Развития марийского языка как государственного

П74

В настоящий сборник вошли доклады и сообщения, прочитанные на Республикансокй научно-практической конференции, посвященной актуальным проблемам развития марийского языка как государственного на современном этапе, проведенной по решению Правительства Республики Марий Эл Марийским научно-исследовательским институтом языка, литературы и истории им. В.М.Васильева совместно с Министерством образования и воспитания Республики Марий Эл.

Сборник предназначен для преподавателей школ и вузов, а также самому широкому кругу читателей, кто интересуется судьбой марийского языка вообще и судьбой его как государственного.

Ответственный редактор Галкин И.С.

ИД № 00598 от 15. 12. 1999.

© Марийский научно-исследовательский институт, 2000

В.А.Кислицын,

Президент Республики Марий Эл

МарНИИ, филологий наука доктор, профессор

Пытартыш ийлаште ме шкенан ончылно шогышо проблеме ден задаче-влак нерген чÿчкыдын ойлена. Тыгодым йылмызе-влакым нигунамат огына мондо: вет йылмызе-влак деч посна кеч-могай кугыжанышат калыкын культуржым, образованийжым вияҥден огеш керт, кузе огеш керт тудо кÿкшö культуран, кÿкшö образованиян, сай койыш-шоктышан интеллектуал-влак деч посна иленжат. Мыйын шонымаште, тыгай еҥ-влак деч посна обществе ончыко каен ок керт. Ме эгоцентризм деч утлышо обществым чоҥынена гын, мыланна ваш-ваш умылымаш, ваш-ваш полшымаш, икте-весым пагалымаш, йöратымаш кÿлеш гын, ме кÿкшö культуран да сай койыш-шоктышан алмаштышым куштышаш улына. Вет только культурный да сай койыш-шоктышан еҥ тыгай пашам шуктен кертеш.

Мо тугай культур? Культур - тиде пеш кумда умылымаш. Тудо чумыр обществын веле огыл, тыгак посна этносын чумыр материальный ден духовный поянлыкшым авалта. Культурын чыла элементшым йылме фиксироватла да тудын полшымыж денак калык поколений гыч поколенийыш шке культуржым вончыктарен шога. Йылмак веле айдемым шонен моштышым, руш манмыла, разумныйым ыштен. Йылмак веле ик калыкым весе деч ойырен шога. Йылме ок лий гын, калыкшат огеш лий. Икманаш, йылме - тиде калыкын чонжо. Садлан тудым йöраташ йочам изинекак туныктыман. Чыла тиде ача-ава деч шога. Йылме полшымо дене ме шонена, икте-весе дене мутланена, туныктена; шке опытнам, шинчымашнам у поколенийлан пуэна. Тÿнямбалне изи да кугу йылме уке: тиде анатомический орган огыл. Йылмын кÿлешлыкше, тудын акше, тудын дене изи але кугу калык кутырымо деч ок шого. Кажне йылме шке калыкшылан икгай акан, ик семынак шерге. Посна калыкын йылмыжым палыде, тудым шкенжымат, тудын культуржымат, йÿлажымат, койыш-шоктышыжымат, чонжымат пален налаш ок лий. А вет калыкын чонжым пален налде, тудын духовный культуржымат кÿлеш семын пален налын от керт.

Эше 1987-ше ийыштак МарНИИ просвещений министерстве (кызыт образований ден воспитаний министерстве), марий университет да пединститут дене иквереш КПСС Марий Обкомын наука пöлкажын да Министр-влак Советын уло кумылын полшымышт дене республиканский научно-практический конференцийым эртарен. Конференцийыште 400 наре еҥ тÿрлö верла гыч лийын. Конференций марий языкознанийыште улшо икмыняр экшыкым палемден да нуным кораҥдышашлан тÿрлö мерым палемден, рекомендацийымат ыштен ыле. Рекомендацийыште каласыме ыле: 1) терминологический мутер-влакым ышташ; МарНИИ пелен тидлан лÿмын терминологический комиссийым погаш, тушко йылмызе-влак деч посна, тÿрлö специалист-влакым: обществовед, писатель, журналист, редакций ден савыктыш пашаеҥ-влакым, кусарыше-влакым пурташ; 2) кÿчык жапыште марий орфографийым уэмдаш да орфографий мутерым савыкташ; 3) марий йылмын научный грамматикыжым уэмден возаш; 4) марий орфоэпий дене йодышым ямдылаш.

Тиде пашашке тунам чыла научный учреждений, творческий ушем, редакций да савыктыш-влакын вийышт ушалтын ыле. Госсекретарь Н.Ф.Рыбаковын вуйлатымыж дене терминологический комиссий пашам ыштен. Марий университетысе марий филологий кафедра пелен "Йылме" да руш ден общий языкознаний кафедра пелен "Кырык мары йӹлмӹ", а Марий пединститутын марий йылме кафедра пелен "Йылме да школ" лабораторий-влак почылтыч. Паша ик жаплан пеш воранен кайыш. "Йылме" лабораторий "Компьютер полшымо дене йылмым шымлыше да школ ден вузлаште туныктымо" проблемым шымлен, Финляндийысе Турку университет дене пырля йылме данный-влак банкым ямдылен да компьютерыш пуртен. Тыштак политический, математический, географический, лингвистический, анатомический, биологический, зоологический термин мутер-влакым ямдылыме. Но чаманен каласаш логалеш, мутер-влак таче мартеат савыкталтде кият. Нуным кызытак савыкташлан ямдылаш кÿлеш, а тидлан сай редколлегийым чумырыман да, жапым шуйыде, пашашке пижман.

"Йылме" лабораторий полшымо дене Марий университет икмыняр книгам луктын: З.В.Учаевын "Мут вашталтмаш" (1995 ий), О.А.Сергеевын "Марий йылме. Мут вашталтмаш" (1995 ий), Ю.В.Андугановын "Историческая грамматика марийского языка. ч. I. Введение. Субстантивные словосочетания" (1991 ий), профессор И.Г.Иванов "Кызытсе марий литератур йылмын фонетикыже" тунемме книгам возен, но книга тачат тÿням ужде кия. А вет студент-влак тиде книга деч посна юж деч посна гаяк илат, экзаменлан лекций почеш веле ямдылалтыт.

И.С.Галкин ден В.Н.Васильев 1993-1995 ийлаште финн ученый А.Мойсио дене пырля вес элла дене кыл кучымо шот дене Турку университет ден Марий университет коклаште подписатлыме меморандум почеш "Финнла-марла мутерым" ыштеныт. Мутер 1995 ийыште савыкталтын. Тымарте тÿнямбалне тыгай мутер лийын огыл. Мутат уке, тиде мутер студент-влаклан финн йылмым тунеммаште изи огыл полыш. Тыгак финн йылмым тунемаш шонышо-влакланат сай полыш лийын кертеш. Ато икымше томжым угыч савыктыде ок лий; вет комплект манмет ок лий. "Кырык мары йӹлмӹ" лабораторий курык марла орфографий мутерым луктын. Тиде пеш сай. Но икте öрыктара. Тудо "Кырык мары орфографий лӹмдер" маналтеш. Мо лиеш лӹмдер манмыже? Мутер але лÿм-влак? Вет мутерышке лÿм мутым веле огыл, вес ойлымаш ужаш-влакымат пуртымо: глаголым, наречийым, частицым, оҥартыш мутым да т.м. Садлан, мыйын шонымаште, мутерым ямдылышылан шамакер, шамакдер, шамаквлä книгä манаш ок келше гын, руш "Словарь" мутымак кучылташ але олык марий "мутер" шомакым пурташ утларак келшен толеш ыле. Ме икте-весынам пойдараш тÿҥалына гын, нимо осалжат ок лий, шонем. Мут укеште, у мутым ыштем манын, умылаш лийдыме мутым ыштыман огыл, очыни. Лучо шке йылмынан диалектлаштыже келшыше мутым кычалаш.

Эше иктым палемдыде огеш лий - тиде руш йылме гыч пурышо -ий мучашан мут-влакым возымо шотышто ала-молан мутерым ыштыше нуным 30-шо ийласе семын - мучашысе -й гласный деч посна возаш темла: комбинаци, провокаци, вет А.А.Саваткован 1978 ийыште лукмо "Мары орфографический словарьыштыже" комбинаций, провокаций формым темлыме ыле. Кызытат курык марий туныктышо-влак деч чÿчкыдын öпке мутым колалтеш. Нуно -ий мучаш дене возымым чынлан шотлат да кызытсе правилым бытовой йылме деке пöртылмö лиеш маныт. Тидын дене, очыни, келшыдежат огеш лий.

Чаманен веле каласаш логалеш, "Кырык мары орфографий лӹмдер" ала-кузе МарНИИ-н лÿмжö дене лектын, но ты мутерым МарНИИ-н Ученый советыште каҥашыме да пеҥгыдемдыме огыл.

1987-ше ийыштак МарНИИ пелен профессор Л.П.Грузов марий орфоэпический комиссийым вуйлатен. Тиде комиссий марий орфоэпий дене полышымат ямдылен ыле, но адакат тиде паша тÿням ужде кодо. Кызыт кушто тиде паша, молан, тудым кондицийыш шуктен, савыкташ огыл, вет ты комиссийын ик членже профессор А.Н.Куклин тачат пашам ышта.

МарНИИ пеленак правительствын пунчалже дене ыштыме орфографический комиссий профессор И.Г.Ивановын вуйлатымыж почеш орфографий правил-влакым тöрлен да у орфографий мутерым ямдылен. Мутер 1992-шо ийыште тÿням ужын. Туге гынат марий орфографий таче мартеат шагал огыл ÿчашымашым луктеш, садлан, мутат уке, мыланна чылалан, ученый, туныктышо, редакций, савыктыш пашаеҥ-влак, ик ойыш шуашак, икте-весым умылашак тыршыман. Ты пашаште нимогай амбиций лийшаш огыл. "Мый веле чын улам, мый веле чыла палем" манше лияш огешак кÿл.

Марий пединститутысо "Йылме да школ" лабораторий "Марий йылмын мöҥгешла (обратный) мутержым" ямдылен, но ала-молан таче мартеат савыктен огыл. Тидлан оксажат шуко огеш кÿл: вет тудым компьютереш погымо. А мутер тиде туныктышыланат, тунемшыланат пеш пайдале.

1983-шо ийыште МарНИИ -н йылме пöлкаже "Марий йылмын умылтарыман (толковый) мутержым" ямдылаш материалым чумыраш пижын. Эн первыяк инструкцийым ямдылыме. Тиде инструкцийым 1987-ше ийыште научно-практический конференцийыштак каҥашыме. Тылеч вара 2 миллион наре мутерлык картычке-влакым погымо, кызытат тудым пойдарен шогена. Таче марте мутерын 4 томжым савыктен лукмо. 5-ше, 6-шо том-влак савыкташлан ямде улыт. 7-ше том кызыт компьютер дене савыкташлан ямдылалтеш. Эше иктаж 3 том лийшаш. Мутат уке, паша пеш шуко, ик-кок еҥлык огыл. Но мутерым вашкерак ыштыман.

Тыгай мутер Марий Элыште веле огыл, тÿнямбалныжат уке, садлан мутерым ыштыше-влаклан шке подышто шолаш логалеш.

Пеш сай суапым ыштен Марий пединститутын проректоржо Е.Н.Мустаев. "Марий йылме. Стилистика. 10-11 класс, тунемме книга" (1995 ий) пашаж дене. Тыгай пашам курык марлажат ышташ кÿлеш.

Паша, мутат уке, эше сайынрак кая ыле, пашам ышташлан ситышын ямдылыме самырык кадрна лийыт ыле гын. Поснак МарНИИ-н йылме пöлкаже ты шотышто кугу чÿдылыкым шижеш. Толковый манме мутерын редколлегийыштыже ик наука доктор, тудак тÿҥ редактор И.С.Галкин да ик наука кандидат, пединститутын доцентше С.С.Сибатрова веле улыт. Н.И.Исанбаев университетыш вончымыжлан кöра ты паша деч кораҥе, Г.С.Патрушев ден А.С.Ефремов ÿмыр лугыч вес тÿняшке кайышт. А вет марий национальный кадр мемнан республикыштына чыланат ял гыч улыт, нунын олаште пачерышт уке, а пачер налаш оксаштат ок сите. МарНИИ-нат ни пачерже, ни общежитийже, ни оксаже уке. Икманаш, илыме вер деч посна мыланна национальный кадр чÿдылыкым пытараш огешак лий. Тидын нерген правительстве кÿкшытыштö шоналтен налашат, очыни, уто огыл.

Мыйын шонымаште, тачысе кечылан марий йылмызе-влак эн ондак тыгай пашам ыштышаш улыт:

1) "Умылтарыман (толковый) мутерым" ыштен пытараш;

2) Марий орфоэпий дене полышым ямдылаш;

3) Руш йылме гыч да руш йылме гоч пурышо мут-влакым, сложный мут-влакым да мут мучашысе ударенийдыме гласный-влакым возымо шотышто орфографий правил-влакым сайын каҥашен, тöрлен уэмдаш да, посна савыктен лукташ;

4) 1992-шо ийыште савыктыме "Орфографий мутерым" у правил-влаклан келшышын тöрлаш, тидлан кызытак у орфографий комиссийым пеҥгыдемдаш;

5) Ямдылыме терминологический мутер-влакым редактироватлашлан редколлегийым чумыраш да пеҥгыдемдаш;

6) Марий йылмын научный грамматикыжым кызытсе йылме наукылан келшышын тöрлаш;

7) Курык марий стилистике дене полышым ямдылаш.

Нине паша-влакым 2001-2005 ийлаште, нелылыкым ончыде, савыктен лукман. Тидым шуктышашлан улшо вийнам иктыш чумырыман, МарНИИ-лан правительствын институтшо семын гуманитарный наука-влак дене координационный рÿдер статусым пуаш да кертме семын, неле гынат, окса да компьютерный технике дене полшаш.

Мучашлан эше иктым каласыме шуэш. Пытартыш жапыште Марий книга савыктыш гоч "Марла-рушла мутерат", "Рушла-марла мутерат" савыкталтыч, но МарНИИ тидын нерген ала-молан паленат огыл. Тыгай практике ончыкыжым лийшаш огыл. Паша коллектив дене ышталтшаш, коллектив тудым каҥашышаш, öрдыжкö рецензийыш пуышаш, рецензий деч вара тöрлатымашым пуртен, Ученый советыште пеҥгыдемдышаш да иже печатьыш пуышаш. Тыге мемнан пашанан качествыже нöлталтеш да пашан лектышыжат ушна. Калыкна тидым шукертсек вуча.

И.Г.Иванов,

МарГУ, филологий наука доктор, профессор

Эртен толмо корнынам савырнен ончалатат, туге веле чучеш: 20-шо ийласе саде ойсавыртышым таче угыч мöҥгеш пöртылташ верештеш, очыни. Шкенан йылмынам ме адакат тунамсе кÿкшыт марте волтен шуктенна. Адак чыла гаяк угыч тÿҥалде ок лий. Тидым ышташ угыч огына пиж гын, ме шкенам калык семын йомдарымашкат шуктен кертына. Мутат уке, ме тунамсе йöным, тунамсе корным кызытсе пагытыште чыла шотыштат угыч тошкышаш огынал. Но тугодсо марий-влакын чолга койышыштым, поро тÿҥалтышыштым, шокшо шÿм-чон кумылыштым кÿсынлаш мыланна йöршеш уто огыл шонем.

Ынде лу ий лиеш ме шкенан йылмынам кугыжаныш йылме манына. Мо ышталтын лу ий жапыште ты лÿмым сулымо шотышто? Лÿшкенна жапын-жапын тыге погынен, шÿм корштарыше азапнам икте-весыланна луктын ойленна, ваш мутланен чоннам луштаренна да шукыж годым тидын дене серлагенна. Паша лектышна ок кой дене иктак манаш лиеш. Таче ме лач икте дене гына изишак мокталтен кертына: шинчана эркынрак почылташ тÿҥалын, йылмына нерген чÿчкдынрак мутым лукташ тÿҥалынна, изин-пычырикын гынат, тарванылына, шкенан нерген кеч изиш да тöра-влаклан жапын-жапын ушештарылына. Но тÿҥ вийнам адакат кутыркален-ÿчашымашланак пытарышна. Сандене маннем: тачысе погынымашна моткоч кÿлешан, тудо тетла шуйкалаш лийдыме пашалан кыртмен пижаш тÿҥалтыш лийшаш, мемнам чыланнамат ты пашашке рÿж нöлталшаш. Умбакыжат öрдыж гыч ончен кошташ тÿҥалына гын, мемнан адакат нимо шот ок лек, чыла тошто семынак кодеш.

Мом ыштыман вара таче тиде шотышто, марий йылмым илышыш пуртымаште? Тиде таче марий чонан кажне еным тургыжландарышаш.

Эн ончычак ме эре шарнышаш улына: мемнан йылмынам вияҥдаш, тудын ончыкылыкшо верч азапланаш, тудым марий илышын чыла йыжыҥышкыже шыҥдарен толаш закон шот дене правана уло. Тиде – республикын Конституцийже, йылме нерген закон, туныктымо нерген закон. Тушто раш каласыме: марий йылме – кугыжаныш йылме, тудын статусшо республикыштына руш йылме дене тöрак. Сандене марий йылмым марий илышыш пуртышаш шумлык йодмашнам пеҥгыдынрак, уло йÿкын каласена гынат, кучем деч закон шуктымым йодаш тÿҥалына гынат, мемнам ончычсо семын титаклен огыт керт, националист тамгам тушкаш амал уке. Мыланна йылмына верч азапланымынам ончыкташ нигö чарен ок керт. Да викшым манаш гын, чарышыжат уке. Тугеже йылмым вораҥдарыме шотышто чылажат мемнан шкенан деч гына шога. Мый шонем, руш-влакат, вуйлатыше тöра-влакат тидын ваштареш шинчаора огыт шогал. Титаканже ме тыште эн ончычак шке улына – йодмашна уке. Садлан мыланна шкаланна ты шотышто койышнам вашталташ кÿлеш.

Мыйын шонымаште, марий калыклан моткоч кÿлешан тиде кугу сомылым шукташ пижын, тыгай проблеме-влакым решатлыман.

Суапле пашам эн ончычак школ гыч тÿҥалаш кÿлеш шонем. Марий йылмым туныктымо йылмыш савырыман. Тиде кызытсе марий культур илышыште, мыйын шонымаште, эн тÿҥ сомыл лийшаш. Тидлан ме тачак, нимыняр шуйкалыде огына пиж гын, вараш кодына. Марий калык лÿдыкшö поргем тур дек писын лишемеш. Йочам молан шочмо йылме дене туныктыман, мый кызыт шуко умылтараш ынем пиж, тиде такат пале. Иктым гына ушештарен кодынем: йоча – мемнан алмаштышна, мемнан ончыклыкна, калык илышым шуйышо тукымвож, йочам изинек шочмо йылмыже деч йÿкшыктарет гын, тудо калыкын эҥертышыже лийын ок сеҥе. И эше икте: шочмо йылме дене туныктымаш тудын кÿлешлыкшым, функцийжым кумдаҥдымаште кугу верым налеш. Йылме туныктымо йöн лиеш гын, тудын вий-куатше ятырлан ешаралтеш, терминологий вожаҥеш, йылмын тÿрлö стильже-влаклан вияҥашышт йöн лектеш. Тыге ондак йочан, вара нунын гоч кугурак-влакынат, чумыр калыкын, акылвундыжо вияҥаш негыз пеҥгыдемеш.

Сандене эше ик гана манам: школышто чыла предметым марла туныктымашке эркын куснаш тÿҥалашак кÿлеш. Тачысе кечылан тиде мемнан ик эн тÿҥ сомылна шонем. Ме чыла вере моктанен ойлаш йöратена: мемнан тынар-тынар марий школна уло, эсогыл марий гимназийна, лицейна уло, т.м. Айста шкенам шке огына ондале. Мемнан республикыште ик марий школат уке. Марий йылме мемнан дене але туныктымо йылме огыл. Марий йоча шочмо йылмыжым монден толеш. Тугеже ме могай ончыкылык нерген ойлен кертына?

Марий йылмым туныктымо йылмыш савырымаш тыглай йодыш огыл. Илыш ончыкта: тидым илышыш пурташ куштылго ок лий. Но эре лÿдын-аптыранен шогаш тÿҥалына гын, шонымына деке нигунамат лишемын огына керт. Тыште кум могырым чарак лектеш: ача-ава могырым (нуно икшывыштын карьерышт верч азапланат, да, каласаш кÿлеш, арам, умылен шуктыдымыштлан кöра), вуйлатыше тöра-влак могырым (эн ончычак туныктымо паша дене пöрдшö тöра-влак могырым – роно вуйлатыше, школ директор могырым) да туныктышо-влак шкешт могырым (шкешт верч лудыт, марла туныктен огыт керт шонат).

Ты шотышто теве мом каласен кодаш кÿлеш. Кызыт чÿчкыдынак колаш лиеш, маныт, литератур йылмым она умыло, математикым, химийым, пÿртÿс дене кылдалтше моло предметым марла туныкташ ок лий. Тидын дене келшаш йöсö. Шонет гын, чыла ышташ лиеш. Но тидлан изишак тыршыман, вуйым пудыралтылман, шонкалыман. А тидыже деч южышт моткочак лÿдыт. Литератур йылмым ом умыло манше-влаклан тыге каласыман дыр: от умыло гын, тунем, литератур йылме вет сурт коклаште гына кучылтмо йылме огыл, шочмо диалект дене гына кутырен, кугунак ончык каяш ок лий. Туныктышо-влаклан ом умыло манмышт дене шкеныштым тунемдыме еҥ кÿкшыт марте волташ намыс. Тыште ала-могай парадокс лектеш: “ом умыло” манме дене (а тидыже вет шинчымашна шагал манме дене иктак) кугешнена веле, а лийшаш ыле мöҥгешла – вожылман ыле. Теве могай сыным налеш мемнан марла туныктымо ваштареш улмына.

Чыла тидым шотыш налын, ты шотышто посна программым ямдылаш кÿлеш. Тудо раш, конкретле лийже. Сандене тачысе палемдыме мероприятийлашке эше ик ешартышым пурташ кÿлеш – тиде марий йылмым туныктымо йылмыш савырыме программым ямдылаш. Тудын тÿҥ корныжо нерген туныктышо-влакын теҥгечсе каҥашымашыштат мутланыме ыле. Тÿҥжö тыште умылаш кÿлеш: чыла предметым туныкташ тÿҥалаш мемнан але негызна уло. Нуно тыгай лийыт:

1) Марий йоча-влак але шочмо йылмыштым палат. Яллаште школ марте, ешыште эше марла кутырат. Тугеже марла туныкташ пижаш тÿҥалтыш энертыш уло.

2) Марла туныкташ тöчымö, изирак гынат, опытна уло: тÿҥалтыш школышто, министерствылан ÿшанаш гын, марий йоча-влакым южо вере марла туныктат (министерстве 76 марий школ нерген ойла). Марла туныктымо опыт ондакшат лийын, 60-шо ийла марте кандашияш школлаште чыла предметым марла туныктымо. 20-30-шо ийла нерген гын, мый омат ойло. Тидланат тÿҥалтыш жапыште мыняр-гынат эҥерташ лиеш. Адакшым ала-могай тÿҥалтышна семын шкенанат уло – университетыште йот йылме кафедра англичан, француз да немыч йылме-влакым марий йочалан шочмо йылмыштлан эҥертен туныктымо методикым да тунемме книга-влакым ямдылен. Меат марий пöлкаште икмыняр предметым марла туныктена.

3) Туныктымо сомылым шуктен кертше литератур йылмына уло. Тудым посна предмет-влакым туныкташ изиш келыштараш веле кÿлеш. Эн ончычак терминологий шотышто. Кызытсе марий литератур йылме туныктымо йöн лияш йöрышö кÿкшытыш нöлталт шуын. Туныктымо сомылым вораҥдарен тудо кертеш. Диалект ойыртем-влак тидлан огыт мешае – тыге ойлыштшо-влакат улыт, тиде вет вес йылме огыл, саде марий йылмак. Туныкташ вигак литератур йылме дене тÿҥалман. А посна предмет-влакым туныктымо нерген ойлаш гын, тидланат тудым келыштараш тачысе марий шанчывий сита.

4) Пашам тÿҥалаш кадрат сита шонем. Кызытсе марий школлаште предмет-влакым тÿҥ шотышто марий туныктышо-шамычак туныктат. Литератур йылмым начаррак палат гынат, лÿмын курс-влакым эртарен, нуным у пашаш шупшылмаш – сеҥаш лийдыме сомыл огыл.

Кугу пашам тÿҥалме годым, öршаш уке, йöсылыкат лектеш. Но кушто тудо уке? Лÿдын шогаш тÿҥалына гын, нигунамат пижман огыл, курымешлан кодаш лиеш Кунам-гынат тиде пашалан пижман. Мыняр вашкерак, тунар сайрак.

Ямдылыме программын тÿҥ ыҥже – марла туныктымо школым почын, марий калыкым арален кодымаш лийшаш. Тиде марий йылмым илышыш кызыт пуртымашын тÿҥ йыжыҥже лийшаш. Тÿҥ, но шкетле огыл.

Весыже – марий йылмым кагазвиктыш (делопроизводство) сомылым шуктымашке да вуйлатыме пашам виктарымашке шыҥдарымаш. Тидым вигак, кенета ышташ йöсö. Амалже раш – вуйлатыше органлаште марла моштышо еҥже уке дене иктак. Тыгеже вес задаче лектеш – кугыжаныш сомылым шуктышо пашаеҥ, вуйлатыше-влакым погымо годым марий йылмым палымыштым шотыш налаш, кузе тидым 20-30-шо ийлаште ыштеныт ыле. Тыге манме ваштареш, öршаш уке, шагал огыл еҥ шужым шогалта, поснак руш-влак коклаште. Мемнан обществе тыгайлан але ямде огыл. Торешланымаш эн ончычак руш тöра-влак могырым лектеш. Но меже вет законым шуктымо нерген веле йодына. Шукташ огыл гын, молан вара законжым луктедаш? Йылме нерген, туныктымо нерген, эсогыл “Кодекс о труде” манме законлаште тидым, кок кугыжаныш йылмыжымат, палыме нерген статья-влак улыт. Тугеже молан ме тыгай йодышым нöлталаш аптыранена? Кызыт кугыжаныш погын марий калыкым ялт ок пыдал, тудын кумылжым ок шукто. Тидым Конституций гыч президентын марий йылмым палымыже нерген статьям кораҥдымат раш ончыкта. Сандене марий общественностьын ик порысшо закон шуктымым вуйлатыше-влак деч пеҥгыдынрак йодаш. Тыште ме шкеак титакан улына – пеҥгыдылыкна уке.

Марий йылмым илышыш шыҥдарымаште кÿлеш верым газет, журнал, радио ден телевидений налшаш улыт. Но паша мемнан тыштат начар. Кызыт кок-кум марла газетна, ик-кок журнална улдалеш да арняште 6 шагат наре радиошто да 3 шагат утларак телевиденийыште марий шомак йоҥга. А теве танастарашлан: Финляндийыште саам-влаклан (Финляндийыште 2500 наре саам ила) лÿмын радиостанций уло, тудо арняште 40 шагат передачым наҥгая, туштак 20 тÿжем наре руш ила. Нунын рушла школышт уло, ик газет лектеш, радиошто посна программе уло. Тусо радио ден телевиденийыште эсогыл чыган передаче уло (чыганже 3000 наре). Теве кузе решатлалтеш Финляндийыште йылме проблеме.

Мемнан марий йылме – кугыжаныш йылме. Тудын функцийжым шот дене шуктен шогыжо манын, мыланна радиошто да телевиденийыште марий передаче-влаклан жапым ешарыме нерген йодышым тарваташ кÿлеш. Радио дене ала посна каналымат йодман. Улытыс тÿрлö “М”-же, “плюсыжо”, тулеч молыжат. Тиде йодышымат пеҥгыдынракын шындыман. Радио ден телевиденийын литератур йылмым шарымаште вийже моткоч кугу, палынак тиде орфоэпий нормым пеҥгыдемдымаште, чумыр калыклан ик литератур йылмым чоҥымаште шижалтеш. А кызыт радио ден телевидений марий-влаклан пуымо жапшымат кÿлеш семын пайдалын ок кучылт. Пелыже утла жапым рушла кутыраш налыт, марла ойлаш кодшыжым веле пуат. Мыйын шонымаште, конференций лÿм дене тидын шотыштат шкенан шонымашнам каласаш кÿлеш. Кызытсе жапыште радио ден телевиденийын калыкын шкешамжым нöлталмаште алте вийжым тÿрыснек кучылтман. Тыште мемнан виктерна (правительство), вуйлатыше-влак полшышаш улыт. Лиешыс тидым ышташ пошкудо республикылаште. Молан мемнан дене ок лий? Налза теве Татарийым, Чувашийым, тушто кас мучко нунын йылмышт веле йоҥга. Мемнан телевидений улшо жапшымат пайдалын ок кучылт. Эре куштен-мурен гына толашена. Тидат кÿлеш, ок кÿл ом ман. Но мемнан таче задачына весырак лийшаш – калык дене утларак мутланаш кÿлеш, умылтараш марий-влаклан тачысе илыш шотым. Тидын дене ме икганаште кок мераҥым кучена: шинчаштым почылтарена да марла кутыраш туныктена ыле. Марий калыкын шкешамжым нöлталаш лÿмлö еҥ-влак дене утларак палдараш кÿлеш. Шагал мо улыт мемнан лÿмлö еҥна-влак, кö калыкнам чапландара, шке усталыкше, койыш-шоктышыжо дене марий-влак деке моло калыкымат кумылтарен, калыкна ÿмбак вес семын ончалаш кумылжым луктын кертеш? Тидат вет йылмым илышыш шыҥдарыме дене кылдалтын, тидат шкенан ÿмбак вес семын ончалаш тарата, шкенан дене кугештыш кумылым ылыжта. Икманаш, шочмо йылмым марий илышыш шыҥдарымаште тÿшкаувер йöн-влак калык ушым почылтарымаште таче рÿдö верым налыт.

Тидын нерген мут лекмеке, теве эше мом палемден кодымо шуэш. Пытартыш жапыште мемнан тÿҥ газетна “Марий Эл” койынак весештеш, тöрлана, тÿжвачат, кöргö могырымат вашталтеш. Налме корныжым ок йомдаре гын, газет ты шотышто чот полшен кертеш. Теве кузе вашталташ лиеш илышыште кеч-момат, ты шотышто йылме сомылым вораҥдымымат. Тидлан вургыжшо шÿман, ончык ужын моштышо еҥ веле кÿлеш, лач тыгай улеш “Марий Элын” кызытсе редакторжо А.Абдулов. А вот пытартыш жапысе радио нерген гын, вес семынрак ойлыде ок лий. Марий шомак тушто шагалрак йоҥгалташ тÿҥалмыла чучеш, ондаксе яндар марий йылмат мöҥгешташ тÿҥалын ала мо. Тиде, очыни, адакат вуй дене кылдалтын – радиом ынде “Марий Элын” ончычсо редакторжо вуйлата маныт.

Марий йылмын статусшым нöлталме нерген ойлымо годым марла книгам савыктыме шотышто мутым луктде нигузе ок лий. Тиде йылмым илышыш шыҥдарымашын эше ик кÿлешан йыжыҥже. Книга деч посна ме йылме шотышто нигузеат ончыко каен огына керт. Книга, савыктыме мут – йылмын кÿлешлыкшым, чаткалыкшым нöлталмаште эн куатле йöн. Тудо йылмым лывыртымаште, мутвундым пойдарымаште, калык коклаш литератур йылмым шыҥдарымаште моткоч кугу сомылым шуктен шога. А мо мемнан дене кызыт тиде шотышто? Марий йылмым кугыжаныш йылмыш савырыме пагытыште марла книгам лукмо кугемын огыл, а мöҥгешт веле толеш. Ончалза теве, марий книга савыктыш кодшо ийыште 3 книгам веле луктын кертын. Кузе вара книга деч посна литератур йылмым вораҥдараш, тудын кучылтмо шеремжым шараш лиеш? Виян сылнымут, тÿрлö шанче дене лукмо книгала деч посна марий йылмын авторитетшым нöлталаш ок лий. А вет литератур йылмым кÿлеш кÿкшытыш нöлталаш кÿлыт эше тÿрлö полшык книга, тунемме книга, справочник, мутер-влак. Тидыжат мемнан але моткоч чÿдö. Тыште адакат виктерын полышыжо кÿлеш. Марий калык изирак манын, книга лукмым пазар саманыштат лукмым чарнаш ок лий. Марият моло дене тöрак вияҥнеже.

Мый таче шуко ойлем йылмын авторитетшым нöлталме нерген. Тиде арам огыл. Йылмын авторитетшым нöлталаш тÿжвач ончымаште эн тыглай фактат кугу полышым пуэн кертеш. Налаш теве сола (населенный пункт), моло вер-шöр лÿм-влакым марла ончыктымаш, сакышлÿм-влакым (вывеска) чатка марий йылме дене возымаш йодыш-влакым. Тыште нимо ышталтын огыл манаш ок лий, но але чылажак шот дене ыштыме манашат ок лий. Тидат тÿҥжым ончыклык паша лийшаш. Тышке эше иктым ешарыман – тиде вокзаллаште марла увертарымаш. Лÿм-влакым марла возымын, марла увертарымын тожо кок могыржо уло: иктыже – марла возымо, вокзаллаште марла увертарыме дене ме марий калыкым, республикылан лÿмым пуышо калыкым, пагалымынам ончыктена; весыже – тудак, психологий тат, марла возымым ончен, марла увертарымым колын, марий еҥын шке калыкше дене кугешнымаш кумылжо шочеш, кумылжо нöлтеш, шке умбакыже вес семын ончалеш. А тидыже адакат шке шочмо йылмыже дене вожылде кутыраш тÿҥалаш кумылаҥда. Тыге марий йылмым калык коклаш шыҥдарыме йöн кугемеш.

Йылме ситуацийым ты могырым ончалме годым мемнан обществыште эше ик ситыдымаш нерген ойлыде ок лий. Закон почеш мемнан кок кугыжаныш йылмына уло, кертежышт (правашт) когыньыштынат иктöр. Паша кодексыштат тугай статья уло, кушто пашаш налме годым южо категорий пашаеҥын, эн ончычак вуйлатыше органлаште калык дене ыштыше пашаеҥмытын кок йылмыжымат палышаш улмышт нерген ойлалтеш. Но мемнан илышыште ты закон нигунамат шукталтын огыл. Марла йодмылан тый нигуштат вашмутым от нал. Тыгай примерым ятыр ончыкташ лиеш. Теве, мутлан, “Марий Эл” газетыште савыктыме ик “заслуженный журналистын” марий йылмым туныктымо йылмыш савырыме ваштареш возымо статьяштыже ончыктымо случайымак налаш. Тушто автор ял гыч толшо кок марий ÿдырамашын архив чиновниклан мом йодын толмыштым умылтарен кертдымышт нерген ойла да нунын йöндымö положенийыш логалмыштым школышто марла туныктымо дене кылдаш тöча. А шоналташ гын, амалже тушто мо, марла туныктымаште? Ала тидым вес могырым ончалман? Марий йылмын функционироватлымыже могырым? Туге гын – а тиде лач тыгак – архив пашаеҥ марий еҥлан тудын шочмо йылмыже дене умылтарен кертшаш ыле. Тыгай случайлаште марий еҥым огыл, а кучемым титаклыман. Тудо кугыжаныш йылмым иктöр кучылташ йöным ыштен огыл. Тыгеже тыште марий куван рушла моштыдымыжо огыл, а чиновникын марла моштыдымыжо экшыкыш лектеш. Рушла моштыдымо еҥ уло гын, тудым умылен кертше пашаеҥат лийшаш. Молан марий ÿдырамаш, кугыжаныш тöҥежыш (учрежденийыш) толын гын, шке элыштыже, закон дене келшышын, шке йылмыже дене йодшаш огыл? Чийже тыште, адакат манам, марла туныктымаште огыл, а марий йылмым марий илышыш шыҥдарымаште. Марий ÿдырамаш шочмо йылмыже дене Псков областьыште кутыраш тöчен огыл, а мöҥгыштыжо, шочмо элыштыже.

Чыла тиде марий йылмым шкенан илышышкына пуртымо пашан могай кÿкшытыштö улмыжым ончыкта.

Марий йылме проблеме-влакым каҥашыме годым эше ик йодышым нöлталде ок лий. Мый мемнан йылмынан мутвундыжо нерген мутым лукнем. Чын, пытартыш жапыште тидын нерген шагал огыл ойлалтеш. Туге гынат, таче чон почын каласыде ок лий: мемнан мут поянлыкна але чÿдырак. Амалже тыште – марий йылмын пÿртÿс нужналыкше, куатше улдымылык огыл. Амал – тудын кочо пÿрымашыже. Марий йылмым курымжо мучко эре шыгыремдылыныт, тудлан илыш вийым погаш эрыкым пуэн огытыл, адыраҥ кушкашыже эре мешаеныт. Поснак тиде руш кугыжаныш кидйымаке логалмекыже шижалташ тÿҥалын. Сандене тудын чыла велыжше иксемын вияҥын кертын огыл. Ик могырым пелед тÿзланен (ончалза теве калык ойпого йылмым), вес могырым кавыскен (вуйлатымаште, шанчыште, книгам савыктымаште кучылталтын огыл). Совет кучем саманыште, революций деч вара, ик жаплан нöлталт каен ыле, одарланен кушкаш тÿҥалын ыле, но адакат тудым нöргö шудо семын пелед шудеак пÿчкын кудалтеныт. Адакат туныктымо, вуйлатыме, кагазвиктыш сомылым шуктымо деч, шанче деч кораҥденыт. Садлан мут поянлыкше тÿвырген кертын огыл. А ынде, кугыжаныш йылмыш угыч шогалаш туҥалмыже дене, тиде ситыдымаш пÿсынракын шижалташ тÿҥалеш. Сандене у проблема лектеш: мутвундым ешараш, у мут-влакым чоҥаш, диалектлаште кычалаш, тоштым пöртылташ кÿлеш. Тидлан ала-могай терминологий комиссийым але иктаж-могай вес органым ыштыдеак ок лий. Кызытсе семын шот деч посна руш мут-влакым кучылташ тÿҥалына гын, ме пеш вашке йот йылме лоҥгаш шулен йомына. Сандене у мут-влак ваштареш мыланна шум шогалтыме ок кÿл. Ты процессым лач моштен виктараш веле кÿлеш. Совет шанчызе Д.В.Щерба тыге манын ыле: “Достоинство литературного языка определяется сложностью системы его выражения...., т.е. богатством готовых возможностей выражать разнообразные оттенки”. Тидын декак меат, марий-влак, тыршышаш улына. Икманаш, йылме яндарлык да лывыргылык верч кучедалмаш – мемнан тачысе азапна.

Пытартышлан эше икте. Марий йылмым илышыш закон почеш пуртен шогымым эскераш да виктарен шогаш, чумыр йылме пашам шонымо корныш савырал колташ республикысе виктер пелен могай-гынат службо лийшаш. 20-30 ийлаште тудо РМЯ комиссий маналтын. Тудо моткоч кугу сомылым шуктен шоген. Паша, мутат уке, лÿмыштö огыл, кызыт вес семынат лÿмдаш лиеш, но йылме чоҥымо пашам – тиде термин деч нигузе кораҥаш ок лий – могай-гынат орган вуйлатен шогышаш. Тудо чумыр йылме пашам вораҥдарен шогышаш – терминологийым чоҥымо гыч тÿҥалын сакышлÿм йокте эскерышаш. Икманаш, мыланна шкенан улмынам эре палдарен шогыман. Чÿчкыдынрак мутым луктедаш, улмына нерген ушештарылаш, вуйлатыше-влаклан шижтарен шогаш: марий калык ила, марий йылмат – кугыжаныш йылме, тудат тöр праван лийже вес кугыжаныш йылме дене. Мыланнат, вуйлатыше-влакланат шарнен шогыман: уке изи да кугу йылме, а уло калыкын йылмыже – эн тÿн туныктышыжо, уш-акыл вийже, чонжо, ойгыжо, куанже, ÿшанже, эҥертышыже. Йылме кутырышо еҥ чотшо дене огыл, а кöргö куатше дене поян. А тыгайже марий йылмын, ида коктелане, моло дене икнарак.

Мый таче лÿмынак ик литератур йылме нерген мутым шым лук. Но она мондо: тыгай куатле йöнна укелык, могай улеш калык вийым да ушым чумырымаште ик литератур йылме, - йылмынам илышын чыла йыжыҥлашкыже шыҥдарымаште кугу чарак. Мут толмашеш каласен кодынем: мемнан пошкудына, мордва-влакат, кöмыт шукертсек эре торлен илаш толашеныт, таче ик йылмым ыштыме нерген кутыраш тÿҥалыныт. Умбакыже шке шоналтыза.

Мый таче марий йылмым арален кодышаш верч кучедалме корнын южо йыжыҥжым ончыкташ тöчышым. Мутат уке, проблемына-влак нине веле огытыл. Ыштышаш пашана мучашдыме. Но кузе тидым шуктыман, могай корно дене тачысе саманыште ошкылман? Тиде путырак керышотан йодыш.

Мыйын шонымаште, тидлан шонен-вискален ыштыме, шуктен кертшашлык чапле программе кÿлеш. Ты шотышто ме таче конференций лÿм дене шкенан пунчалмутнам каласышаш улына докан. Кö гынат тидым тÿҥалшаш. Но икте раш: мыланна чылаланнат ты пашалан кыртмен пижман. Ме шке огыл гын, мыланна нигöат толын ыштен ок кодо. Марий калыкым шке йылмыже деке мелын савыраш кÿлеш. Пытартыш жапыште марий-влак изиш помыжалташ тÿҥалмыла лийыныт. Тиде сай симптом. Тугеже, шонаш лиеш, марий калыкын чонкöргö тулжо эше ялт йöрен шуын огыл. Марий калыкым уэмдараш эше вараш кодмо огыл. Но тидым тачак тÿҥалаш кÿлеш. Нимыняр шупшкедыде.

Тыште вуйлатышына-влакынат верышт изи огыл, кузе нуно ончалыт мемнан проблемына-влакым. Но шукыжо мемнан шкенан деч шога, кузе ме шкенам ончыктена ты шотышто. Тугеже, айста тиде кок йолгорным иктыш ушен, калыкнам арален кодышаш верч кучедалме кугорныш лектына. Эше ик гана тöчен ончена шкенан йылмына шумлык вуйвустыкын шогалаш.

Ю.В.Андуганов,

МарГУ, филологий наука доктор, профессор