшілік жағдайда аздап иілген түрде болады. Тілі нектар соруға бейім бір немесе екі түтік іспеттес. Құстың мұндай экологиялық тобына жататындары өте нашар ұшады. Бірақ, ағаштың вегетативтік органдарымен өте тез өрмелеп жүре алады.

Құстардың бұл тобына дуадақтар, түйеқұстар жатады.

Сүңгуірлер — өмірінің көпшілігін суда өткізетін, сулы ортада тіршілік етуге бейімделген құстардың тобы. Қорегінің бірқатарын судың ішінен, ал енді бірқатарын судың түбінен та-бады. Бұлар балықтармен, шаян тәрізділер және моллюскалармен қоректенеді.

Ауада — суда кездесетін кұстар тобына шағалалар, крачкалар, түтік тумсықтылар жатады. Сүңгуірлерден ерекшелігі жақсы ұшады. Сонымен қатар жақсы жүзеді. Кейбір түрлері ғана сүңги алады. Олар ұяларын суға жақын жерге салады. Балық аулайды. Оны ұшып жүріп байқап, кұйылып келіп ұстап, қоректенеді. Тұмсығы қуатты, ұзындау әрі ұшы төмен қарай иіліп тұрады. Құрлықта жақсы жүре алады.

Өкілдері: дауылпаздар, теңіз және өзен шағалалары,.

Жерді және суды мекендеуші — құстар тобына: үйректер, аққулар, қаздар жатады. Олар ұясын су коймаларынан жырағырақ салады. Басқаларына қарағанда еулы ортамен тіршілігі тығыз байланыстысы — сүңгуір үйрек, олар жақсы сүңгиді, су қоймаларында ғана қоректенеді. Қоректік заттарына балықтар мен омыртқасыздар жатады. Оларды сүңгуір үйректер судың терең қабатынан да тауып ала алады. Сүңгуір үйректер жақсы ұшады, бірақ ауаға тез көтеріле алмай су бетімен біраз жерге жүгіріп барып көтеріледі.

V. Жыртқыш құстардың белгілі мекен ететін экологиялық ортасы болмайды, олар түрлі ортада; тоғайда, тауда, далада, батпакты жерлерде мекен ете береді.

1. Өлексе жеушілерге бізде тазқаралар, ал жер шарының батыс бөлімінде болатын кондорлар жатады. Бұлар биікте қалқып ұшып жүріп, жерде жатқан өлекселерді көруге бейім-делген құстар. Тірі жануарларға түспейді. Сондықтан олардың саусақтары әлсіз, тырнағы қысқа, жіңішке болады. Басы мен мойнында қауырсыны болмайды. Барлығы да таулы өлкелерді мекендейді.

2. Бүркіт пен аксарылар — тазқараларға қарағанда, қалық-ап үшуға қабілеті нашар құстар. Үлкенді-кішілі әр түрлі жануарлармен қоректенеді. Оларды ауада ұшып жүріп байқап, жерден ұстайды. Сонымен қатар жерде, кемірушілердің інінің маңында да отырып аулайды. Бұл жөнінен олар жыртқыш аңдарға ұқсайды.

Жапалақтар — жемін аулау жөнінен, бүркіттерге ұқсас болады. Бұларда тірі жемдерін ауада ұшып жүріп немесе бір жер-де бұғып отырып байқайды, оны бүріп ұстайды және мықты тұмсықтарымен жұлып жейді.

3. Құладындар — ашық жерлерді мекендейді. Денесі сымбатты кұйрығы мен қанаты өте үзын әсем, өзіндік ұшу мәнері бар құстар. Қорек ететін жәндіктерін аулағанда (ұсақ аңдар мен құстарды) жер бетіне өте жақын ұшып, мұқият қарап, оларды жер бетінде ұстайды.

4. Қаршығалар — барынша маманданған, орман жырткыштары. Олар тек қана қүстармен қоректенеді деп айтуға болады. Құстарды ағаштың немесе бұтаның бұтағынын, арасында тығылып отырып, байқап кенеттен шабуыл жасап ұстайды. Қаршығалардың құйрығы ұзын, қанаттары қысқа және моқал болады. Денесінің мұндай құрылыста болуы, олардың же-мін ұстауда ағаштың және бұтақтардың арасымен тез бұрылып ұшуға мүмкіндік береді.

5. Сұңқарлар — жыртқыш құстардың ішіндегі өте жақсы ұшатын, жемін ауада ұстайтын құстар. Ұсақ түрлері, мысалы, куйкентай жерде жүрген жануарларды да ұстайды. Бірақ, оларды ауада бір орында қалықтап тұрып байқайды.

Сұңқарлардың үлкен түрлері — лашын, сұңқар, кейбір ителгілер ауада ұшып жүріп жемдерін іздейді. Алыс жерден көрсе де қуып жетеді. Олар көбінесе үйректерді, көгершіндерді және балшықшыларды аулайды. Жемдерін ауада жүріп өлтіреді. Бұл кезде сұңқар одан жоғарырақ көтеріліп, үлкен жылдамдықцен жанап өте беріп, аяғының артқы

саусағының тырнағымен кұстың мойнын шалып өлтіреді.

Сұңқарлардың денесі жемін осы көрсетілген әдіспен аулауына бейімделген қанаттары ұзын және жіңішке, құйрығы керісінше, қаршығаларға қарағанда қысқа келеді. Сұңқарлар түрлі жерлерді мекендейді, бірақ жемдерін ашық жерлерден аулайды. Егерде каршыға жемін мысықтар сияқты аулайды десек, ірі сұңқарларды “ауадағы иттер” деп айтуға болады. Себебі, бұлар иттер сияқты қорегін қуалап жүріп ұстайды.

Көптеген құстардың жыныс безі жетілген кезде жыныстық диморфизмі байқалады. Ұрғашыларына қарағанда еркектерійің дене мөлшерінде, дауысында, пластикалық белгілерінде, түсінде ерекшелік білінеді. Еркектері әрқашанда ұрғашыларынан ірі болады. Бірақ бұл заңдылыққа сәйкес келмейтін қазуарлар, кивилер, тинамулар, күндізгі жыртқыштар сияқты құстар да бар. Әтештерінің түсі ашық, әсем болады. Мысалы, тауық тәрізділерде,

Жыныс диморфизмі құстардың бір азғанасында болмайды. Бұл сияқты құстарға пингвиндер, түтік тұмсықтылар, ескек аяктылар, гагарлар, сұр қарлығаштар т. б. жатады. Ал кейбір құс-тардың жыныс диморфизмі (шағалалар, чистиктер, пастушкалар, балшықшылар және торғай тәрізділердің көпшілігі) нашар білінеді.

Көпшілік құстар “күй салтанаты” кезінде монагамды. жұп құрайды, яғни бір еркегі мен ұрғашысы қосылып бір жұп болып жүреді. Қосарланып жүру уақытының ұзақтығы түрлі құстарда түрліше уақытқа созылады. Мысалы, аққулар, ірі жыртқыштар, дегелектер бірнеше жылдарға дейін, кейбір жағдайда өмір бойына жұбымен жүреді.

Гагардың әтештері “күй ойнақ” кезінде, суда айрықша бір қимылдар жасап, тез қозғалады. Ақ кекілік “күй ойнақ” кезінде мезгіл-мезгіл жерден жоғары аспандап ұшып, ерекше қықылықтайтын дыбыс шығарады. Шағылысар алдында арнаулы дыбыс Шығару — көптеген құстарға тән қасиет. Шағылысар алдында дыбыс шығарып жырлау көмекейдегі дыбыс қатпарлары арқылы орындалады, ал кейбіреулерінде басқа органдар арқылы да орындалады. Мысалы, таукұдырет “күй ойнақ” кезінде ауада ұшып жүріп, төмен қарай түскенде, құйрық қанатын жайып жібереді. Тоқылдақ “күй ойнақ” кезінде"құрғақ ағашқа орнығып алып, тұмсығымен ағашты үсті-үстіне соғып, дауыс шығарып — “жырлайды” — мұны “барабан сарыны” деп атайды.

Жүп құрғаннан кейін құстар ұя салуға кіріседі. Құстардың ұясы алуан түрлі, бірақ белгілі бір түрінің ұясы әрқашанда белгілі бір формада салынады. Ұяларының сипаты, олардың биологиялық түр ерекшеліктеріне және ұя салатын ортасының экологиялық ерекшелігіне тығыз байланысты. Құстардың кейбір түрлері ұя жасауға әрекеттенбей-ақ кезкелген жерге туа береді.

Күндізгі жыртқыш құстарда ұяларын осы типтес етіп жасайды, бірак, -олардың ұясы өте қалың болады. Торғай тәрізділердің көпшілігінің үялары күрделірек және ұясының қуысы терең болады. Ұясын жасауға құрылыс материалдар есебінде — құрғақ шөптерді, мүктерді, қыналарды, шаш және қауырсындарды пайдаланады.

Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі. Құстардың тіршілігі, басқа жануарлардікі сияқты, белгілі биологиялық ритмге байланысты. Биологиялық ритмі — тіршілік жағдайының маусымды өзгеруіне және түрдің ортаға бейімделуіндегі тұқым қуалаушылық сипатына байланысты. Қорыта келгенде құстардың жылдық тіршілік циклі көптеген биологиялық фазадан құралады, сол кезде қандай болмасын бір биологиялық қүбылыс басымырақ болады. Мысалы, шағылысу, жұмыртқа басу, түлеу т. б.

Құстардың жылдық биологиялық циклінің негізгілері мыналар:

Бұл күрделі құбылысты түсіндіруде жоғарғы нерв системасының әрекеті шешуші роль атқарады. И. П. Павлов оны; “физиологияның үлкен бөлімі — нерв системасы, негізінен организмнің жеке органымен емес бүтін организммен ортаның арасындағы қарым-қатынасын қалыптастырады” деп жазған болатын. Көбеюге дайындық жасау, жұп құрау, ұя салу үшін белгілі территорияға ие болудан басталады.

Олардың бірнешеуі бірігіп, жем іздеп, орын ауыстырып отырады. Мысалы, үйректер, қаздар топтанып егістік далаларға ұшып барады. Қара торғайлар мен көгершіндер ұя салған ағашты жерлерінен далаларға ұшып барады. Бұл кезде құстар тамақтық зат көп жерлерді мекен етіп, актив қоректеніп, семіреді. Құстардың майлануы қыстан аман шығуына, ал жыл құстары үшін қыстайтын жерлеріне ұшып баруына жағдай жасайды. Кейбір құстар қысқа қарай тамақтық қор жинайды. Мыса-лы, самырсын құс — самырсын ағашының, жаңғағын жинап, оларды ауыз қалтасына толтырып, ұшып барып топыракқа көміп қояды. Осы тәсілмен жорға торғай да емен жаңғарынан қор жинайды. Бірақ, осы қорынын тек қана 20—30 проценттейін ғана пайдаланады. Қалғаны пайдаланылмай топырақтың астында қалып қойып, өсіп шығады.

1. 
   Құстардың систематикасы.
   
2. 
   Құстар тіршілігінің жыл маусымдық циклы және ұшып кетуі.
   
3. 
   Құстардың экологиясы.
   
4. 
   Құстардың көбеюі.
   

1. 
   Олжабекова,К.Б. Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   
2. 
   Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   
3. 
   Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж. Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   
4. 
   Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   
5. 
   Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.
   

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы.
   
2. 
   Сүтқоректілердің iшкi құрылысы..
   

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы құрылысы.
   

1. Бұларда орталық нерв системасы жоғары дамыған. Оның ішінде жоғарғы нерв әрекетінің орталығы — үлкен ми жарт шарларының сұр қыртысы көңіл аударады. Осыған байланыс-ты сүт қоректілердін, орта жағдайына бейімделуі өте күрделі, әрі жақсы жетілген.

2. Сүт қоректілер тірі туады. Баласын аналық организмнің продуктысы — сүтімен қоректендіреді. Бұл сүт қоректілердің әр түрлі жағдайда көбеюіне мүмкіндік береді.

3. Жылу реттелуі қабілетінің жоғары дамуы, аздап та болса дене температурасының тұрақтылығына байланысты икемделген.

Сүт қоректілердің морфологиялық ерекшеліктері, денесі жүнмен жабылған. Терісінде бездері көп, әсіресе жақсы жетілген сүт безін атап өтуге болады. Бас сүйегі омыртқа жотасымен екі бұдыр ескіншектер арқылы бекиді.

СҮТ ҚОРЕКТІЛЕРДІҢ ДЕНЕ ҚҰРЫЛЫСЫНА ЖАЛПЫ ШОЛУ

Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің сыртын қап-тап тұратын түк болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.) түк тіпті болмайды. Болса рудимент түрінде ғана сақталған 33-сурет).

Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе вибристар т. б. жатады.

33 - с у р е т Терідегі шаштың жарып көрсетілген суреті: 1 — эпидермистің мүйізді қабаты, 2 — мальпигиев қабаты, 3 — нағыз тері, 4 — май безі, 5 — шаш өзегі, 6 — шаштық қабыршақ қабаты, 7 — шаш қабы мен шаш қынабының арасындағы мөлдір қапшығы 8 — шаштың қабыршақ қабы, 9 — шаш қынабы, 10 — шаш емізікшесі, 11— май бездері, 12 — шаш қабының еті

Мүйізді туындыларға сиырдың, ақбөкеннің, ешкінің, қойдың мүйізі жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис пайда болатын сүйекті зат.

Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне қарай — тер, май, иіс

және сүт бездері болып бөлінеді.

Иіс бездері — тер немесе май бездердің түрінің өзгерген түрі болып саналады.

Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректілердің (үйрек тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады.

Алдыңғы екі мойын омыртқасын — ауыз омыртқа (атлант) және эпистрофей деп атайды. Мойын омыртқасы (ламантинадан басқасында). жеті омыртқадан тұрады. Бірақ, сүт қоректілердің мойынының ұзындығы бірдей емес. Арқа омыртқалары 12—15 болады. Тұмсықты киттерде (Нурогооdоп) және сауыттылардың бір түрінде 9, ал жалқау аңдардың бір қатарында (сһоlоериs) 24 арқа омыртқасы болады. Бір ұшымен алдыңғы жеті арқа омыртқасына, ал екінші ұшымен төс сүйегіне бекіген қабырғаларды — нағыз қабырғалар деп атайды. Бел омыртқаларының саны 2-ден 9-ға дейін болады. Он-дағы қабырғалар рудименті түрде ғана болады. Сегізкөз көпшілігінде бір-бірімен бірігіп кеткен төрт омырт-қадан тұрады. Бұл төрт омыртқаның алдыңғы омыртқасы ғана сегізкөз омыртқасы болады да, артқы екеуі сегізкөзге бірігіп кеткен кұйрық бөлімінің омыртқасы болып саналады. Сегіз көз омыртқалары жыртқыштарда үшеу, ал үйрек тұмсықтыларда екеу болады. Құйрық омыртқаларының саны тұрақты болмай-ды. Мысалы, гиббондарда — 3 болса, кесіртке тәрізділерде 49-ға жетеді.

Ми сауытының астыңғы бөлімі (түбі) негізгі (sрһепоidеum) және алдыңғы сына тәрізді сүйектерден, ал висцериальды бөлімінін, түбі — қанат тәрізді, тандай және жоғарғы жақ сүйектерінен қалыптасады.

Жоғарғы жақ, жұп жақ аралық және жоғарғы жақ сүйекте-рінен тұрады. Сүт қоректілерде жак аралық сүйектердің және жоғарғы жақ сүйектерінің өсінділерінен және таңдай сүйектерінен екінші реттегі таңдай сүйегі пайда болады. Төменгі жақ сүйегі бұдыр бетті сүйекке бекитін бір пар тіс сүйегінен (dіепtаlе) қалыптасады. Буындасу сүйегі, есіту сүйекшесі — балғаға (mаllеиs) айналады, шаршы сүйек, есіту сүйекшесінін, екінші бір түрі төске (іпеиs) айналады.

Иық белдеуі — сүт қоректілерде өте қарапайым. Ол негізгі жауырын, оған бекіген рудиментті каракоидтан тұрады. Клоакалы сүт қоректілерде ғана (үйрек тұмсықты, ехидна) корокоид өз алдына жеке сүйек болып саналады. Сүт қоректілердің ал-дыңғы аяғы алуан түрлі күрделі қимылдар жасайтын түрлерінде (маймылдарда) бұғана болады, ал алдыңғы аяғы жер беті-мен қозғалу қызметін атқаратын тұяқтыларда рудиментті түрде болады немесе тіпті болмайды.