Сюймекликге харс. Акъ башлыгъым, къара джамчым къарачай

Аллай бир джууукълашаса анга.

Аны ючюн керекле бизге

Джарыкъ, джылы, халал, иги сёзле.

Иги ишге бурулалла ала,

Игиликни джууукълашдыралла ала

Юсюн-башын да, юйюн да, тёгерегин да,

Таза тутхан, ариу тутхан – олду Адам.

Адамлыкъ – ол тазалыкъды.

Джарты моллалагъа, джарты алимлеге да тюбей,

Джаныуарлагъа, хайуанлагъа да тюбей,

Игилеге, аманлагъа да тюбей,

адам сюрюуледе Адамлагъа да тюбей,

Кераматы болгъанлагъа да тюбей,

Шыйыхлагъа, файгъамбарлагъа да тюбей,

Нюрден джаратылгъанлагъа да тюбей,

Джыл къайтарыучулагъа, Китаб ачыучулагъа да тюбей,

Адам улуну тарихин тюшюре эсибизге,

Китабны джорукъ этиб кесибизге,

Не соруугъа да джууаб табаргъа кюрешебиз,

Не ауруугъа да дарман табаргъа кюрешебиз.
Билимли болургъа, иманлы болургъа – Адам болургъа кюрешебиз.

Палахдан, азабдан къутулургъа, сакъланыргъа кюрешебиз,

Адамча джашаргъа, джашау этерге кюрешебиз.

Аллах айтханча джашаргъа кюрешебиз.

Адам адамгъа салмаса азаб –

Джашаудан иги болмазед бир зат.
Бу дунияда джангыз бир затха

Къул не бий болургъа излемейме мен.

Ёзден джашау, эркин джашау дейме –

Олду эм уллу насыб эм къууанч.

Джандет, джаханим да джюрекдеди, билеме,

Джаны болгъан бары билелле аны.

Адамла да Джерде – алай.

Ёлсек, къалсакъ да дунияны кёргенбиз,

Джашау, ёлюм да хакъды – билгенбиз:

Насыблы, насыбсыз да – биз.

Тангнга сау чыкъгъан къанатлы бла бирге

Джырлайма – джылы, джарыкъ кюннге къууана.
Адам адамгъа салмаса азаб,

Кеси кесине салмаса азаб,

Табигъатха салмаса азаб –

Джашаудан иги болмазед бир зат.

Къыш эди. Ол эсимдеди.

Чынгылны эрни бла бара эди джол...

Ол джол бла киши джюрюмейди энди.

Тауушу да чыкъмай къала эди...

Огъары джанына къарасанг –

Къаяла юсюнге оюлалла деб къоркъа эдинг.

...Ол къара ташны агъартхан эди къар.

Къарны уа къызартыб эди къан –

Кёргенин унутмайды джаш.

Акъ башлыкъда – бармакъ басхан бир къан тамчы.

Эшта, окъ таулуну башындан тийген болур эди.

Ол бу аумаз ташха къабланнган болур эди.

Бу ачы хапар джайылыб элге,

Эл саулай тургъан эди ёрге –

Ёзге, не башлыкъ, не джамчы танылмады,

Джоюлгъанны не ызы, не кеси табылмады.

Сын Таш деб къойдула ташны атына.

Бюгюн да турады ол таш алайда –

Къарала, агъара, къызара.

Меннгеми, сеннгеми, ангамы?

Тийрегеми, элгеми, халкъгъамы?

Джолгъамы, Адамгъамы, заманнгамы?

Джол да, эл да джокъду бюгюн былайда.

Зулму тутхан, сюрген, къыргъан бары,

Джаназысыз, кебинсиз, сынсыз къалгъан бары

Бу Ташха – «Сын Ташым» дерге боллукъла.

Сын Ташым дейме бюгюн мен да анга.

Гитчеликде огъуна кёргенем ташымы, сынымы.

...Тенгиз толкъунла джаба къумда ызымы,

Сын ташымы кёреме анда, таулада...

Сын ташым кёреем ол Таш таулада.
Меники кёреем

Окъ тешген ол акъ башлыкъ да, къара джамчы да,

Къарны къызартхан къан да меники кёреем.

Меники кёреем ол Сын Таш таулада.

Толкъун ызындан толкъун, тёлю ызындан тёлю.

Энди бизлеге да

Джууукълашады ёлюм:

Ёлмезлик а – джокъ.

Бирчады джорукъ.

Кырдыкга, терекге да:

Джер къаты тартыб турады кесине,

Учаргъа къоймай Кёкге да.

Джер-Кёк чекден ётерге къоймай.

Кетебиз – тёлю ызындан тёлю –

Бу дуния джашаудан бирибиз да тоймай.

Джаздан, джайдан сора келеди –

Ол да насыб, ол да къууанч.
Къачда туууб, къышда ёлгенле,

Джазны, джайны кёрмей ёлгенле,

Джашамай ёлгенле –

Къыйынлы, зауаллы алалла.

Дунияны, джашауну да кёрген,

Андан сора аджалы джетиб ёлген –

Насыбсыз тюлдю.

Кёрюне – кёрюрюн кёрюб –

Алай киргеннге, джылау джокъду.

Джашамай ёлгенди – джарлы.

Сау къалыгъыз, Таш бла Терек,

Сен да рахат бол, Къазакъ Бёрю –

Ызына айланыб къул болмаз азат тёлю.

Бизни да унутмаз азат тёлю.
Къул, бий билмей джашар ёзден тёлю,

Нарт ата-бабаларын эсгерген эркин тёлю,

Амантиш итлерин къурутхан джигит тёлю,

Харамдан, гюнахдан къутулгъан асыл тёлю,

Джуртуна, джазыууна ие болгъан Керти тёлю.

Диним-тилим-джуртум деген – Адамды, Халкъды.

Джашагъан, ёлген да – хакъды. Джангыз,

Тюзлюк, Эркинлик ючюн сермеше, джаша, ёл –

Ол заманда «Керти Адам, керти Эркиши» дерикди эл.
Алай бла джашарыкъла Адам, Халкъ, Эл.
ДЖАШАУ бла ДЖЮРЕК
1

Джюреги кимни да – алгъа – джулдузчады,

Айланады кёкледе учуб.

Артда джашау тюеди – ол кюеди,

Сора,

Къаралыб, къатыб, джарылыб, сыныб,

Джюрек:

Мен араб тилни билирге излейме

Къуран ол тилде болгъаны ючюн,

Файгъамбарыбыз да ол тилде сёлешгени ючюн.

Мен тюрк тилни билирге излейме

Ол мени ана тилим болгъаны ючюн.
3

Мен ингилиз тилни билирге излейме

Ол дуния тил болгъаны ючюн.
4

Орус тилни да билирге керекди –

Кърал тилди ол.

Кърал бизге джетдирген къыйынлыкълада

Гюнахы джокъду аны.

АМАНАТ
«Ёлеме» деб, билмей къоркъа,

Дуния джолуму къысхарта-къыркъа,

Бюгюнлеге джетдим.

Джашау, ёлюу, тирилиу да – чакъ.

Джашау, Ёлюу, Тирилиу да – хакъ.
Нем игиди мени кырдыкдан, терекден,

Къушдан, балыкъдан, бёрюден, кийикден?

Мен да – аланы бири, алача бир джан:

Джашау – къазауатды, кёк-джер да – бетджан.

Ич-тыш дуниямы, ахратымы да джарыт.

Мен джаныуар, хайуан да тюлме, шайтан, джин да тюлме –

Дуния намысдан, ахрат азабдан да къоркъгъанымы таныт.

Хайуанлыкъдан, джаныуарлыкъдан кесими, халкъымы да тазалай,

Фыргъауунла, файгъамбарла да джашагъан дунияда джашадым,

Кюе, ёле, тюнгюле, дагъыда тириле, джашадым.

Сёзюнден кюч алыб, джаздым, сёлещдим.

Адамны къадары...ахсыннган, кючсюннген да этдим,

Узакъ-къысха джолда джангылгъан, тюшюннген да этдим.

Халал, харам дерге да джетди заманым,

Юренирге, юретирге да джетди заманым,

Энди... кетерге джетди заманым.

Джашадым – къыйынлыкъ, къууанч да кёрдюм,

адамны – Адам, сюрюуню да Халкъ болуб кёрдюм,

кесими да Адам болуб кёрдюм.

Узакъда-джууукъда – джулдузу бла Ай.

Соруу-сууал – бары да алда:

Джыгъылыб не бугъунуб къалаллыкъ джокъду джолда.

Дуния джолуму къысхарта-къыркъа,

Мен да бюгюнлеге джетдим.

Ана тилни, Ата джуртну, Халкъны

Келямлы-къаламлы-къамалы джашлагъа аманат этдим.
Да алайды къадар:

Джашау-ёлюу-тирилиу да – кёзюу,

Джашау-Ёлюу-Тирилиу да – керти.

Ас-саламу-гъалейкум джулдузу бла Ай,

Ас-саламу-гъалейкум Малкъар-Къарачай.

АКЪ БАШЛЫГЪЫМ, КЪАРА ДЖАМЧЫМ КЪАРАЧАЙ

(китаб 2004 джылны джайында джазылыб башланнганды)

китабны башха аты: ДЖАН

Сёз тутдургъан Ёз,

Кёкден эннген джарыкъ,

Джол кёргюзтген джарыкъ,

Ол джиберген джарыкъ –

Нюр къанатлы Сёз.

Дерс башлатхан сес,

Эс табдыргъан сес,

Кёкден келген сес.

Андан келген Келям,

Нюр джарыкъдан буйрукъ,

«Окъу» деген буйрукъ.

Барыбызгъа буйрукъ:

Окъу, къара джай,

Къара таны, джай.

Файгъамбарны юсю бла,

Болуб буйрукъ, джорукъ,

Бизге джетген джарыкъ:

Къара таны, джай.

Айнырса алай бла,

Хорлам келир алай бла.

Бол джулдуз бла, Ай бла.

Джырламайын, айт, не этсин къанатлы:

Джарыкъдан, джылыудан, умутдан толду дуниясы,

Сакълайды узакъда, мийикде, чууакъда уясы.

Ауузунда чёбю бла къанатлы.

Ата джуртдады аны джаны-джюреги,

Мындагъы уа – къуру саны-тёнгеги...

Хей, уллу аман къышха чыдагъан къанатлы,

Хей, джазгъа джаны сау чыкъгъан къанатлы,

Аллах энди айырмасын Джуртдан.

Алай а къайда уянг болгъан Таш, Терек?

Чачылыбды, бузулубду тёгерек,

Джыламайын, айт, не этсин къанатлы?

Къайыталмазлыкъла ючюн да джашар, джырлар, джылар,

Къанатсыз къалгъанлагъа да эс табдырыр, кёл этер,

Кетген кюнден да дерс алыр, тюшюнюр, оюм этер –

Къанатлы джангыдан къурар дуниясын.
Алай а къоркъуу кетмез эсинден –

Юсюндеди тарих къалагъан джюк.

Зулму-терслик болмагъанды тюб.

Келир кюн да не келтирир, къайдам...

Минги Таугъа чыгъаргъанед Расул,

Алада къала билмедим ансы.

Да бирле айтханча болмазем асыл –

(аны юсюне да джетмеди акъыл)

Ансы Кёкден энмезем джерге.

Чууакъ эди Кёк, таза эди къар...

Эки къанатым – Къарачай-Малкъар –

Чыгъаргъанелле мени мийикге,

Къонуучу джерге малаикле.

Минги Таудан къычыргъанем азан,

Чакъыра Бирликге-Эркинликге-Тюзлюкге.

Халкъым эшитген болурмед, къайдам...

Къуранны, Шериатны кесине джорукъ этиб алмай,

Кесин харамдан, гюнахдан тазаламай,

Иманлы окъууну-билимни джолунда бармай,

Хакъ джолда бармай,

Къалай къутулур зулмудан-зорлукъдан?

Аллахха къуллукъ этмеген,

Ибилисге этеди къуллукъ».

Бу керти затланы айтханем мен,

Кесими отха атханем мен.

Аллах ючюн, Адам ючюн, иман ючюн.

Къыйналама, алай а сокъуранмайма.

Хакъ джолда нек бармайсыз деб да, сормайма.

Мен адамлыкъ-муслиманлыкъ борчуму

толтурургъа кюрешдим.

Аны ючюн назму, аят тилледе да сёлешдим.

Аны эшитиб, намазгъа уюду эсе бир адам –

Мен борчумдан чыкъдым. Кесими орнума да бир адамны

Хазырлаб кеталсам – ёлюмсюзлюкге санайма аны.

Сен джангыз бир адамны, бир Терекни, бир Ташны къутхар.

Хар адам бирер адамны, бирер джанны къутхарса –

Бютеу дунияны, адам улуну къутхарады ол.

Ийнанама эшитир, тюшюнюр деб, бир адам.

Эсден кетмейди.

Ол бизге не кече, не кюн

Тынчлыкъ бермейди.

Кетмейди кёлден.

Къадаргъа бойсунуу, басым-сабырлыкъ

Джетмейди бизге.

Къууана, къанат кере,

Зулмугъа болабыз аш

Экинчи кере.

Ичибизден.

Къыстаялмайбыз, къуруталмайбыз аны

Эсибизден.

Ауузу кюйген суугъа да юфгюреди.

Ёзге, джюрек, къой, тубаннга юрме.

Озгъан джангурну джамчы бла сюрме.

Не этгин, сенден кючлюдю къадар.

Джюрек, кесинги бошуна бошатма,

Керексиз къайгъыгъа кесинги ашатма.

Ичингден къызыб, кюйюб башлама.

Озгъан джангурну джамчы бла сюрюб,

Кесингден, менден да бошама.

Кесингден, менден да бошама.

Намыссыз адамны сёзю да, кеси да.

Ол къоркъады джангыз таякъдан,

Аны тыйгъан сынджырды джангыз.

Былалла адамны Адам этген.

Адамны адамлыкъ шартларында

Не болур бетге-намысха джетген?

Намысдан ычхыннган сёз да, адам да.

Бет-намыс болмагъан джерден

Узакъдыла Аллах да, иман да.

Джашы джашха, къызы къызгъа

Ушамагъан бир джурт, бир халкъ.

Джокъду мында адет-намыс.

Хапарсызла андан джаш, къыз –

Бузулгъан эл болады талкъ.

Имансыз халкъ болады талкъ.
Башха джуртлу бир къарала –

Тынчлыкъ бермегенле Гъарбха, Шаркъгъа –

Бий болгъанла Джуртха, Халкъгъа,

Халкъдан бошайдыла ала.

Хаулеликни джайгъан – ала,

Халкъны манкъурт этген – ала,

Джуртха тоноу этген – ала.

Къутхармайды къызын, джашын,

Сюрюуге бурулгъанды халкъ –

Узаймайын боллукъду талкъ.

Джуртунда да джуртсузду халкъ.

Халкъ джуртуна тюлдю ие,

Джазыууна тюлдю ие –

Узаймайын боллукъду талкъ.

Халкъгъа, Джуртха ие – ала:

Джуртну байлыгъы алагъа аш,

Халкъ да алагъа къул-къарауаш.

«Джигитле» къыралла бир-бирин.

Ичиб, эсириб, мылхыр болуб,

Айланалла сылхыр болуб.

Къаралагъа тёшек болуб...

Къалай къалды бу эски халкъ

Хайуан болуб, эшек болуб?

Бир уллу халкъ тюб болгъанды,

Сакъламагъанлыкъдан кеси кесин:

Хаулеге, ичкиге бериб кесин,

Харамгъа, гюнахха бериб кесин –

Имансызлыкъгъа бериб кесин,

Шайтаннга хорлатханды кесин,

Кеси къурутханды кесин.

Былагъа болур болгъанды...
Джуртум таба кетди эсим.

Халкъым таба кетди эсим.

Джулдуз, Ай тамгъалы Тейри халкъым!

Сеннге уа бармыды къоркъуу?

Башынга эркинмисе?

Джуртунга, джазыуунга иемисе?

Джашаргъа сюемисе?

Тюб болгъанлагъа къара да,

Ала этгенни этме сен:

Ибилисге, шайтаннга тюл,

Джаратхан Аллахха бойсун,

Аллах айтханча джаша –

Олду къутулууну джолу.
Эй, мийик Джуртлу Халкъым!

Сени Хакъ джолда кёрмей ёлсем,

Къабырда да табмазма тынчлыкъ.
ДЖАН
Бош айландым, джаз келди деб, къызына –

Къыш къыяма келе турад ызына.

Бузлатады чууакъ кёкде джулдузну,

Бузлатады джер джюзюнде джанкъозну.

Не къысхады джер адамны къууанчы.

Джерде джанкъоз, кёкде джулдуз – джан деген.

Таша къудрет – джан да бериб, «джан» деген.

ДЖАН деген.

Къарангыда, джарыкъда да джан деген.

Джан деген.

Оноу-магъана-буйрукъ:

Джан.
ТОХТАУСУЗ СЕРМЕШЕЛЛЕ АЛА
Басдырыкълана, илгене,

Тынгысыз джукълайды къама да.

Тар къында къан тюшле кёре,

Джокъду рахатлыкъ анга да.

Къайнатхан оту къайдады?

Сууутхан сууу къайдады?

Къайдалла кёгю, джери да?

Минги Нюр Тауда табылгъан,

Джулдуз темирден джазылгъан

Кёк къылыч къалай къалыред

Джулдуз джазыулу болмайын,

Бёрю ауузлу болмайын?
Тейрини адамгъа саугъасы,

Тейри адамына саугъасы –

Кёкледен эннген къуш къылыч,

Ой бёрю ауузлу къурч къылыч.

Итледен, амантишледен

Къутхаралдынгмы джуртунгу,

Къутхаралдынгмы халкъынгы?

Сакълаялдынгмы Тюзлюкню?

Айтханын этиб Тёрени,

Разы этдингми Тейринги?

Сен къайтаралдынгмы иманнга?

Огъесе,

Зорлукъ этмей, зорлукъ да этдирмей,

Алаймы джарадынг инсаннга?
Сен тюлсе Кёк не Джер къылыч,

Сен тюлсе Гъарб не Шаркъ къылыч,

Сен тюлсе Заман не Халкъ къылыч,

Сен – Тейри къылыч, Хакъ къылыч.

Бир темирден джазылгъансыз,

Бир Аллахха бойсунасыз,

Къуллукъ этесиз бир Аллахха.

Не къамагъа, не къаламгъа.

Аллах ючюн, Адам ючюн

Тохтаусуз сермешелле ала.

Бийчеле джарытхан кечеле.

Биз алай чыгъыучанбыз тангнга –

Сюймеклик гюнахла кечиле.

Кийикле, мийикле да кёлде,

Мен да хазырма ары,

Джангыз, сен ышар да: «кел»,- де.

Сюймекликге бармыды чек?

Ёлчелерге бар эсенг базгъан,

Ма джюрегим – сууабын, гюнахын да чек.

Бу кече кёрюннгенди бизге

Эки Кюн къошулгъанча бирге,

Эки Кёк къошулгъанча бирге,

Эки тау суу къошулгъанча бирге,

Эки дуния къошулгъанча бирге.
Бюгече

Дефтерлерибиз аууушуннганды бизни,

Къадерибиз джазылгъанды бизни,

Бир джангы дуния башланнганды бизге.

Сизден келген джарыкъ – джумшакъ эмда сакъ.

Бу къадер кече эригенле ташла да.

Сен да, бар къоркъууунгу-къайгъынгы ташла да,

Бол терекге, кийикге, мёлекге да хоншу.

Бал суудан толгъанды къошун.

Сюймеклик «къулху» тюшгенди бизге.

Бюгече алайбыз. Кюн бла Айбыз.

Алда уа – джылау, алда уа – сынау...

Бюгюн а – джашайбыз.

Ата джуртум тарлыкъ этди,

Ана тилим тарлыкъ этди,

Сора мен тышына кетдим.

Тышы да тарлыкъ этди,

Бу хаух дуния тарлыкъ этди,

Сора мен...дуниядан кетдим.
2
Иегими табар ючюн,

Мен минг тиширыудан ётдюм,

Кёб тенгизден-теркден ётдюм.

Бу дунияда табалмадым –

Сора... дуниядан кетдим.
3
Мен ол Сёзню табар ючюн,

Магъанасын англар ючюн,

Аны айтыб, тынглар ючюн,

Кёб кюрешдим. Табалмадым,

Анга джууукъ баралмадым:

Ол – дуния сёз тюл эди.

Ол – Кёкледе джашай эди,

Джюрекледе джашай эди,

Кёзден а таша эди.
Ол Сёз мени таба эди,

Джаныма джарай эди,

Бир бек джууукъ узакъдан

Манга къараб тура эди.

Ол Сёз келе эди кеси –

Аны кёре эди кёзюм.

Ол Сёзню джарыгъы бла

Анга тюберге умут этдим.

Сора... дуниядан кетдим.

Эмен бла Тал терек.

Бир-бирине къарайла

Эмен бла Тал терек.

Ала андан ёталмай,

Бир-бирине джеталмай

Тургъанлы ненча заман.

Бир къыз къараед манга.

Мен да къараем анга.

Арабыз а – кърал чек.

Мен келтирдим башханы.

Ол да кетди башхагъа.

Къалгъан – сюймеклик джара.

Къуругъанды кеси да.

Андан сора не керек?

Алай къайда Тал терек?

Эмен терек да къайда?
Джюрек тартды да артха,

Къайытыб келдим. Не табдым:

Къуругъан сууну ызын,

Аны эки джанында

Эмен дюккюч, тал дюккюч.

Сора арлакъда кёрдюм

Аладан бир гёзенек,

Аууб тургъан гёзенек,

Къатыб тургъан гёзенек.
Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,

Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,

Зауаллыла бир-бирин

Къучакълаб къатхандыла.

Ма джазыу.
Эмен терек, Тал терек,

Эки кесилген терек,

Эки джарылгъан джюрек,

Къуругъан сууну ызы,

Эмен къазыкъ, тал чыбыкъ,

Аууб тургъан гёзенек...

Сынау болуред бизге.

Бизни бир-бирибизге алай байлагъанды,

Эмен къазыкъгъа тал чыбыкъны

Ууадых этиб бургъан кибик.

Къадаргъа къайырылыр къарыу да джокъду.

Барабыз къуруй, къата.

Мен – эмен къазыкъ, сен – тал чыбыкъ.

Мени къазыкъ этиб ургъанлыгъына,

Алайгъа да тамыр ийиб,

Джетеклениб тебрегенме.

Джашаб, айныб кетер эсем да.

Сизлеге болушлукъ этер эсем да

Ким биледи.

Керти джашау андады.

Анга ийнанама.

Анга хазырланама.

Атыб келген джарыкъ тангны да,

Эки джарыкъ Кюнню да,

Эки толгъан Айны да,

Гюнахсыз кёкню, гюнахлы джерни да,

Гюнахсыз мёлекни, гюнахлы Хауаны да,

Джаннетни, джаханимни, къыйынлы Адамны да

Кёреме Сеннге къарасам.

(меджисуу заманладан суратла)

1.КЪОШУЛУУ
Къыз тебреди

Кёгюрчюнча мурулдаб, джыланча къымылдаб.

Джаш тебреди

Тюлкюча ышарыб, къабланча хырылдаб.

Сора, бир-бирин буудула да,

Кечени тынчлыгъын буздула ынгычхаб.

Кёзлери бла тыйды –

Санларымы къыйды.
Агъара, къызара тургъан булутдан

Шыбыла къарагъанча,

Эки кёз къарады.
Бутла туудургъан умутла,

Кёзле къурутхан умутла –

Кёкден акъ чакъгъан терекге

Эне келиб, къоналмай кетген,

Къанатлылагъа ушадыла.
3.КЁЗЮУ
Миннген тюшеди.

Келген кетеди.

Кирген чыгъады.

Къобхан чёгеди.

Тургъан олтурады.

Толгъан бошалады.

Боран шаушалады.
АДАМ БОЛУРГЪА КЮРЕШ
«Мен сюймейме къараланы,

Мен сюймейме сарыланы»,-

Деди биреулен.

Акъсакъал да джууаб этди:

Аланы акъ, къара, сары, къызыл... кёрюннгенлери

Къылыкъларына, адамлыкъларына, иманларына кёреди.

адамда Адамны кёрюрге кюреш.

адамны Адам этерге кюреш.

Кесинг да Адам болургъа кюреш».