НАЗМУНУ КЪУРАЛЫУУ ЭМДА ОКЪУЛУУУ

Сен а – Китаб окъуучу –

Онгдан солгъа окъургъа кюрешесе аны:

Ахырдан ауалгъа – Сёзню башланнган джерине.

Сен а – Кёк бла байламлы, кераматлы –

Тёбенден (тюбюнден) ёрге окъургъа излейсе аны.

Биринчи чапрагъы дефтерими

Ахыр чапракъча кёрюнеди сеннге.

Дефтерими ахыр бетинден тебрейсе окъуб.

Тюрлендиреме сёзюмю джолун-джоругъун:

Онгдан солгъа, тёбенден ёрге,

Ахыр бетден тебрейме джазыб.

Ол да амалсыз болуб,

Дефтерни ахырындан

Онгдан солгъа

Аягъындан ёрге

Тебрейди окъуб –

Джетер ючюн Аллына, Атына, Башына.
Назму тизгинле атлауучлача:

Джангыз, энгишге тюл, ёрге

Атлаталла окъуучуну кёзюн, кёлюн.

(кёзю энгишге къараса да, кёлю кёлтюрюледи ёрге;

кёзю джерге къараса да, кёлю кёлтюрюледи кёкге).
Джангы сёз тууады алай.

Назму къуралады алай.

Сёз – адамны да алыб –

Чыкъгъан джерине къайытады.

Лечь бы как зверь на лечебные травы,

И лежать так в глуши, зализывая раны.
2
Не видеть никого; не думать ни о чём.

Горы, ущелье, сосны, река;

Синее небо, белые вершины, зеленая трава.
3
Крик ночной птицы (клик ночи);

Вой (песнь-танец) одинокого волка;

Бей одинокого волка (бойся одинокого волка);

Бой одинокого волка.

Стоишь на склоне как один из деревьев.

Мысли уходят. Душа уплывает.

С берега всё видно.

Что не деревенеет, не каменеет –

Твоя душа, твоя жизнь – уходят.

Всё это видишь.

Душа прощается с телом.

Долгие проводы – лишние слезы.

Но:

И не допускай насилия над собой».

5
Какая разница: молния, топор или пила?

Дерево не почувствует – оно мертво.

Река течёт, уходит.

Камни на берегу. Камни везде.

Много камней.

Гуду, мурдар, къахме – къайда джийиргеншли – баш болгъан дунияда,

Зулму-зорлукъ джашнагъан дунияда,

терслик Тюзлюкню, ётюрюк Кертини ашагъан дунияда,

Къайгъы джюрекден бошагъан дунияда,

Хар не да ёлюм бла бошалгъан дунияда,

Сабырлыкъ берген неди бизге?
Сабырлыкъ берген а неди бизге:

ётюрюк-терслик Кертини-Тюзлюкню унутдуралмайды,

Чексиз къарангы да Кюнню, джулдузланы джутуб къоялмайды.

Ёлюм болгъанлыкъгъа джашау тауусулмайды.

адамла арасында бардыла Адамла.

китабла арасында бардыла Китабла.

Тюз-терс, Керти-ётюрюк, Иги-аман

Не болгъанларын биледи адам.

Алай эсе, къурумаз джашау.

Адам кесин хорлатмаз шайтаннга.

Олду кюч берген бизге джашаргъа.

Файгъамбарла, фыргъауунла да джашагъан дунияда

Джашайса сен да.

Сюйсенг – джан да джулдузлагъа къошул,

Сюйсен – джукълан да къарангыгъа къошул.

Сайлау кесингдеди.

Андадыла Джан бла Джюрек,

Андадыла Таш бла Терек.
Анда къалгъанла Терек бла Таш.

Орнундан чыкъгъан ит – бёрюлеге аш.

Къазакъ бёрю да – ит джыйыннга аш.
Тыш джерни сайлагъанма джуртда тузакъдан.

Бёрю улуу чыгъады энди узакъдан.

Аны эшителле джууукъла, узакъла –

Бёрю кеси уа кёрюнмейди энди.

Джангыз, улууу келеди ётюб тенгизден-теркден.

Ёлген джулдузну джарыгъы келгенча кёкден,

Бёрю улуу келеди алай.

Энтда кёб заманны келгенлей турур –

Кёб амантишни тынчлыгъы къурур;

«Хакъ, Халкъ» дегеннге уа – ол къанат болур.

Халкъны сагъайтхан бир ышанды, белгиди.

Дунияда джашагъан, ёлген да игиди,

Джангыз, джарыкъ тёге бошалса ёмюрюнг –

Джерде чыракъча не джулдузча Кёкде

(къоркъуу да, умут да джашайла кёлде).

Джети къат Кёк боллукъду ахыр джурт манга – (ийнанама анга).

Игиликге-Тюзлюкге-Кертиге къанат бола,

Джашарыкъма «Бёрю джулдуз» ат бла – (анга да ийнанама).

Кёк да, Джер да джашнайла кёлде.

Къоркъуу да, Умут да джашайла кёлде.

Улуу да, джарыкъ да чыгъалла кёлден (джерден);

Улуу да, джарыкъ да энелле кёлден (кёкден).
Джерде итле, Кёкде джелимаузла

Бёрю джулдузгъа бермейдиле тынгы-тынчлыкъ.

Алай а, къара кючле хорлаяллыкъ тюлле аны,

Къарангы джуталлыкъ тюлдю аны –

Анга джокъду, башхалагъача, къартлыкъ-ёлюм:

Улугъан джарыкъ – Бёрю джулдузну БЕТИ-АУАЗЫ

(воющий свет – Волчьей звезды лицо-голос; лик-глас; облик-суть; форма-содержание; образ-подобие; совесть-проповедь;).

Анга джокъду ёлюм.

Озгъан джангургъа джокъду джамчы.

Юсден кетсе да, эсден кетмей,

Ёлтюреди бизни къыйынлыкъ.

Башдан аякъ сакъатдыла бары:

Ким саулугъун, ким джаулугъун, ким да бёркюн

Тас этиб, къалгъандыла сау.

Тукъумларын, атларын, ата-баба атларын да тюрлендириб,

Ала гяуур болуб, алай сау къалгъанла.
Джанлары сау ёлгенле ала.

Харам тынгылауну ийиб турсала да,

Ёле-тириле, ёле-тириле, джанауалда джашайла ала.

Адамча джашаялмай-ёлалмай къыйынлашалла ала.

Байламлы болалмай ахлулары бла,

Иманларын, бетлерин, халкъларын, джуртларын да ташлаб,

«Джаныбызны къутхардыкъ» деб, туралла ала.

Джанларын тюл, тёнгеклерин къутхаргъанла ала.

Ёлгенлеге сукъланырча болгъанла ала.

Джазыкъсынама аланы сабийлерин.
Алай а, кишиге болмайма Тёре.

Къутулуу джолну хар ким кесича ангылагъанды.

Ол кёзюу – бек уллу сынау болгъанды.

Халкъбызмы, Адамбызмы – хар кюнде сыналабыз.

Бир-бирле хайуаннга, джаныуаргъа бурулалла;

Бир-бирле уа – ёлюмню аллында да сакълайла бетлерин-намысларын:

Къутхаралла халкълыкъларын, адамлыкъларын,

Къоруулайла динлерин-тиллерин-халкъларын-джуртларын.

Къыйынлыкъдан сакъласын Аллах.

Тутуула, къазауатла, сюргюнле –

Азмыды халкъ кёрген палах?!

Озгъан джангургъа джокъду джамчы.

Юсден кетсе да, эсден кетмейин,

Къыйынлыкъ ёлтюреди бизни.

Озгъан джангургъа бармыды джамчы?

Джангур артха къайытыргъа да болур –

Келлик джангургъа уа хазырмыд джамчы?

Бармыды джамчы?
АЛЛАХНЫ ДА БОШАЛАДЫ ТЁЗЮМЮ
Неди мени къыйынлыгъым, бушууум,

Халкъым кёрген палахланы къатында?!

Бир къауум да адамланы атындан

Халкъгъа оноу – тоноу этиб турдула,

Тутуб, сюрюб, джегиб, къырыб турдула.

Къайдасыз сиз, бир айтчыгъыз, залимле?

Алан къралымы, Къарачай къралымы да къурутдугъуз,

Амма, бир кертини уа унутдугъуз:

«Эл ашагъан эмегенден эл Тейриси кючлю».

Алай а, адам улу джыймайды эс.

Кетген замандан, тарихден алмайды дерс.

Фыргъауунладан къутулгъанла да фыргъауун болургъа кюрешеле,

Джерни, сууну, кёкню да къолгъа джыяргъа кюрешелле,

Къалгъанланы кеслерине къул этерге, джалчы этерге кюрешелле.

Адам улу – фыргъауунланы, файгъамбарланы да кёрген адам улу –

Тюшюнмейди, тюрленмейди, тюзелмейди,

Игилик бла, тюзлюк бла джашаргъа излемейди,

Китаб бла, Шериат бла джашаргъа излемейди.
Аллахны да тауусулады тёзюмю.

Ол файгъамбарла, Китабла да ие турду –

Тюшюнмеди, тюзелмеди адам улу.

Эм ахырында ахыр файгъамбарын – Мухаммад алейхиссаламны ийди,

Сууабны-гюнахны, халалны-харамны джангыдан эскертди, билдирди,

Джашауну-ёлюуню-тирилиуню, болгъанны-боллукъну –

барын эскертди, билдирди.
Тюшюнмеди, тюшюнмейди адам.

Келмей не этсин ахырзаман?!

Башха дуния, башха заман келир.

Ёллюк ёлюр, тириллик да тирилир.

Хар ким азабын-къазасын кёрюр.
НЕ ЮЧЮН?
Аллах буюргъанча джашамагъаныбыз ючюн,

Кесибизни харамдан, гюнахдан тыймагъаныбыз ючюн,

Джангыз да аны ючюн

Къыйынлыкъ-палах кёребиз, азаб чегебиз.

Аллах берген джуртну къорууламайбыз,

Аллах берген тилни сакъламайбыз,

Кертини, Тюзлюкню джакъламайбыз.

Имансызлагъа, намыссызлагъа къул болуб турабыз,

Ол джийиргеншлилени халилерине кёчебиз,

Ала бла джашайбыз, ашайбыз, ичебиз...

«О хахай, джамагъат, джоюлдукъ, союлдукъ» деб,

«Джуртсуз-тилсиз, халкъсыз-атсыз къалдыкъ» деб,

«Уят-хаят кетди, адет-намыс кетди» деб,

«Тюб болургъамы башлагъанбыз, керти?!» деб.
Да кимди бизни тонагъан, сойгъан, джойгъан,

Харамны, гюнахны бизге халал этиб къойгъан?

Кесибизбиз – хайуаннга, джаныуаргъа да ушагъан.

Кесибизден, бир-бирибизден да бошагъан.

Китаб бла, шериат бла джашамагъаныбыз ючюн,

Харамдан, гюнахдан тыйылмагъаныбыз ючюн –

Джангыз да аны ючюн

Къыйынлыкъ, палах кёребиз, азаб чегебиз.
АУАНА+++
Акъ къарда,

Джангы джаугъан акъ къарда,

Джангы джылда биринчи джаугъан акъ къарда

Кёрдюм аны – узая баргъан ауананы:

Джердегилени бирине да ушамай эди ол,

Джердегилени барына да ушай эди ол.

Эки къанатыны бири – акъ, бири – къара эди.

Тохтай да, ызына къарай, кетиб бара эди.
Бизге кёргюзе болурму эди джол?!

Огъесе, эски джылмы болур эди ол?!

Аны чапракълары,

Кемелеринден-тереклеринден айырылмагъанлай,

Космонавтлача атлагъанла кёкге.

Бошаллыкъды къууанч.

Юзюллюкле чапракъла Терекден.

Кюннге, джауумгъа да къууана, шукур эте;

Насыбы тутмагъан тюшерикди джашиллей,

Джерге джетгинчи тауушсуз сыйыт эте.

Бирине да джокъду мадар –

Алайды къадар.
Къачхы аязгъа, сууукъгъа чыдамай –

Кими алгъа, кими артха –

Бары да юзюллюкле, тюшерикле.

Энтда бир тёлю кетерикди дуниядан.

Джангы чапыракъла – джангы тёлю – къанатланныкъды.

Алай ётерикле джылла, ёмюрле.
Терек саулукъда чапракъла,

Джашай-ёле-тириле да турлукъла.

Алай а, Терекге келсе ёлюм –

Керти ёлюм ол боллукъду барына да.

Огъесе, аланы кючлери джетмезлик затха,

Мадарсыз, амалсыз, джанлаусуз боллукъ затха

«Джарсыгъандан, къыйналгъандан не хайыр» деб,

Джашаб къалыргъа кюреше болурламы?!
Алай огъуна болур – табигъат акъылманды.

Джашаугъа, ёлюмге да сагъышландыра,

Учуб-учуб тюшелле чапракъла Терекден.
КЪАЗАКЪ ДУНИЯ
Къазакъ бёрю! Къазакъ терек!! Къазакъ джюрек!!! Къазакъ таш!!!!

Къазакъ джулдуз!!!!! – бары да

Нечик ушайла, къарайла, тарталла бир-бирине.

Къазакъ бёрю! Джангыз терек!! Шайыр джюрек!!! Къадау таш!!!!

Джаннган джулдуз!!!!! – Къазакъ дуния, джаша.
НЕДИ БИЗНИ МУРАТЫБЫЗ?!
Къаллай заманла барелле...

Къаллай адамла барелле

Сыйдан, Намысдан хапарлы;

Аллах-Адам дей билгенле;

Хакъ Керти ючюн, Халкъ-Джурт ючюн,

Эркинлик ючюн, Тюзлюк ючюн,

Джаннган отха да киргенле.
Аланы кючлери бла

Айтылды бизни атыбыз,

Сакъланды хар бир затыбыз.
Талкъ болуб кетмей дуниядан,

Халкъ болуб джашагъаныбыз ючюн,

Джуртубузда джашагъаныбыз ючюн –

Биз «сау бол» дейик алагъа.

Джаннетли болсунла ала.
Биз – аланы туудукълары –

Харамдан-гюнахдан тыймай кесибизни,

Дуния малдан алмай эсибизни,

Ала джыйгъанны чача эсек,

Джуртну, Халкъны чача эсек,

Тойгъан джуртха къача эсек,

Ёлюмге эшик ача эсек,

Нарт къабырлада джатханланы,

Бизни ючюн шейит болгъанланы

Къабырларын эки джара эсек,

Сора,

Кимди бизни атыбыз,

Кюн амандан, къыямадан къутхаргъан ышыкъ да

Болгъанды меннге бюгюн ана тилим.
Халкъымдан, Джуртумдан айыргъанлыкъгъа джазыу,

Аланы орнун тутхан ана тилим

Береди манга эс да, кёл да, къарыу да.
Тил халкъда джашагъанча,

Тилинде джашайды халкъ да.

Тилинде джашыныбды-джазылыбды

Халкъны джазыуу, джолу къалюбаладан ахырзаманнга дери.

Джашаудан айырыргъа да болур,

Алай а, ана тилимден айыралмаз мени –

Шайырны ёлюмсюзлюгю олду.

Ана тилине кирген насыблыгъа

Айтадыла Хакъ Поэти – Халкъ Поэти деб.
Ёлюм джокъду шайыргъа –

Ана тилинде джашайды ол.

Аны джаны Сёзге кёчеди,

Аны джаны – Сёздю.

Джараталла.

Джангы дуния къуралады алай.

Шайыр бла Сёзю – джулдузу бла Ай:

Ала джюрекни, дунияны джылыталла, джарыталла –

Ёлюм джокъду алагъа.

Къыямат Кюнден къутулмаз.

Аны бла бирге

Аны бойнума такъгъан анамы

Джангыдан тас этгенча болдум.

Мен аны сакълаб – джюрюдюк алай.

Бюгюн а тас этдим аны...

Къалай тас этдим, билмейме, къалай?!

Аны орнун да тута эди ол,

Мени сакълаб тура эди ол...

Мен а сакълаялмадым аны.

Кёкрегимде къалкъаным-дуам,

Сахтиян тышлы ючгюл дуам

Тас болду. Джакъсыз къалдым.

Анам кетди, дуам кетди – эсим-кючюм кетди.

Кесими кетерим къалгъанды энди.
Ол дуа бла кёб тюрлю къазауатдан,

Тутмакъдан, сюргюнден, чекледен да ётюб,

Джалгъан дауну, дуния сёзню да хорлаб,

Джашар акъыл алыб тургъанлай,

Тас этдим аны.
Джуртумдан, халкъымдан-ахлумдан, энди уа дуамдан

Айырылдым. Ким биледи, не сакълайды алда?

Билмейме, не джазылыб эди анда –

Алай а, ол джазыуум болуред деб, турама.

Джырлагъан да, эжиу этген да кесим.

Болмагъан эсе талкъ, къайдады халкъ?

Кёрмейме –

тауну, тюзню ауласа да эсим.
Ёлгенни тирилтген кибик,

Сёзлеге салама джан.

Шийирден атады танг.

Сорама Терекге, Ташха:

Къайдады халкъым, къайдады тилим?

Хауа да, Адам да, тил да башха.

Бармыды джамагъат, бармыды иман?

Адам кёрюнмейди, кёрюнмейди имам –

Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.

Назму джазгъан да, окъугъан да кесим.

Азан къычыргъан да, намаз къылгъан да кесим.

Айт, Аллах, недеди гюнахым, терсим?

Джуртун тас этген халкъ тас этеди кесин.

Аллахха бойсунмагъан бойсунады шайтаннга,

Къуллукъ этеди, къул болады анга.

Аны ючюн тюзелген да джокъду.

Къаллай сёз керекди, халкъым, сени уятыр ючюн,

Дининги, тилинги, джуртунгу сакълатыр ючюн,

Кесинги! Кесинги!! Ке-си-нги!!! Сакълатыр ючюн?!
Къаллай сынау керекди, халкъым, сен уяныр ючюн?

Кёрген палахларынг этгенча азлыкъ,

Кеси кесингден кюрешесе бошаб...
Тутулуб, джесирлениб, джуртунгдан сюрюлмедингми?

Дининге, тилинге, тарихинге, атынга да бугъоу салыныб турмадымы?

Джарымынг ачлыкъдан, ауруудан, зорлукъдан къырылмадымы?

Азмыды ол тюшюнюрге, тюзелирге?!

Кесибизбиз.

Аман хансхача, ичкиге, хаулеге кесибизни кесдирген да

Кесибизбиз.

Кесибизбиз.

Кимни, нени терслерге кюрешебиз?

Не этерге керекди, халкъым, сен уяныр ючюн,

Халкъ да, тил да, джурт да бир-биринден къууаныр ючюн,

Барыбыз да бир-бирибизден къууаныр ючюн?
ТАУКЕЛ БОЛАЙЫКЪ+++
«Джазгъы джабалакъ» деб атагъанем биринчи китабыма ат.

Ол «Сенсе мени насыбым» деген ат бла кёргенед дунияны.

Энди керти атын къайтарсам аны,

Китабны аллында терслигим кетер.

30 джыл «Джазгъы джабалакъ» бла аны арасы.

Джангы джазыб башлагъан китабыма да

«Къышхы къыяма» деб, атагъанма ат.

Къалгъан ишге къар джауад да дейле,

Кесим къалыргъа да болурма къар тюбюнде –

Алай а, аны оноуу меннге джетмезлиги хакъды.

Къалюбаладан Ахырзаманнга дери,

Джети къат кёкден джети къат джерге дери,

Джети къат джюрекге дери

Джетген джарыкъды сёз.

Къыямат кюнню келечисиди сёз.

«Къыямат кюнню эсгере» деб –

Адамла кеслерин эслерле деб,

Къара кючле бла этеме къазауат.

«Намаз замаН» деб, китабым къайтарады джууаб.

Кёкден, Джерден, Байракъдан, Китабдан да (китабымдан да),

Джангы Ай бла джулдуз турады къараб.

«Таза – азаТ» деб бергенме ат.

«Тейри адамы» деб китаб да джазыб,

Тейри адамы деб, этгенме ант

Джашаргъа, ёлюрге да

Иман ючюн, халкъым ючюн, джуртум ючюн,

Эркинлик-Тюзлюк-Тазалыкъ-Игилик-Халаллыкъ-Ариулукъ ючюн.

Ала ючюн

Джазыуларын кеслери джазгъанладанбыз биз.

Билебиз ким ючюн, не ючюн джашаргъа кереклисин.

Билебиз ким ючюн, не ючюн ёлюрге кереклисин.

Джокъду тыхсыу, ахсыныу, тарыгъыу.

Бары да джашау-сынау-керамат,

Бары да Аллахдан келген аламат.
Къадарыбызгъа тыйыншлы болайыкъ.

Джашаргъа, ёлюрге да таукел болайыкъ.

Иман бла джашаргъа, ёлюрге, тирилирге да хазыр болайыкъ.
ДЖАЗГЪЫ ДЖАБАЛАКЪ бла КЪАЧХЫ ШЫЛПЫ++
Тюбедиле

Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.

Боз булут чырмалды джанкъылычны белине.

Къара булутну агъартды джазгъы элия.

Къачхы кёкню кёкрегин кюйдюре ойнады джазгъы элия.

Къачхы шылпы, сакъ, сууукъ болса да, джукълаталмады аны.

Алай а къачхы ёртен джазгъы гяхиникни джандыралмады.
Джылай, айырылдыла

Джазгъы джабалакъ бла къачхы шылпы.

Алай эсе,

«Къуруйду тил, тюб болады халкъ –

Дуниядан болабыз талкъ» деб,

Нек къоркъабыз быллай бир?
Джазла, джайла, къачла, къышла да келе-кете,

Адамла, халкъла, къралла да

Джаратыла, джашай, чачыла, къырыла, ёле,

Аланы орунларына башхала келе,

Ала да ёле –

Табигъатны джоругъу алайды,

Джашауда бола келгени алайды.
Сора, быллай бир къазауат этиу, даулашыу,

Быллай бир къыйналыу-къыйынлашыу

Керекмиди?
Терек джаз сайын чагъады,

Кёгет этеди. Къач ала уа

Ызына айланыб къатады,

Чапыракъ арытады.

Терек кёб джылны джашайды алай.

Джаз-джай чагъады, чапракъланады, кёгет этеди.

Алай а... бир кюн... Терек кеси да ёледи.

Терек чапракълача чагъалла, агъалла.

Башха джаз башха чапракъла чыгъалла –

Заманы бла ала да ауушалла, ауушуналла.

Ёзге бир кюн джашау кеси да къурургъа болур.

Башланмазгъа да болур.

Дуния джорукъ алай эсе, алай –

Сора, «къуруб барабыз» деб,

Нек этебиз къуугъун, хахай?!

Джаны болгъан бары джашайды, ёледи.

Ол буйрукъдан-джорукъдан къутулгъан джокъду.

Джангыз Тереклеге, файгъамбарлагъа да келгенди ёлюм.

Джашаргъа излеген – джашарыкъды;

Тирилирге излеген – тирилликди.

Боллукъ – боллукъду. Боллукъду буюрулгъан.

Тюрленмезлик джорукъгъа къайырылгъан

Джигитликмиди? Акъылманлыкъмыды?

Къалай болайыкъ биз аладан онглу, аладан уллу?!

Айтыб, этиб, борчдан къутула эсенг, гюнахдан чыгъа эсенг –

Болду.

Иманынг-бетинг-намысынг айтханны эте эсенг,

Кеси-кесингден кёлюнг чыкъмазча джашай эсенг,

Аллах айтханча джашай эсенг –

Болду.
Башхала тынгламайла, англамайла деб,

Биз айтханча атламайла деб,

Джокъду къыйналыу.

Иннети, джашауу ючюн

Хар ким кеси берликди джууаб.

ЭЛ – 12. 04. 1955 – 12. 04. 2005 – ЛИ
50. Элли.

Эл`ли. ЭЛ-ли.

40 джаны болгъан.

Эрикгенме, аланла, сизден;

Ичигизде джокъду бир ёзден –

Барыгъыз да къулласыз сиз.

Таза суулагъа,

Джашил табигъатха

Тюлсюз тыйыншлы.

Терек да, къанатлы да

Тазалла сизден,

Башдыла сизден.

Ёзденлик, адамлыкъ.

Сиз билген –

Хыйлалыкъ, харамлыкъ.

Гуду бла мурдар...

Джокъмуду халкъгъа

Бир дарман, бир мадар?!

Къалмагъанды не бий, не ёзден.

Къайры кетейим, адамла, сизден?!

Бир джукъгъа кеталлыгъым джокъду,

Кесимден къачаллыгъым джокъду,

Бош къыйдырама кёзню, сёзню –

Мен да... биригизме сизни.
40-НЫ ЧЕГИНДЕ
Урбун изледим 40 джылгъа дери,

Дорбун излейме 40 джылдан сора.

Ётюб мийик чекледен, бекден,

Келди ауаз джети къат Кёкден:

Сёзню ызындан барсын сёзюнг;

Китабны ызындан барсынла китабларынг...

...Мен бираз туракъладым.

Джарыкъ толкъунланды: бери къара.

Къарадым – къара таныдым – окъудум:

Къара джай. Окъуу-билим джай.

Меннге ышаннганча, ышаргъанча кёрдюм.

Кёлтюрюлдю кёлюм.
Къарачай демек – къара таны демек;

Къарачай демек – къара джай демек;

Кюн, Ай демек, джулдуз, Ай демек;
Къарачай демек –

Къурч (КъРЧ) бла юч Ай (А-А-Ай) демек;

Кёкню буйругъун толтуруу демек;

Хакъ Кертиге бойсунуу демек.

Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.

Шийир тауну тёппесине чыгъыб,

Сёз дорбундан къарайма дуниягъа.

Джер тёбеде, джюджюлеча , адамла

Айланалла тартыб, сюйреб бирер чёбню,

Кёрмейдиле джулдузланы, Кёкню –

Чёб тюбюнден чыгъалмайла ала.

Чёб ючюн, дуния мал ючюн этелле къазауат.

Унутханла файгъамбарланы, Китабны,

Эслемейле бурун тюшген джараны, табны.

Адам аман бла бошайды ёмюрюн.

Мени уа келеди билирим:

Кимди, неди адам? Къайрыды джолу?

Нек ушайды джаныуаргъа, хайуаннга?

Къыйнаргъа, къыйналыргъа да неге керекди ол?

Аллах сюйюб джаратхан джанладан тюлмюдю ол?

Таш-агъач, тау, суу – бары къууанырча кёл.

Ой насыбсыз, къайгъынгы къой; харамдан-гюнахдан тазалан.

Рахат джаша. Джашаудан къууан, керпеслен, зауукълан.

Унутма болгъанны-боллукъну, дунияны-ахратны да.

Аллах буюргъанча джаша; окъу, билим ал.

Тазалыгъынг бла, адамлыгъынг бла дуниягъа къууат сал.

Белги сакълаб, умут этиб Аллахдан,

Файгъамбарча, къарайма дорбундан:

Джерге да, кёклеге да болгъанма джууукъ –

Файгъамбарлыкъча берилгенди меннге назмучулукъ.

ТИЛЕК
Я Аллах,

Сенден башхагъа табынмазча, ийнанмазча,

Сенден башхадан джукъ тилемезча,

Акъыл-кюч бер, иман-насыб бер, билим-керамат бер.

Адамдан, къралдан, табигъатдан джукъ тилемезча эт.

Сени джолунгдан таймай барырча эт.

Я Аллах, аллай къарыу бер.

Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.

Къадар меннге бергенди мадар

Халкъым ючюн джашаргъа, ёлюрге да.

нафыс да Намысны хорлай эсе,

терслик да Тюзлюкню дженге эсе,

ётюрюк да Кертини дженге эсе,

Учузлукъгъа беребиз джол,

Сыйсызлагъа беребиз къол...

Ёзденбизми, Адамбызмы биз?!

Хар ким кеси этсин анга да джууаб.

Айырылмай харам-халал, гюнах-сууаб,

Тыйыншлы болмазбыз Кёкге не Джерге.

Джазыуунгу кесинг джазмасанг,

Башхала кеслерине джараулу джазалла аны.

Англаргъа уа керегек аны...

Джокъду дауум дуниягъа, ёмюрге да.

Къадар меннге бергенди насыб,

Тюзлюк ючюн джашаргъа, ёлюрге да.

Таягъы болурма мен.

Буракъны къанаты болалмасам,

Туягъы болурма мен.

Джашил байрагъы нюр тёге...

Кёрюнюр мийикден, узакъдан

Джашил бурхучукъ – Джер тёбе.

Ёлгенле, саула да бар.

Умметине уллу Аллахдан

Джаннет тилер файгъамбар.

Джигит ёлюр ат юсюнде.

Халкъ-Джурт ючюн джанын берир –

Алай къалыр халкъ эсинде.

Къатлай Аллах берген тилин,

Джакълай умметин-миллетин,

Къоруулай туугъан джуртун-джерин,

Алай джашар керти Адам,

Алай ёлюр керти Адам.

Адеб-сый-бет-намыс ючюн,

адам Адам болур ючюн,

халкъ Халкъ болур ючюн,

Артха турмаз ёзден Адам,

Джан аямаз керти Адам.

Элни да ары тартханла бла,

Халкъгъа къара джакъгъанла бла

Къазауат этер керти адам.

Ёкюл болур джашилликге,

Халкъын тартыр мийиклеге –

Китабха, окъуугъа-билимге.

Халкъын терс джолдан тыяр,

Аны Хакъ джолгъа джыяр –

Керти адам алай джашар.

Алай ёлюр керти Адам.

Ёлюр эшикде, ат юсюнде,

Шейитча къалыр халкъ эсинде.

Сымайыл

Джерде джазыб, Айда сууутуб,

Боракъ атына ишлегенди айыл.

(башха айыл чыдамагъанды анга;

джерлеялгъан да болмагъанды аны).
Ёлюмсюзлюкге кетерге тебреб,

Минги Тауну башына чыгъыб,

Дюлдюрюню джюгенин, джерин да алыб,

Башын алагъа салыб, къалкъыгъанды;

Борагъын а къойгъанды бошлаб.
Андан бери,

Боракъны кишнегенин эшитгенлей,

Джер да, Кёк да, джюрек да башлайла джашнаб...
Минги Таудан къарайды Минги Тау –

Сымайыл къарайды Минги Таудан.

Ючюсю да саула.

Джуртубуз-Халкъыбыз-Орайдабыз

Кёк бла Джерни чегича туралла.

Тилекмиди, зикирмиди, джырмыды, кераматмыды?

Бары да. Минги Тау –

Халкъ-Джурт-Тил-Тин белгибизди бизни;

Кёлюбюздю-Халибизди-Сёзюбюздю бизни.
Джырчы, хаджи, малаик да къарайла андан;

Нарт Дебет, Къарашауай да къарайла андан;

Гемуда да, Боракъ да къарайла андан;

Тюненебиз, тамблабыз да къарайла андан.

Тил Къобанны башыды Джырчы Сымайыл,

Тил Къобанны аягъыды Билал хаджи.

Къобан а саркъады Минги Таудан.

Минги Тау а – Халкъды-Джуртду-Орайдады-Белгиди.
Барыбыз да Минги Таудан башланабыз.

Андан энебиз да, чачылабыз, джайылабыз дуниягъа.

Минги Тау а, бир агъара, бир къарала къарайды ызыбыздан.

Бизбиз аны бетин джарытхан, мутхуз этген да.

Айланы, джылланы, ёмюрлени.

Биз а энебиз, кетебиз, ташаябыз кёзден,

Ёзге Минги Таудан айырылмайбыз биз.

Тансыкъдан ёле тынгылайбыз аны джырына.

Джууукъда, узакъда да Минги Таугъа тыйыншлы болуб,

Джашаргъа кюрешебиз; алай а, билебиз:

Не ёледи, не башха тюрсюннге кёчеди;

Не хунагъа джарашмагъан таш болуб, атылады,

Не да энчилигин тас этиб,

Хуна ташланы бири болуб къалады.
Бизге джарсый, къайгъыра, къыйнала,

Минги Тау къарайды узакъдан.

3

Къар, Ай да, Къарачай да

Шыйыхла, мёлекле да

Минги Таудан къарайла.
Кёзден кетгенле да

Къарайла андан.

Кёлден кетгенле да

Къарайла андан.

Къарайла андан.

Мен да къарарыкъма

Бир кюн андан.

Кёрлюкмюсюз сиз?

Къууаныб, салам

Берликмисиз сиз?

Тёнгегим-саным,

Джаным а, джаным,

Къайытыб ары,

Къарарыкъды сизге.

Джашау, насыб

Тилерикди сизге.

Тюберикме мында.

Къайсынны, Муссаны да

Кёрлюкме мында.

Берликме салам.

Ёзге алкъын саума –

Ала ючюн да джазады къалам.

Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.

Барынга да тынчлыкъ, рахатлыкъ, салам.

Джашил нюрюн ача, Джер къарады ёрге.

Огъай, джер аш тюл эди ала узатхан –

Бизни тебсиге келишмезлик хантлаелле ала,

Бизни чархыбызгъа джарашмазлыкъ хантлаелле ала.

Бизле – топракъдан джаратылгъанла –

Джулдуз джарыгъын ашаб джашаялмазбыз.
Бир ауаз келди мийикден, теренден, Кёкден:

«Бисмилля» деб ауузугъузгъа тийиргенлей,

Сюйсегиз джиннге, сюйсегиз мёлекге буруллукъсуз.

Ёлюмсюз да боллукъсуз.

Кюн джарыкъдан джарыкъ, дженгил да боллукъсуз.

Къайры да кюн джарыкъдан къызыу джетериксиз, барлыкъсыз».

Не джин, не мёлек болургъа излемейме мен.

Аллахдан аны тилемейме мен.
Мен башха зат тилейме Аллахдан:

Сакъла дейме Джерни, джердегилени ёлюмден, палахдан.

Бизле ауруу, къартлыкъ, аджал билмезча эт,

Бизлеге ахыр кюн, ахырзаман да келмезча эт.

Адамла къууаныб, зауукъланыб джашаб турурча эт.
Джерни, джердегилени тазала гюнахдан-харамдан,

Джин да, малаик да сукъланырча Адамгъа.

Тилегими къабыл эт: Джерни джаннет эт,

хауаны Хауа эт, адамны Адам эт.

Не да бизлеге аллай кюч, иман бер

Джерни джаннет эталырча кесибиз,

Джаннет джашау къурарча кесибиз».
Джокъду джууаб тилегиме мени.

Кесибизбиз къутхарлыкъ кесибизни.

Соруу белгиге ушайды джолубуз.

Ким биледи, къайры элтир джолубуз?

Къайда, къачан, къалай тохтар джолубуз?

Чексиз болурму, огъесе, джолубуз?!

Игилик сакълама башынга сен.

Аны назмуларын, джырларын

Урлагъанладан, тонагъанладан –

Аладан –

Ол Аллахсыз, фахмусуз, зар къауумдан

Не сакъларгъа боллукъду?
Аны джырларын джырлатмай,

Китабларын чыгъартмай,

Кесине да ат-бет атаб,

Къралгъа эрши кёргюзтюб,

Тарбуууннга тыйыб тургъанлагъа

Не айтыргъа боллукъду?

Муссаны да ёлтюрдюле ала.

Орусланы Махаметден,

Аппаланы Хасандан,

Къаракетланы Иссадан,

Биджиланы Асхатдан да

Бошагъанелле ала.

Халкълыкъны, Адамлыкъны, Ёзденликни джаулары,

Аллахны, Адамны да джаулары

Кимлелле ала?

Ибилисни, ибилис джорукъланы къуллары.

Алалла къоркъуу салгъан

Ёзден халкъны джуртуна, намысына, тилине, тарихине, кесине да.

Бу зат эсимдеди – джазсам да назму, къылсам да намаз.

Ой джашил умуту Ташны,

Къанатлы умуту Ташны.
Ташдан чыкъгъан джашил нарат,

Ташда ёсген джашил нарат –

Орнундан тебалмагъан ташны

Кёкге узалгъан къолу,

Кёкге созулгъан къолу.
Тилсиз къолу бла сёлешгенча,

Таш да тереги бла сёлешеди

Дуния бла эмда Кёк бла.
Сангырау сокъур тилсиз Ташны

Бу джашил субай нарат терекди

Къулагъы, кёзю, тили да;

Джюреги да, тилеги да.

Къанатлы умуту Ташны –

Ташдан чыкъгъан Джашил Терек,

Ташда ёсген Джанлы Терек,

Къадау Ташда Джангыз Терек.
Шайырла, Адамла да ангылайла сизни:

Таш бла Терек – Тёнгек бла Джюрек.

Джюрек – джуртха,

Ата джуртха тартады:

Танг да меннге

Минги Таудан атады

2

Таудан къарайды Танг,

Тауну башыды Танг.

Тау бла Танг. Танг бла Тау.

Не мийиклик, не кюч барды «ТАУ» тауушда.

Тау дегенлей, кёрюнелле акъ ауушла,

Чууакъ кёкде къанат къакъгъан деу къушла,

Къаяладан секириб келген кёк суула.
4
Тау бла Танг.

Бирге джыйылгъан танг джарыкъды Тау.

Танг джарыкъды Тау.
5
Джюрек Джуртха,

Ата Джуртха тартады.

Танг да меннге

Минги Таудан атады.

Джюрек а – Кёкге:

Адамны къыйынлыгъы

Ма анда болур.

Тартадыла Адамны:

Тынгы-тынчлыкъ бермейин

Дайым къыйнайла аны.

Кергендиле адамны:

Ёлюм къутхарлыкъ болур

Сынау дуниядан аны.

Джан-сан демек,

Джулдуз джерде джанса демек.
Инсан демек –

Болмазлыкъ да болса демек.

Бетин Кюннге, джюрегин нюрге буруу демек;

Джангылса да, абынса да, джыгъылса да –

Аякъ юсюне туруу демек,

Алгъа, ёрге барыу демек.
Хар нени да –

Джерни, Кёкню да,

Джашауну, ёлюуню, тирилиуню да

Билиу демек; тинтиу демек.

Чексизликге, белгисизликге, ёлюмсюзлюкге

Атлам демек, атлау демек.
Инсан демек ...
СЁЗЛЕНИ ЁЗЛЕРИ
1

Къара суу. Къара тенгиз. Къара таш. Къара джамчы. Къарашауай. Къарачай.

Акъ тенгиз. Акъ тау. Акъ танг. Акъ башлыкъ. Акъ сёз.

Къарачай.

Минги Тау. Минги танг. Минги таулу. Минги халкъ.

Къарачай.

Мангысы болмагъанны ангысы болурму?

Мангы – мангылай;

Ангы – ангылай.

Анг – Манг – Танг – Тау – Тенгиз – Кёк.

1957 ДЖЫЛНЫ ЭСГЕРЕ+++

Кюн тюбюнде джауады джангур –

Туугъан джерим, кюл, ышар, джангыр.

Аман къышны хорлагъанды джаз –

Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз.
Мингини да джарыкъды бети –

Къайытханды анга миллети.

Къайыталмай къалгъанла да кёб –

Джылай, джашнай, аязыйды Кёк.

Тюзде къалса, боллукъ эди талкъ.

Акъсакъал къарт – ийнагъы элни –

Джалан аякъ басады джерни.

Сууун ичед, джалайды ташын.

Зикир этед, джырлайды джырын,

Унутханды нарт Джырчы джылын.

Къартла сюргюнде къылгъанла намаз.

Ёзге аладан сау къалгъан да – аз,

Кёбюсю ёлгенле келгинчиннге джаз.

Унутургъа боллукъмуду аны?

Джуртларын тилегенле ала Аллахдан,

Биз а джаннет тилейбиз алагъа Аллахдан.

Не этейик, бизден кючлюдю къадар.

14-чю ёмюрню эсге тюшюрген 14 джыл.

14 ёмюрча кёрюннген 14 джыл.

Хайда, Халкъым, джазыуунгу джаз,

(ансы аны джазгъанда башхала

къан джаугъанын кёргенсе башлагъа).

Къарча тамалын салгъан юйюнгю сюе,

Джуртунга, насыбынга бол ие,

Аллах айырмасын энди джуртунгдан сени –

Къыйынлы халкъыма буду тилегим мени.

Джанымы джурту да – Минги Тау.

Джыргъа бурулгъан бир Тауса сен.

Минги Тауса сен.

Джаша сау-эсен.

Кёкге тартхан бир таууш.

Кёкге элтген бир аууш.
Инсанла къараучу джер.

Малаикле къонуучу джер.

Файгъамбар чыгъыучу джер,

Аллахны Сёзюн эшитиучю джер.

Шыйыхла зияратха джюрюучю джер.

Мийик джер, таза джер, сыйлы джер.

Тауубуз – Минги.

Андан дуниягъа къарагъанлай,

Эсинге-кёлюнге-къулагъынга-тилинге келген:

Аллаху акбар.

Джюрегинг айтады аны,

Минги Тау айтады аны:

Аллаху акбар.

Аллаху акбар!

Аллаху акбар!!!

Эсге тюшюреме къаяда Терекни.

Амалсызлыкъмы тутады аны анда, кишиликми?

Джюреги Кёкге, мийикге тартыбмы чыгъаргъанды ары?

Огъесе, балтадан, отдан къачыбмы чыкъгъанды ары?

Мадары алай болуб тура эсе да,

Турады ол, кёгере, Къара къаяны арасында –

Умут байракъ, джашил байракъ Кёк бла Джерни арасында.

Кёкде да джетишеди палах.

Керти, мийик, эркин джашаугъа

Тыйыншлыбызмы? Дайым сынайды Аллах.

Бутакълары-къоллары бла къучакълаб Кёкню,

Бой бермей палахха, къайгъыгъа,

Къыйын болумда да аман этмей кёлню,

Чыдайды, джашайды Терек.
Шыбыла да урады Аны,

Джел-боран да аямайды Аны,

Кюн да кюйдюреди Аны –

Барына чыдайды Терек.

Ёлюмге дженгдирмей кесин,

Таш башында этеди джашау.

Ташха, Терекге да салама махтау.

Джан бла Тёнгек – Таш бла Терек.

Ташха, Терекге да ушайды джюрек.

Къайгъыгъа ашатмаз ючюн джюрекни,

Кёзге кёргюземе Таш бла Терекни,

Эсге тюшюреме къаяда Терекни.

Соруу-Суал – Джаханим, Джаннет.

Сора Къыямат кюн –

Джанла бары тирилген кюн,

Сууабынг-гюнахынг, халалынг-харамынг айырылгъан кюн,

Ташанг-турунг, иннетинг-муратынг-ишинг ачыкъланнган кюн,

Соруу-сууал этилген кюн.

Не джаннет, не джаханим.

Не джар, не къая къалгъан болмаз.

Не таш, не терек къалгъан болмаз

Мен ёрлемеген, мен минмеген.

Биз джанында мен чыкъмагъан тау къалмагъанды.

Алай а, ёрлеуден, мийикликден

Джюрегим талмагъанды, къанмагъанды.

Не къадар Кёкге джууукъ болургъа кюрешгенме.

Джыл сайын Минги Тауну башына чыгъыб,

Акъ къанатлы мёлекле бла сёлешгенме.

Кёлюм тенгизден алаша болгъанды.

Учалмайын, кесин бузад джюрегим,

Ёзге, джаным Тау башында къалгъанды.

Джаным Минги Тауну башында къалгъанды.

Джан кёкге кетед дегенликге,

Мени джаныма буз, къар ёмюрлюк юй болгъанды.

Къарачай-Малкъар деген сагъатда

Минги Таугъа бурулады дунияны кёзю.

Меннге джетген эсе, ёлюрге кёзюу –

Тау боллукъду меннге да белги.

Саулукъда, ёлгенден сора да,

Минги Тауду бизлеге белги.

Бизни бай, джарлы эте,

Насыблы, насыбсыз эте,

Къууанчха, бушуугъа бёлей,

Ёте-кете барады джашау.
Къалам бла, къама бла да сермешгенле,

Тюрлю-тюрлю иннетле ючюн кюрешгенле,

Ала да джеталмай муратларына

Тёнгереб-тёнгереб тюшелле атларындан.

Кетмей бирлеча тайыб, тёнгереб,

Тёппеге чыкъдым илиниб, ёрлеб.
Кюндюз иссиден, кече сууукъдан

Къыйынлаша джашадым дорбунда.

Кюйдюрсе да кюн, ийирсе да сууукъ,

Болдум Джерге, Кёкге да джууукъ.

Кесими этиб Аллахха аманат.

Шыйыхлагъача ачылды керамат –

Джети къат джерни, кёкню да кёрдюм,

Адам улуну да кёрдюм джолун.
Джерде болгъан, баргъан урушла, къазауатла,

Дуния мал ючюн тёгюлген адам къан,

Келишмейле дуниягъа, ахратха –

Адам Аллахха не дер Къыямат кюн?

Тюзелирге да ушамайды адам.

Учуз, кёзбау, джалгъан затлагъа иеди эсин.

Адам болургъа унамай адамла-адамчыкъла,

Ибилисни ызындан джаханим джолгъа тизилгенле...

Муну барын Нюр таудан къараб кёргенме.

Хаджгъа барыб, Каабаны тёгерегине

Бурула тургъан минг-минг адамны да кёрдюм.

«Ахырзаман келирге алкъын эртдеди»,- дедим.

Джолун да сайлайды хар ким кеси.

Джол а тауусулмай джокъду амал.

Боллукъду ахыр, болгъанча ауал,

Барыбызны да сакълайды соруу-суал.
Ташабыз да боллукъду туура,

Иннетибиз ючюн да берликбиз джууаб.

Боллукъну ачыкъ кёрдюм

Нюр таудан, Минги Таудан къараб.

Кимди, неди къутхарлыкъ адамны, дунияны?

Барына джууаб берсе да Китаб,

Титирейме Нюр Таудан къараб.

Сюргюнню, зорлукъну кёрген адамла,

Сёзню магъанасын билген адамла,

Керти таулула, айдынла, ёзден адамла –

Аллах джандетли этсин.
Къалдым – «аман артха къалыр» дегенлей,

Кеси кесиме «сабыр» дегенлей,

Джаралы Ташлай, Джангыз Тереклей.

Боран тышында тохтаса да,

Эслеринде къалмай шаушалыб,

Джюреклери замансыз ашалыб, бошалыб,

Кетелле дуниядан къыйынлы тёлюле,

Кёб зорлукъ, терслик сынагъан тёлюле.

Къорагъан кёб, къошулгъан а – аз.

Билеме, билмейме нек болгъанын алай,

Соруу белгиге ушайды Къарачай.

Бармыды Аны – нарт алан халкъны – тамбласы?

Бюгюннгю адурхайла, будиянла, трамла, наурузла –

Тышында, кенгде джарыкъ джаннган джулдузла.

Къарча джокъду аланы джыяргъа джуртха, бирге,

Джетегейли этиб, Къарачай кърал этиб, сюерге ёрге.

Динлерине, Тиллерине, Тарихлерине болалмай ие,

Халкълары бла бирге зулму отунда кюе,

Джюрексине, кючсюне, тауусулалла алай.

Ачы къадарлы халкъды Къарачай.
Алгъа иманлы Темир, артда имансыз Сталин

Тутмакъ-джесир этиб сюрдюле Джуртдан.

Дагъыда джукъ болуб джокъдан

Ызына тирилди сюрюлген, ёлген, тас болгъан Къарачай.

1828-чи джыл. 1943-чю джыл. Ноябрны экиси... –

Къарачайны къралы, къраллыгъы къурутулгъан кюн,

Кюню, Айы да бирден тутулгъан кюн.

Орус, коммунист патчахлагъамы салайыкъ дау?

Ит хоншулагъамы, амантиш итлегеми салайыкъ дау?

Аллаххамы, адамгъамы, шайтаннгамы салайыкъ дау?

Башхалагъамы салайыкъ дау?

Джашауубуз, джазыуубуз-къадарыбыз

Былай ачы, къыйын болгъаны ючюн

Кимлени терслейик, кимлеге салайыкъ дау?!

Бир тилли, бир динли болургъа унамай,

Бир Аллахха бойсунургъа унамай,

Аллах буюргъанча джашаргъа унамай,

Аллах бергенни сакъларгъа, джакъларгъа, къатларгъа унамай,

Кесибиз болурбузму кесибизге къыйынлыкъ салгъан?!

Хоншуланы итликлери, душманлыкълары азлыкъ этгенча,

Бир-бирибизни тонайбыз, ёлтюребиз кесибиз да,

Дуния мал болуб Тейрибиз, эсибиз да.

Адамны керти багъасын билген, тыйыншлы багъасын берген.

Халкъны ёкюлюне, джаууна да къылынады джаназы.

Бир къабырлада джаталла ала хоншу болуб.

Халкъ-джурт ючюн ёлген аскерчи, динчи да,

Халкъын джуртундан сюрдюрген оноучу да,

Халкъын къраллыкъсыз къойгъан оноучу да,

Халкъын-джуртун сатхан, тонагъан, тонатхан оноучу да,

Джаталла бир къабырлада. Къуджур тюлмюдю ол?

Бармыды анда бет-намыс-иман?

Ахырзаман джууукълашхан болурму керти?

Джарым молла, джарым алим, джарым джазыучу, джарым оноучу –

Сизлеге чексизди дертим.
Кетди Сейит, Рашид да кетди.

Аланы адамлыкълары толу, керти

Болгъанына шагъатлыкъ этеме.

Аланы къол джазмаларына да къайгъы этеме.

Ким берир аланы хазырлаб басмагъа?

Джокъду бизде аллай джазыучу

Кесинден башханы къайгъысын кёрген,

Джазылгъан тас болмасын деген.

Джырчы Сымайылны, Батчаланы Муссаны да

Сёз хазналары туралла атылыб.

Закийлерине алай къарагъан

Бизден башха ким болур дунияда?

Керти джазыучу джокъду бизде.

Халкъына, тин байлыкъгъа къайгъыргъан

Аллай башчы, тамада джокъду бизде.

Адамлыкъ дараджабыз алайды бизни.

Бир-бирибизге ат-бет атайбыз, зардан ёлебиз –

Фахму дараджабыз да алайды бизни.

Кимибиз да харам чабакъча тынгылаб,

Фахмулу да джюреги джарылыб ёле –

Алай бла, ёлюм барыбызгъа да келе.

Билебиз, кимледен азаб чекгенин Исмайыл Семен,

Къайсы шыбыла кюйдюргенин билебиз Муссаны да,

Къалгъанланы да, къалгъанланы да...

Адамлыкъ, ёзденлик къалмазла къъуруб.

Тин, тил, адеб-намыс къалмазла къуруб.

Халкъ Аллахын эскерир, тюшюнюр, тирилир.

Сёзню-Китабны магъанасын окъур, ангылар, билир.
Къайгъырыр дуниягъа-ахратха, саугъа-ёлгеннге да.

Рахатлыкъ келир саугъа, ёлгеннге да.

Минги халкъыбыз Минги Таууна тыйыншлы болур.

Къарча да къабырында бир рахат солур.

Ёлюкню джуугъан кибик.

Сора болдум дуниягъа

Джангыдан туугъан кибик.

Джангыданмы тирилдим?

Хей, бу кёзбау дунияны,

Айт, несине терилдим?

Башха дуния болурму?

Ким къатышдырды мени –

Къара джинми, обурму?

Кёкге учхан джанмамы?

Экиленнген, бёлюннген

Мен саумамы, шаумамы?

Джаннетинден-джуртундан

Сюрюлген адаммы,халкъмы?

Джаннетине-джуртуна

Къайытхан адаммы, халкъмы?
Бу джангы Ай бла джулдуз

Сын ташдамыд, кёкдемид?

Бу кёрюнюу не затды –

Тышындамыд, кёлдемид?

Тенгизмиди, таумуду?

Чегетни кесгендиле –

Джангыз Терек саумуду?

Къадау Ташны кёрмейме.

Джарылгъанлыкъгъа джюрек,

Дерт кёбдю да – ёлмейме.

Мени тыяр чек джокъду.

Бирбиз Къалам-Таш-Терек,

Бизни хорлар кюч джокъду.

Не хаким, не кесим англамазча.

Гебен къалатырча болама бирде,

Бирде уа – чёбден атламазча.

Къанатсыз англамаз кёлюмю.

Кёкде джулдузгъа бир джетгинчи,

Сюймейме келирин ёлюмню.

Адам тюлдю хайуан, джаныуар.

Аллах аны Адам этиб джаратханды,

Ол кесин этиб кюрешсе да хайуан, джаныуар.

Мёлеклеге ёлгюнчю тюберге излейме.

Аланы акъ къанатларын сыларгъа излейме,

Джерде къызланы ийнакълагъан кибик.

Тохтамагъанлай чамым, джаншауум.

Бир Кёкча, бир джерча джашнай,

Билеме, ёллюкме джашлай.

Бёрю улуулу къышым да сау къал.

Алай а, минг джылдан къайытыб келликме

Джер дунияны бир кёрюр ючюн,

Халкъымы, джуртуму бир кёрюр ючюн.

Аллах айтса, ол кюн да бу джуртда кёрюшюрбюз.

Минг джылдан сау-эсен тюбеширбиз.

Ала тюлдюле бизден.

Ала сюймейле халкъны,

Ала билмейле Хакъны.

Къул болургъа излеген да –

Тюлдюле ала Адам,

Джокъду алада иман.

Къуллукъ-къарауашлыкъ а – джокъ.

Дин айырмайд тукъум, халкъ;

Тюрсюн болсун къара, акъ –

Анга джокъду башхасы.
Джангыз кёлюнг-джюрегинг,

Бютеу чархынг-тёнгегинг,

Ашагъанынг-кийгенинг,

Джашагъан джеринг-юйюнг

Болсунла кирсиз-таза.
Зорлукъ этме, этдирме,

Иманлы бол, Адам бол,

Бир-биринге дагъан бол –

Буду динни тамалы.

Ала тюлдюле бизден.

Халкъны бёлелле ала,

Джаулукъ этелле ала.

Джаратмагъанды бизни.

Аллахха къаршчы баргъан –

Шайтанны ишиди ол.

Сен къул болма башхагъа –

Дуния малгъа, адамгъа,

Къралгъа не джорукъгъа.

Бий да болма башхагъа.

Ёзден бол.
Сен бир Аллахха бойсун,

Хакъ кертиге къуллукъ эт.

Айыргъанла къул, ёзден –

Ала тюлдюле бизден.

Къарачайда – Сымайыл.

Эки шыйых айтхан Сёз –

Халкъыбызгъа хамайыл.

Тин, тил хазнасы халкъны.

«Берилген эсе фахму,

Айырт къарадан акъны.

Эки айырсын сёзюнг».

Аны аманат этгенле

Сымайыл бла Кязим.

Иги сёз болсун сёзюнг».

Аны аманат этгенле

Сымайыл бла Кязим.

Халкъ бла бир болсун ёзюнг.

Тюзлюкге къуллукъ этсин

Иннетинг-ишинг-сёзюнг».

Джашадыла дунияда.

Сёзлери, ишлери да

Бизге юлгю болдула.

Кязим бла Сымайыл.

Эки шыйых айтхан сёз –

Джаныбызда хамайыл.

Ким къутулур элиядан?

Ким алгъа, ким да артха

Кетерикбиз дуниядан.

Хорламазса заманны.

Бюгюн барса, тамбла – джокъ,

Ма къадары адамны.

Дунияны-ахыратны,

Туугъан-джашагъан-ёлген

Джоругъуд табигъатны.

Ауушуналла тёлюле –

Аны ючюн кёлкъалды

Болмайыкъ биз Тейриге.

Юзюлмей адам улу,

Джашаса – андан уллу

Болурму ёлюмсюзлюк?

Сиз джашагъыз тюб болмай.

Болджал джетген – кетебиз,

Башхалагъа джюк болмай.

Адамны орнуна Адам,

Къала барса – ол насыб,

Джюрегим болады хош.

Терекден учад чапракъ,

Терекге сала махтау.

Мен да кетеме алай,

Джашаугъа тилей джашау.

Джетмезин билсем да мен,

Ашыгъама джашаргъа,

Къачхан кибик ёлюмден.

Джарытхан а джолуму:

Ёлюмге тюл, джашаугъа

Къояма мен орнуму.

Дей, келдим бери, къызына.

Энди Аллахдан тилегим:

Сау-эен къайтар ызыма.

Сау этерик да халкъымды аны.

Аны билмей, аны ангыламай,

Къыдырыб чыкъдым дунияны.

Араблы шыйыхха зем-зем суу ючюн,

Разы болуб алгъыш этгенде,

«Себеб Аллахданды» дедиле ала.

Минги Тауну къараб бир кёрсем,

Джети къара суудан къаннгынчы ичсем,

Ёлдюм демезем, ёлсем да.

Джуртха джетдиралса айгъыр атым –

Кёбдю халкъыма айтыр затым.

Сорур затым да кёбдю халкъыма.

Халкъы бла джашагъан насыбды,

Насыбды джуртунда ёлген.

Ала бла джашаб, ала ючюн ёлген –

Керти насыб олду, мен билген.

Джауум тохтар, кюн аязыр.

Атланама юйге – Халкъыма, Джуртума –

Джашаргъа, ёлюрге да хазыр.

Кимни къайыгъын, кимни къайгъысын

Алады суу.
2

Джыл джабагъы арытады –

Джабалакъ къар джауады.
3

Кёкде джашайбыз биз. Джер бла бирге.

Саны санауу болмагъан джулдузланы, бизни да

Кесинде тутхан неди бу? Неди Кёк?

Хар нени да – Джерни да, Кёкню да,

Барын да ангыларгъа излеген

Адам а неди? Кимди?
БОЛУРГЪА КЕРЕКДИ
Китабны аты – тау тёппеча, Кюнча;

Назму тизгинле – тенгиз толкъунлача, кюн таякълача;

Хар назму – бирер джулдузча;

Китаб а саулай – джети къат Кёкча;

Шайыр кеси уа – джети къат Джерча.
ЭКИ ЧАКЪ – ЭКИ КИТАБ
1
Джазгъы джабалакъ джаугъан кёлюме,

Энди къачхы шылпы джауады.

Кюн тау артына ауады.

Баралла къанат джибитмей.

Мында къалгъанла къалай этейик,

Къышны къайгъысын джюрютмей.

Башха дуниягъа тарталла.

Джел сюрюб баргъан терек чапракъла

Ёлюмден хапар айталла.

Тола барады джюрегим.

Ёталырмамы аман ауушдан,

Джангыдан чагъармы терегим?

Басады кёлню-джюрекни.

Эс джыяма эсге тюшюре

Биягъы Ташны, Терекни.

«Къачхы шылпы» да джаза тургъаным.

Англармы экен джахил джамагъат

Къазакъ бёрюню, джангыз турнаны?

Джангыз Терекча чапракъланама;

Назмуланама, къанатланама...

Болама деб да къоркъама ёре турукъ.

Ол турна таууш болурму?

Ол мыдах ауаз болурму

Умут чыракъны джукълатхан?

Турна таууш да, шылпы да.

(тубанда къаядан кетелле)

къой сюрюуле да, джылкъы да.
Мен тыялмайма аланы,

Кесим да ызларындан атлайма...

Заманынг кетсе, болджалынг джетсе,

Джашагъан зорду – англайма.

Сабыр болургъа керекди.

Эркишиликге юретедиле

Таулада Таш да, Терек да.

Ушаргъа керекле назму тизгинле.

Турна тауушча тюл, орайда тартханча,

Джашаргъа керекле назму тизгенле.

Къалгъанлагъа юлгю болгъанлай,

Джарыкъгъа, джашаугъа чакъыргъанлай,

Умут бергенлей, кёл кёлтюргенлей,

Игилик, Тюзлюк хорларына ийнандыргъанлай,

Джашаргъа керекле шайыр адамла.

Къарангы джутуб къоялмайды джарыкъны, дунияны.

Тиеди Кюн, джаналла джулдузла.

Джашайды Адам. Джашарыкъды Адам.

Джукъланныкъ тюлдю джашау саудан.

Тюб боллукъ тюлдю джашау.

Джулдузла турлукъла джаннганлай,

Бири джукълана, башхасы джана.

Адамла да алай.

Юзюллюк тюлдю джашау.

Къачхы шылпыны унутдура,

Джазгъы джабалакъла джауарыкъла джерге.
КЪАЙДАДЫ ДЖУРТ, КЪАЙДАДЫ ХАЛКЪ, КЪАЙДАМА МЕН ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,

Къызы къызгъа, джашы джашха ушамайды,

Хауа, Адам кеслерине ушамайла –

Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?

Сёзлери-тиллери башха тюрлю,

Ашагъанлары-ичгенлери башха тюрлю,

Тебсилери, тебсеулери башха тюрлю,

Кеслерин джюрютгенлери башха тюрлю –

Къайдады бет, къайдады халкъ, къайдама мен?

Къалай болур, къалай болур Халкъ, Адам?

Ол бурулур къара къулгъа, манкъуртха,

Башхала ие болурла джахил халкъгъа, Джуртха.

Тышындан игини тюл, аманны тартхан халкъ,

Башханы игисин тюл, аманын алгъан халкъ,

Кесин амандан-харамдан-гюнахдан тазаламагъан халкъ,

Къалай къалыр джоюлмай, болмай талкъ?
Кёргенин эниклеб, этиб тебреген халкъ,

Ичкиге, хаулеге тюзелиб, юрениб къалгъан халкъ,

Амантишлеге-мурдарлагъа-гудулагъа-къахмелеге

къаршчы турмагъан халкъ,

Къалай къалыр джоюлмай, джыгъылмай, болмай талкъ?
Джазы джазгъа, къышы къышха ушамайды,

Къызы къызгъа, джашы джашхы ушамайды,

Былайлада мен билгенле джашамайла –

Къайдады джурт, къайдады халкъ, къайдама мен?

Джаннетден къысталгъан Адам бла Хауа.

Энди биз – аланы туудукълары –

Аладан мёлек къалай болайыкъ?

Аланы гюнахларын къалай джууайыкъ?

Джандетге къалай къайыталайыкъ?

Чабалла ары бла бери:

Унутдура аналары Хауаны,

Юзелле алмаланы.

Эркишилелле аланы гюнахха тартхан,

Джаннет – ол сюймекликди деб, айтхан.
Алай да болур:

Тиширыуну джаннети – эркиши;

Эркишини да джаннети – тиширыу.
Алай а мен ангыламагъан бир зат:

Ата-бабаланы гюнахлары ючюн

Туудукъла нек чегелле азаб?
2. ДЖАННЕТДЕН ЧЫГЪА
Чыракъны джукълатама –

Сенсе мени джарыгъым.

мин; ёрле; олтур бутагъына;

кёгетинден да къаб; тат;

тинт хар несин –

эринлеринг бла да;

къолларынг, бутларынг бла да.

Чалыш, эшил,

Чыбыкъ къазыкъгъа чалышханча, эшилгенча.
Чыракъны джандырама.

Менме сени къарангынг.

Энди джылайса неге?

Алманы къабардан алгъа

Нек этмейенг сагъыш?

Андан сора башланады джылау.

Андан сора башланады сынау.

Дуния джашау башланады.

Тышында хар не да барды:

Къум тюзле, тау тёппеле – джер-суу;

Къралла;

Джангыз – адам кёрюнмейди.
Глобусха ушайды назмунг.
СЁЗНЮ БИЙИДИ ШИЙИР
Илхам тюл, шайтан

джаздыргъан назмула,

Болугъуз кюл – мен сизни атама отха,

Мен сизни этеме харам.

Агъачны бийи бусакъ болгъанча,

Сёзню да бийи – шийирди.

Аны неси да сейирди.

Ариулукъ-Игилик-Халаллыкъ – анасы,

Ол кеси уа – Джангылыкъ.

Аны неси да – джангы.

Аятны, назмуну да къайнагъы бирди –

Аллах. Аллах а – бирди.
Аят кимлеге эте эсе къуллукъ,

Шийир да алагъа этеди къуллукъ.

Аны иннети, бети да – ариу.

Сёзню бийиди шийир.

Аны хар неси да – сейир.

Бизни Адам этген, Халкъ этген.

Алгъа элтген,

Къара кюнюбюзню да акъ этген

Къара таныгъаныбызды бизни –

Иманыбыз-динибизди бизни.

Аланы сакъламасакъ

Джукъ да тюлбюз биз.

Думп боллукъбуз биз.

Биз аланы сакъласакъ,

Ала сакъларыкъла бизни.
Ай бла джулдуз,

Ана тил бла Ата джурт –

Бизни Адам этген, Халкъ этген.

Бизни ёлюмсюзлюкге элтген, ёлюмсюз этген да –

Алалла: Ай бла джулдуз, Ана тил, Ата джурт.
АДАМ БОЛУУ
Кюн да кёзюу-кёзюую бла джанады уруб,

Джер да, тура-туруб, тебренеди.

Адам улу илгенеди:

Къалыргъамы тебреди дуния чачылыб, джашау да къуруб?

Бизгеми джетеди оноуу аны?

Дджаратхан ким эсе джашауну, дунияны –

Аны оноуундады ёлюм, тирилиу да.

Ёлмезлик кимди?

Ол тюлдю мени къайгъым, джарсыуум.
Илинмек аджалды мени сагъышландыргъан.

Кёкден келген, джерден чыкъгъан къайгъыла тюл,

Ичибизден, кесибизден чыкъгъан палахлалла

Башымы хайран этген.

Адам кеси къурутурча кёрюнеди,

Кёрген къыйынлыкъларын унутханча кёрюнеди,

Бютюн учуз, сыйсыз этеди Адам деген атны да.

Аллахны сёзюн къулакъгъа алмай,

Насыб джашаугъа ие болалмай,

Алдайла, тонайла, къыралла адамла бир-бирин;

Тонайла, къуруталла джашагъан джерлерин, табигъатны;

Джандетлерин буралла джаханимге.

адам Адам болалмайды – тарыгъайыкъ кимге?

Не этейик?

Кертиси бла да Адам болалгъан,

Борчлуду къайгъырыргъа адамлагъа,

Хакъ кертини эсгертирге, эслетирге алагъа.

Кюрешиудю кесибизде, башхалада да

хайуанлыкъ бла, джаныуарлыкъ бла.

Адам болуу – къул, бий сезимледен арытылыуду, къутулууду;

Турууду – «Ёзденлик-Эркинлик-Тюзлюк» деб.

Адам болуу – Китаб айтханча джашауду;

Ушауду файгъамбарлагъа, шыйыхлагъа.

Адам ючюн, Алача кюрешиудю,

Джанын-къанын къауумуна, адам улуна юлешиудю.
Аллай адамла болсала да аз,

Аланы кючлери бла атады танг, келеди джаз.

Аллах насыб этсин бизлеге да ол къауумгъа къошулургъа,

адамны Адам этерге кюреше джашаргъа,

къауумубузну Халкъ этерге кюреше джашаргъа;

аякъ юсюнде, ат юсюнде ёлюрге,

джаныбызны Адам ючюн, Халкъ ючюн, Джурт ючюн берирге.

2004 джыл. Ставангер.