Сабақтың мақсаты: романның мазмұнын меңгерту

І қатар: Қамар бейнесі (Мамыр)

ІІ қатар: Ахмет бейнесі (Қалқаман)

ІІІ қатар: Нұрым бейнесі (Жиенқұл).

ә) Омарды қандай әке деуге болады?

Омар Қарабай




Қамар


VI.Бекіту.

Ахмет

Омар

Жанашыр

адамы

Оспан

зұлымдық

Шешесі,

өзге халық

шырмауындағы

адамдар


V
Реализм

Ахмет

Қамар

Сұлтанмахмұт

Торайғыров

«Қамар сұлу»

Автор тілі

Мақал-мәтелдер

Араб

парсы,орыс

Бас

кейіпкер

Омар

Қасен

Оспан

Нұрым

Қалтан

Қосалқы

кейіпкер

Тартыс

Әлеуметтік

Ескілік-жаңашылдық

салт-дәстүр

жанры

Прозалық шығарма

Поэзия
II.

а) «Қамар сұлу» романын оқу.

ә) Оспан би,Қалтан қажы бейнесін талдау.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

С.Сейфуллин «Тұлпарым» (Тұтқын)

1.Әр шумақтан ақын көңіл-күйін саралау.

2.Оның арман-тілегі.

3.Өз ойының қалай болғанын қалар еді?

Р/с Ақынның көңіл-күйі	Арман-тілегі	Өз ойым
1.Қамаудағы ақын ойы Сарыарқаны шарлайды. 2.Тұлпарым жетсе,қамауды бұзып шығып,желмен жарыса еліме жетсем ...	1.Жаңа өмірді орнатуға асық. 2.Жүрегі елім деп соғады.	1.Тезірек қамаудан шығып, асау жүйрігімен еліне жетсе. 2.Ешуақытта еңсесі түспесе екен. 3.Елін сүйген ер ғана осылай етпек.

Тапсырманың орындалуын бірнеше оқушыны сөйлету арқылы толықтыра түсіп бағалаймын.

Жаңа сабақ:С.Сейфуллиннің «Аққудың айрылуы» поэмасы.

Оқушыларға осымен тақырыптас тағы кімнің қандай шығармасы барлығын анықтау мақсатында «авторлық шегініс» әдісін пайдалана отырып,Мұқағали Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда» поэмасының барлығы,оның тақырыбы – сұлулық пен адалдықтың рәмізіндей,көл еркесі,табиғат көркі аққуға оқ ату екендігі айтылады.

Заманымыздың ғажайып ақындарының бірі,алауратқан таңдардан,қарауытқан таңдардан түйсік алатын,көрінбейтін сиқыр бояулардан,естілмейтін құпия дыбыстардан тоят алатын Мұқағали мұрасының таза мөлдір шынайы поэзиясынан «Аққулар ұйықтағанда» поэмасының тақырыбын,идеясын оқушылар көмегімен аша түсемін,кезінде жаттаған,өздеріне ұнаған шумақтарын еске түсіре отырып,осымен тақырыптас «Аққудың айрылуы» поэмасына қысқаша шолу жасаймын.

Сәкеннің терең де мазмұнды,көркем суреті,терең сезімі ойға толы,сиқырлы ұйқаспен жазылған лирикалық шығармалары оқырманын тез баурап алады.

Ақын шығармаларының бір алуаны ғажайып табиғат суреттері,қайталанбас сұлу көрініс,өйткені табиғат ақынға қанатты шабыт береді.

Сәкен жырларының ерекшелігі – оның шынайы құдіреттілігінде.

І топқа

2.Су тазалығын бейнелейтін ...

3.Пішін келістілігін ...

4.Сезім сиқырлылығын ...

5.Әсем қозғалысын ...

6.Дыбыс ерекшелігі: келісті үндестік

7.Эпитет,метафора,теңеулерді белгілеу.

ІІ топқа

2.Жағымсыз дыбыс,немесе аянышты үнді ...

3.Құс ұшуын ...

4.Құсқа адам әрекетін беруді ...

5.Күнәсіздік,пәктік белгісін ...

6.Қызыл қан айна көлге жылап ақты

7.Эпитет,метафора,теңеулерді белгілеу.

Берілген белгілеу ақ парақтар мен сұрақтар оқушылардың өз бетінше ізденуіне бағыттайды.

Оқушы мұғалім ақпаратымен,өз ізденістерімен оқып талдай отырып,пайымдайды.Оған біршама уақыт беріледі.Нәтижесінде оқушылар өз пайымдауы мен тұжырымдарын сұхбаттаса отырып,поэма бойынша талдап шығады. (сызба)

Мұғалім:

• 
  Аққудың сұлулық рәмізі,табиғат еркесі мен көл көркі екендігі
  
• 
  Бір-бірінен адалдық,тазалық,шынайылық,тәкәппарлық,тектілік қасиеттерді көретіндігін
  
• 
  Аққу жарасқан қос жүректі лүпілі,ақ махаббат иесі екендігін
  
• 
  Ел арасында «Аққуды атуға болмайды,махаббатты қорлауға болмайды» деген қағида барлығын айтып дәлелдейді.
  
• 
  Онда көркем сөзбен аққуды сипаттайық.
  

2-сұрақ. Оларға қастандық неге адамзат қолымен жасалады?

Оқушы. - Мұқағалидың «Аққулар ұйықтағанда» поэмасында қиянат жасаушы – ана.Ана бауыр еті баласы үшін сәуегейдің сөзіне сеніп,отқа түсті.Итермелеуші күш – ана махаббаты.Құс төресі киелі аққу мен бала бір мезетте жан тапсырды.Ананың да көз алдында ақ төсінен қызыл қан ағып дір-дір еткен аққу мен ақ жөргекте екі беті албырап жанары сөніп бара жатқан бала елесі,екі сурет қатар тұрып қалды.жақындауға,мылтығын жерден көтеруге дәті бармады,есалаң күйде ...

Оқушы. – Сәкеннің «Аққудың айрылуы» поэмасындағы қиянат жасаушы сұр мерген,итермелеуші күш – қараниеттік.Жасырынып тұрып,жағаға жақындауын күтіп тұрып әдейі атты.Мұндай қараниетті,қаныпезер адамдар сирек болса да кездесіп қалып отырады.Ол қаныпезер мерген кеш те болса,өз ағаттығын сезген сияқты.Екінші аққу жалынып,»Мені де ат!» деп алдына келіп жығылса да,екінші рет атуға дәті бармады,ата алмады, - дей отырып,аққуды атушыны өткір сынға алады.

Оқушылар ойын қорыта келіп,Нұрғисаның «Аққу» күйін үнтаспадан тыңдатамын.Бүгінгі сабақтан қандай әсер алғандығын байқау мақсатында эстетикалық сезім,талғампаздық,тәкаппарлық сөздерінің астарында не жатқандығын екі шығарманы салыстыра отырып суреттейді.

Ү
П

М

Ғ

А

І

М

Қ

П

Р

А

Қ

У

Ы

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

Поэзия әлемінде өз ойын көркемдікпен,асқан шеберлікпен бере білу екінің бірінің қолынан келе бермейді.Бұл тек шабыты өте жоғары,өлең шығару дарыны бр үлкен талант иесінің қолынан ғана келеді.Сондай таланттардың бірі,поэзия әлемінің асқар шыңы – Мұқағали Мақатаев.

Мұқағали аға - өмірінің соңына дейін қолынан жүйрік қаламы түспеген,қазақтың қара өлеңінің құдіретіне,терең сырына қаныққан ақын.Сөз құдіретінің мән-мағынасын терең түсініп,сөз маржанын бейнелі өрнекпен кестелейтін Мұқағалидай ақын кемде-кем.

Балалар,сендерге сабақтың тақырыбын қалай деп ойластырып алсақ жөн болады деген едім.қане,сол туралы айтып,онан соң дайындаған леңдерді талдаңдар.

Бір өлең жоқ қайығы қалтылдаған,

Төрт тұяғы тайпалған жорға кілең,

Астарына тысы сай алтынданған.

«Поэзия» атты өлңі оқылып,поэзия - өмірдің көркем бейнесі екені,поэзияның өзі адамның өмірімен тұтасып жатқандығын айтып,мұнда ақынның сөз қолданысында эпифоралар басым екендігі талданады.

3-топ жетекшісі: Сабақтың тақырыбын «Мұқағали – қайта туған ақын» деуді ұйғарып отырмыз.Мұқағали поэзиясы – тірі поэзия.Оның өлеңдерін білмейтіндер,әнмен орындамайтындар кемде-кем шығар.Бұл туралы Роза Қунақова «Жыр басы Қарасаздан басталған М.Мақатаев бүгінде ән болып,аспанда қалықтап,жыр болып жұлдыздармен сырласып,сонау аспан әлемінде шырқап барады» дейді.

Мұғалім: 3-топтың да тақырып таңдағндарына риза болып,дұрыс деп бағаладым.

Ары қарай топ-топтағы оқушылар өлеңдерін оқыды.

1-топ: Мұқағалидың атаанаға,туған жерге,Отанына деген сүйіспеншілігі шексіз еді,сондықтан «Көзің нұрсыз дейсің сен», «Оңай сөз ғой Отанды сүйем деген», Сағынып аңсап барғанда» өлеңдері оқылып,оның айрықша сүйіспеншіліктерін жыр өрнегінде әсем кестелей білгендігі талданады ...

2-топтың оқушылары сөз алып,лоар махаббат,достық тақырыбындағы жазған өлеңдерін оқып,талдады.

«Ғашықпын! Шын ғашықпын,сол адамға», «О, махаббат, сен әлі тірі ме едің», «Дариға,домбырамды берші маған», «Бала едік, ә», «Сәби болғым келеді», «Арулар», «Армысыңдар,адамдар» өлеңдерінің қалай өмірге келгендері айтылады.

1-топ оқушыларды 2-топ оқушыларына сұрақтар қойды.

Махаббат – мәңгілік,ешқашан өлмейтін сезім деп ұғатындарын айтты.

Әсет дұрыс айтады.Аққулар бір-бірінен айырылмайды.Біреуі өлсе,екіншісіде өледі.Жастардың махаббатын осы аққулардың махаббатына теңеген ғой.

Поэзияның асқар шыңы

Кітаптар көрмесіне тоқталып,оның «Аманат» атты өлеңдер жинағы жарық көргендігі,ғасыр ауысқан кезде «Ғасыр ақыны» атағы берілгендігі айтылды.

Күні: Пәні: қазақ әдебиеті Сыныбы: 11

(Қалмақ қызы мен Адақ образы. Ақынның портрет жасау шеберлігі)

І. Ұйымдастыру кезеңі.

1.Оқушызейінін сабаққа аудару.

2.Сабақтың мақсатымен,тақырыбымен таныстыру.

ІІ.Үй жұмысы.

С.Сейфуллиннің «Көкшетау» поэмасы төмендегі үлгі-жоспар бойынша сұралады.

1. «Көкшетау» поэмасының мазмұнына шолу.

2. Поэманың тақырыбы,сюжеті,композициялық құрылысы.

3. Көкшетаудың өткені,қазіргісі және болашағы.

4. «Ауызша журнал» арқылы жан-жақты мағлұмат тексеру.

Түсініктері бойынша сабақ сұрау.

ІІІ. Жаңа сабақ.

Оқушылардың назарын жаңа сабақ тақырыбына аудартамын да,төмендегі сұрақтарды қоямын.

-«Көкшетау» поэмасы қайжылы жазылды?

-«Көкшетау» поэмасы 1928 жылы жазылды.

-Ол қандай поэма?

-«Көкшетау» - туған жер туралы,оның ғажап сұлулығы мен тарихы жайлы поэма.

-Поэманың «Оқжетпес» тарауында таудың зәулім екенін танытатын сөздер мен сөз тікестерін кім тауып оқиды?

Сүп-сүйір бейне найза шың,құз биік,

Төбесі кейде тұрар бұлтқа тиіп.

Қарасаң етегінен шың басына,

Тақияң жерге түсер тұрған киіп.

Тіп-тік шың көкке қарай кеткен бойлап,

Тұрғандай таусылмайтын бір ой ойлап.

• 
  Таудың биік екенін төбесі бұлтқа тиюінен және көкке қарай бойлап кетуінен көреміз.
  
• 
  Ал балалар,тік екенін қайдан байқадыңыз?
  
• 
  «Сүп-сүйір бейне найза...» тіркесінен және шың басына қарағанда тақияның жерге түсуінен.
  

Біз бүгінгі сабағымыда роэмадағы қалмақ қызы мен Адақ образына және ақынныңпортрет жасау шеберлігіне тоқталамыз.

-Портрет дегеніміз не?

-Көркем әдебиетте адамның сырт бітімін,кескін-кейпін,жүріс-тұрысын суреттеуді портрет дейміз.

-Біз бұл суреттеулерді қай шығармалардан кездестірдік?

Кім айтады?

• 
  Ғ.Мүсірепов «Жаңа достар», Б.Майлин «Шұғаның белгісі», М.Әуезов «Әжемнің әңгімесі», Ж.Аймауытов «Ақбілек»,т.б.
  
• 
  Ақын суреттеуіндегі қалмақ қызы қандай?
  
• 
  Сұлу,ақылды,мінезді,адамгершілігі мол,сүйіспеншілігі тұрақты,байсалды,тапқыр.
  
• 
  Қыздың ақылдылығы қай жерде байқалады?
  
• 
  Қыздың ақылдылығы кімге баруды таңдау өзіне берілген кезде көрінеді.Ол көл жағасындағы биік шыңның басына орамал байлатып,кімде-кім соны атып түсірсе,соған бармақ ойын білдіреді.
  
• 
  Ақын оның көркін қалай суреттейді,оқулықтан тауып оқыыз.
  

• 
  Осы суреттеуде ақын қандай бейнені ұсынады?
  
• 
  Ақын портрет жасау бейнесін ұсынады.
  
• 
  Ақын тұтқын қыздың бейнесін неге теңейді?
  
• 
  Оның тұтқындағы солғын өңін үзілген қызғалдаққа теңейді.
  
• 
  Тағы неге балайды?
  
• 
  Мергеннің оғы тиіп,әлсіреп қолға түскен бала киікке балайды.
  

Оқушылар ақын қызды тек асқан сұлу едідеп сырттай тамсанып,құрғақ баяндай бермейді.Бірер деталь,аз суретпен оның келбнтреңін көріктендіре ашады.Жоғарыдағы өлең жолдарын жеке талдауға көшейік.

• 
  Қыз шашының ұзындығын қай сөзденқай сөз тіркесінен көреміз?
  
• 
  «Оралған аш беліне».
  
• 
  Толық түсіндіріп, талдасақ.
  
• 
  Егер шаш белге жетіп,онымен қойма,оралып жетсе,шашының соншама ұзын болғандығы.
  
• 
  Айырмашылығы неде деп ойлайсыңдар?Қыз шашының ұзындығын құр дәлелдеуде әдемілік бар ма?Әлде «оралған аш беліне» әсем бе?
  
• 
  Әрине, «Оралған аш беліне» әсем.
  

Мен оқушыларды одан әрі талдауға төселдіремін.

-Ал қыздың қасын қалай бейнелеген?

-Қап-қара қарлығаштың қанатына теңейді.

-Ал,оқушылар,осы айтқанымыз жеткілікті ме?

-Ақын тек теңеумен шектелмейді,қарлығаштың қанатындай болып келуін көрсетеді.

-Бірінші жолдағы «қап-қара» сөзі мен екіншідегі «ақ» сөзінің бір-біріне ықпалы бар ма?

-Бар.

Өзім түсіндіріп өтемін.

Оқушылар,алдымен ақын «қап-қараны» көрсетіп алды да,содан соң ақ маңдайға орануына назар аударды.

• 
  «Аш белі көк шыбықтай солқылдайды» деген жолдан не көруге болады?
  
• 
  «Қыз белінің жіңішкелігін және жарасты қимыл-қозғалыс үстіндегі қалпын тамашалауға болады.
  
• 
  «Қолаң шаш бейне жібек толқындайды» жолына үңілсек ше?
  
• 
  Қыз шашы жұмсақ әрі қалың.
  
• 
  Оқушылар,оны тек қана жұмсақ,қалың деп хабарлай салып тұр ма? Ойланыңдаршы.
  
• 
  Жоқ оның толқындануын,толқынданғанда да жібектей жұмсақ боп толқындануын құлпырта нақыштап тұр.
  
• 
  «Жаутаңдайды»сөзінен не түюге болады?
  
• 
  Қыздың әрі қорқып,әрі үміттене қарауын аңғарамыз.Сонымен қатар онда сондай бір мөлдірлік,сүйкімділік бар.
  
• 
  Оқушылар,әсемдікті сақта деп,он рет,тіпті жүз рет жалаң ақыл айту әсерлі ме,әлде,жоғардағыдай бірер әсем сурет әсерлі ме?
  
• 
  Бірер сурет әсерлі.
  
• 
  Міне,өнер құдіреті,оның адам сезіміне әсер ету күші образ мәні осындай.
  
• 
  Адақ поэмада қалай суреттеледі?
  
• 
  Ол поэмада кең пейілді,адал,ер жүрек,қайырымы мол адам болып суреттеледі.
  
• 
  Ақын тағы оның қандай қасиеттерін толықтыра түседі?
  
• 
  Іске тиянақты,әділ,кішіпейіл,елге жаққан ер мінезді,оның үстіне ол - әнші.
  
• 
  Ақын оның ұнамды портретін қалай бейнелеп береді?
  

• 
  Адақтың күшті екенін сыртқы келбетінен-ақ аңғаруға бола ма? Кім айтады? Біз ол келбетті қай сөздерден аңғарамыз?
  
• 
  «Көк құрыштай». Бұл тіркес оның денесінің пісіп,қатқаны сондай,тығыз,қатты екені білінеді.оның бейнесін одан әрі «бейне шойын» тіркесі дамыта түседі.Тіпті саусақпен түртсең,қол батпайтындай әсер қалдырады.
  

Көкше бойында ерекше күшті адамдар болған,оны әріден ұйықтап жатқан «Жеке батыр» және Адақ бейнесінен,беріден Балуан Шолақ,Қажымұқан бейнелері арқылы көріп отырмыз.

Оқушылар,поэмапның «Бүркіт пен аққу,мерген» бөлімінде ақын Адақ батыр бітіміне тағы назар аудартады.қараңыздаршы, «Бұлтиған бұлшық етті құрыш білек,жиырылып ырғалтады күшін білеп» сөздеріне үңіле білуіміз керек.

Ойлаңыздаршы,бәріне пішін келістілігі,қимыл әдемілігі жарасып,үндесіп тұр емес пе?

• 
  Оқушылар,бәріңе ортақ сұра:Биіктегі орамалды атып түсіру кезінде Адақ қай сипаттармен танылады?
  
• 
  Мергендігі мен күштілігі.Мерген болмаса,дәл тигізе алмас еді.Қарулы болмаса,садақ оғын сонша алысқа жеткізе алмас еді ғой.
  
• 
  Ал,жұмбақ шешуінен нені аңғарамыз?
  
• 
  Ақылдылығы,данышпандығы танылады.
  
• 
  Өзінің үйлену мүмкіндігі бола тұра,қызды азат етуді өтінуі кезінде Адақ қандай сипатымен ерекшеленеді?
  
• 
  Мейірімділігімен.