Тіршіліктану би­оло­гия

ТІРШІЛІКТАНУ
БИ­ОЛО­ГИЯ

ӘОЖ 581.524.3

А.Т.Байкен­же­ева

Қор­қыт Ата атын­да­ғы Қызылорда мемлекеттік университеті

Соң­ғы жыл­да­ры қа­лып­тас­қан әле­умет­тік-эко­но­ми­ка­лық жағ­дайлар тер­ри­то­ри­ялар­ды ша­ру­ашы­лық мақ­сат­та пайда­ла­ну ба­ғыт­та­ры­ның өз­ге­ру­іне әке­ліп соқ­ты. Со­ның сал­да­ры­нан Сыр­да­рия өзе­ні аң­ға­ры­ның та­би­ғи қор­ла­ры­на, оның ішін­де өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­на, ан­тро­по­ген­дік ықпал бір­не­ше есе өс­ті. Сол себепті фло­ра­ның түр­лік құ­ра­мын анық­тап, бү­гін­гі жайына ба­ға бе­ру­дің қа­жет­ті­лі­гі ту­ын­да­ды. Бар мә­лі­мет­тер­ге сүйен­сек, об­лыс­тың өсім­дік­тер әле­мі 690 түр­ді құ­райды, оның ішін­де 50 дә­рі­лік өсім­дік­тер, 7 сү­рек­ті, 87 бұ­татек­тес, 44 жар­ты­лай бұ­татек­тес, көп жыл­дық шөп­те­сін­дер 256, өсім­дік­тер­дің 11 тү­рі Қа­зақ­стан­ның Қы­зыл кі­та­бы­на ен­ген [4].

Си­рек кез­де­се­тін жә­не қор­ға­уды қа­жет ете­тін өсім­дік­тер­дің қа­та­ры­на Aldrovanda vesiculosa, Calligonum triste, Salsola euryphylla, Soranthus meyeri, Medicago komarovii, Bryonia melanocarpa, Populus pruinosa, Tulipa borszszowii, T. lehmanniana, T. korolkowii, Eminium lehmannii жатады [5].

M.Байте­нов [6] жо­ға­ры­да аталғандарға Арал өңі­рін­де си­рек кез­де­се­тін өсім­дік­тер­дің басты себебі тө­мен­де­гі түр­лерін жат­қы­за­ды: мы­ғым дес­те­гіл (Merendera robusta), кі­ші аро­мат (Najas minor), бұ­ра­ма бұ­ран­да жа­пы­рақ (Vallisneria spiralis), са­ры ре­зе­да (Reseda lutea). Өсім­дік­тер са­ны­ның азаюының басты себебі адам­зат­тың ша­ру­ашы­лық­тық мақ­са­ты­нан, жайылым­дық жә­не ша­бын­дық жер­лер­дің ұл­ғаюы, Сыр­да­рия өзе­ні­нің ар­на­сы­ның қа­лып­ты дең­гейде бол­мауы. Қаң­тар–на­урыз айла­рын­да су­дың мөл­ше­рі күрт жо­ғар­лап, өзен жа­ға­лауынан бір­не­ше метр жер­ді су шайып ке­те­ді. Мұ­нын сал­да­ры­нан то­пы­рақ­тың гу­мус қа­ба­ты бұ­зы­лып, ми­не­рал­ды­ғы жо­ғар­лайды, 1–1,5 ай су ас­тын­да қал­ған ағаш жә­не бұ­татек­тес өсім­дік­тер­дің та­мыр­ла­ры ші­ріп, көк­те­мей қа­лу жағ­дайла­ры жиі кез­де­се­ді. Осы уақыт­тар­да жер ас­ты су­ының да дең­гейі жо­ғар­лайды. Ал шіл­де–та­мыз айла­рын­да су­дың мөл­ше­рі апат­ты жағ­дайға дейін тө­мен­дейді, бұл су­ды ша­ру­ашы­лық­қа пайда­ла­ну­дан жә­не күн­нің өте ыс­тық­ты­ғы­нан (ор­та­ша +35–40 ⁰С) су­дың бу­ла­ну мөл­ше­рі­нің жо­ға­ры бо­лу­ына байла­ныс­ты.

Сыр­да­рия өзе­ні­нің ар­на­сы­ның бір­қа­лып­ты бол­мауы 28 мың га ор­ман то­ғайлар­дың қыс­қа­ру­ына ық­па­лын ти­гі­зіп отыр. Олар то­пы­рақ­ты қор­ғау, рек­ре­аци­ялық, мик­рок­ли­мат­тық ма­ңы­зын жо­ғал­тқан. Ке­нинг мә­лі­ме­ті бойын­ша, Populus pruinosa, P. diversifolia, P. litwinovia, Salix caspica, S. songorica, S. wilhelmsiana, S. lipsciana түр­ле­рі Арал өңі­рін­де­гі жағ­дайлар­ға байла­ныс­ты эн­де­мик түр­лер­ге айнал­ған [7]. Со­ны­мен қа­тар то­раң­ғы, жи­де­нің (Eleagnus oxycarpa), тал (Salix turanica, S. coerulea) түр­ле­рі де апат­ты жағ­дайға дейін азайған. Бұл түр­лер­ді сақ­тау үшін ағаш-бұ­та­тек­тес то­ғайлар­ды қал­пы­на кел­ті­ру қа­жет. Осы­ған себепті құр­ғақ кли­мат­тық жағ­дайда өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның қа­лып­та­су­ына, то­пы­рақ­тың тұз­ды­лық жә­не гид­ро­ло­ги­ялық ре­жи­мі­мен байла­ныс­ты­лы­ғын ба­қы­лау, су­ар­ма­лы жә­не су­ал­ған аймақ­тар­да­ғы өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның қа­лып­та­су си­па­ты­на қа­рай, олар­дың ин­ди­ка­ци­ялық ма­ңы­зын көр­се­ту қа­жет [8].

Сыр­да­ри­яның ар­на­сын­да жә­не ағу жо­лын­да­ғы әр­түр­лі шөп­те­сін өсім­дік­тер тұ­қым­дас­та­ры­нан ас­тық (Calamagrostis pseudophragmites) (Hall. f. koeler), сы­пыр­ғы, қа­мыс (Phragmites communis Trin), (Glycyrrhiza glabra), со­фо­ра (Goebelia alopecuroides L Bge), те­рі гүл­ді­лер тұ­қым­да­сы­на жа­та­тын тал жа­пы­рақ (Lythrum salicaria), айбат мия ту­ысы­нан сор­таң (Sphaerophyza salsula) (Pall) D.C. өсе­ді. Сү­рек­ті жә­не бұ­татек­тес өсім­дік­тер­дің тү­бін­де шөп­те­сін­дер­ден ас­тық би­дайық (Agropyrom repens. L.), қа­мыс, боғ­дан ар­па (Hordeum Bogdanii Wilensky) жә­не әр­түр­лі шөп­те­сін­дер­ден тал жа­пы­рақ, жа­лаң мия, жал­быз ті­кен көп­теп кез­де­се­ді.

Бұл жер­лер­дің то­пы­ра­ғы­на си­пат­та­ма бе­рер бол­сақ, тұз­ды емес (қат­ты қал­дық­тар ша­ма­мен
0,2–0,4 %). Жер ас­ты су­ының те­рең­ді­гі 1,5–3 м, кейде өзен су­ының дең­гейіне байла­ныс­ты тө­мен­дейді, тұз­ды­лы­ғы 3–5 г/л ша­ма­сын­да. Көк­тем­гі кез­де өзен ар­на­сы­ның жа­ға­сын­да бу­ла­ну жақ­сы жү­ре­тін­дік­тен, шал­ғын­дық-сор­таң өсім­дік­тер қауым­дас­ты­ғы­нан ажа­рық, қи­яқ ара­сы­нан жың­ғыл бұ­та­ла­ры да байқа­ла­ды. Аймақ­тың ал­лю­ви­аль­ді-шал­ғын­дық то­пы­ра­ғы мә­де­ни ба­у-бақ­ша егін­ге ке­ңі­нен қол­да­ны­ла­ды, сон­дық­тан өзен ар­на­сы­ның екі ше­тін мә­де­ни егін жә­не әр­түр­лі ты­ңайту­ға қал­ды­рыл­ған жер­лер үлкен территорияны алып жа­тыр. Кә­дім­гі са­ры­сояу, жа­лаң мия, кас­пий ақ­бас­шө­бі, егіс­тік қа­улен, егіс­тік са­ры­қа­улен өсім­дік түр­ле­рі кез­де­се­ді. Ас­тық тә­різ­ді­лер­ден жиі ажа­рық (Aeluropus litoralis (Gouan)), тұз­ды емес жер­лер­де — би­дайық, қа­мыс, сы­пыр­ғы кез­дес­се, ес­кі тың жер­лер­де бұ­татек­тес шең­гел (Halimodendrom halodendrom (Pall), Voss) жә­не жың­ғыл өсе­ді (Tamarix ramosissima Lab, T. hispida Willd).

Соң­ғы жыл­да­ры Сырда­ри­яның тар­ты­луы көп­те­ген қо­лайсыз жағ­дайлар­ға әке­ліп соқ­ты. Мұн­да­ғы өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның жо­ға­ры­да си­пат­тал­ған өсім­дік­тер­ге қа­ра­ған­да айыр­ма­шы­лы­ғы бар. То­пы­рақ­тың бе­тін су шайып, ке­бір­сіп кеуіп қал­ған жер­ді егін­дік­ке мүл­дем жа­рам­сыз де­се де бо­ла­ды. Ксе­ро­ме­зо­филь­ді жә­не ме­зок­се­ро­филь­ді си­пат­та­ғы тұз­ды жер­лер­ге бейім­дел­ген шөп­те­сін өсім­дік жа­мыл­ғы­сын же­ңіл ме­ха­ни­ка­лық құ­рам­да­ғы то­пы­рақ­ты жер­лер­де (құм жә­не құ­майт) кас­пий ақ­бас­шө­бі (Karelinia caspica), жан­тақ (Alchagi kirghisorum Schrenk), ауыр ме­ха­ни­ка­лық құ­рам­ды то­пы­рақ­та (ауыр құм­бал­шық жә­не бал­шық) түйета­бан­дар (Zygophyllum fabago. L.) кез­де­се­ді. Бұл жер­лер­де жер ас­ты су­ының те­рең­ді­гі 4–5 м әл­сіз тұз­ды, ми­не­рал­ды­ғы 2–4 г/л бо­ла­ды. Кейбір жер­лер­дің то­пы­рақ­та­ры­ның те­рең­деу қа­ба­ты­ның (1–1,5 м) тұз­ды­лы­ғы жо­ға­ры, 6–8 г/л ара­лы­ғын­да. Ал, то­пы­ра­ғы айтар­лық­тай сор­лан­ған жер­лер­де га­ло­фит­ті өсім­дік­тер кер­мек (Limonium otoleps (Schrenk) Ktze), ит­си­гек (Anabasis aphylla. L.), қа­ра­ба­рақ (Halostachys Belangeriana (Mog) Botsch) жә­не бас­қа­лар­ды кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Осы өсім­дік­тер­дің са­ға­сын­да ажы­рық, жу­сан, біржыл­дық сор­таң өсім­дік­тер де кез­де­се­ді. Бұ­лар­дың бар­лы­ғы то­пы­рақ­тың бет­кі қа­ба­ты аса сор­лан­ған (тұз­ды) жер­лер­де өседі. Олар­дан бас­қа бұл жер­лер­де бұ­татек­тес шең­гел (ыза суы қа­шық тұз­ды жер­лер­де), ме­ха­ни­ка­лық құ­ра­мы ауыр, ыза суы қа­шық тұз­ды жер­лер­де орыс ті­кен бұ­та­сы (Lycium ruthenicum Murr) ұшырасады. Мұн­да­ғы ас­тық — қа­мыс, сы­пыр­ғы, би­дайық тә­різ­ді өсім­дік­тер­ді бұ­рың­ғы бай фи­то­це­ноз­дың қал­ған өсім­дік­тер­дің қа­та­ры­на жа­та­ды.

Жо­ға­ры­да си­пат­тал­ған өсім­дік­тер­ді өзен ар­на­сын­да су­дың қайта кө­бейген ке­зін­де су­ар­ма­лы жер­лер­ді өсім­дік­тер­мен то­лық­ты­ра­тын қал­ған қор деп айту­ға бо­ла­ды. Өзен­нің тө­мен­гі құ­яр са­ға­сын­да өсім­дік­тер­дің бат­пақ­ты жер­лер­де өсе­тін түр­ле­рі та­рал­ған қа­мыс жә­не ро­гоз қауым­дас­ты­ғы­нан тұ­ра­ды. Мұн­да қо­ға үне­мі су ішін­де­гі бат­пақ­ты жер­лер­де өсе­ді. Су бу­лан­ған­да көп­те­ген өсім­дік­тер қу­рап, тіп­ті кейбір ал­қап­тар өсім­дік­сіз қа­ла­ды. Мұн­дай бат­пақ­ты аймақ­тың ал­ғаш­қы өсім­дік­те­рі­не бір­жыл­дық ар­ам­шөп­тер­ді жат­қы­зу­ға бо­ла­ды. Олар­ға жа­ға­лық көк­пек (Atriplex litoralis. L.), кә­дім­гі три­по­ли­ум (Tripolium vulgare Nees), екін­ші жы­лғы са­ры­қа­лу­ен, кас­пий ақ­бас­шө­бі, шыр­мауық, та­тар ас­сү­ті­ге­ні (Lactuсa tatarica (L) C.A. Mey) жа­та­ды .

Осын­дай бат­пақ­ты жер­ге шы­ға­тын өсім­дік­тер­дің құ­ра­мы, си­па­ты жа­ғы­нан шал­ғын­дық­тан ерек­ше­леу. Бат­пақ­ты аймақ­та өсім­дік­тер тір­ші­лі­гі­нің жал­ға­суы гид­ро­ло­ги­ялық ре­жим­ге байла­ныс­ты. Тұз­ды, тұз­ды­лы­ғы жо­ға­ры жер­лер­де га­ло­фит­ті әр­түр­лі шөп­те­сін­дер кә­дім­гі три­по­ли­ум, горь­ку­ша (Saussurea salsa Pall Spreng) жә­не қа­мыс­тар өсе­ді. Мұн­дай жер­лер­де жер ас­ты су­ының те­рең­ді­гі 3–4,5 м, тұз­ды­лы­ғы өте жо­ға­ры 6–12 г/л бо­лып ке­ле­ді. Өте тұз­ды жә­не тұз­ды­лы­ғы жо­ға­ры жер­де қа­мыс­ты-со­раң фи­то­це­ноз қауым­дас­ты­ғы­нан ис­соп жа­пы­рақ­ты бо­зи­зенді (Eсhinopsilon hyssopifolium (Pall) Mog), көп­жа­пы­рақ­ты ақ­со­ра­ны (Suaeda linifolia Pall) кез­дес­ті­ру­ге бо­ла­ды. Бат­пақ­ты жер­дің суы тар­тыл­ған­да шал­ғын­ды-бат­пақ өсім­дік­те­рі өсе­ді, бі­рақ олар да ұзақ тұр­майды. Жер ас­ты ыза суы мүл­дем тар­тыл­ған­да өсім­дік­тер­дің бар­лы­ғы жойылып та­қыр­ға айна­ла­ды. Егер қа­мыс­тың ұсақ та­мыр­ла­ры те­рең­ге ке­тіп, ыза су­ды қа­был­дай ала­тын­дай бол­са, фи­то­це­ноз­да аз­да­ған қа­мыс­тар­ды кө­ру­ге бо­ла­ды. Мұн­дай шал­ғын­дық-бат­пақ­ты қауым­дас­тық­тан тип­тік зо­наль­ді фи­то­це­ноз­ға айна­лу са­ты­сын­да гид­ро­филь­ді өсім­дік­тер­дің қал­дық­та­ры қа­мыс, со­ны­мен қа­тар ксе­ро­фит­тік өсім­дік­тер жу­сан (Artemisia terrae — albae Krasch), ебе­лек (Ceratocarpus urticulosus Bluk) жә­не ме­зок­се­ро­фит­тер (Linosyris villosa, Climacoptera brachiata (Pall. Botsch)), эфер­мер­лер кез­де­се­ді.

Осын­дай жер­лер­де то­пы­рақ­тың жо­ғар­ғы қа­ба­ты­ның тұз­да­нуы жүр­ген­ді­гін Сlimacoptera lanata (Pall) Botsch, Petrosimonia brachiata (Pall) Bge, Limonium otolepis (Schrenk Ktze) тә­різ­ді га­ло­фит­ті өсім­дік­тер­дің, құр­ға­ған жер та­ба­нын­да ыза су­дың ми­не­рал­да­ну­ының жо­ға­ры бо­лу­ын тұз­да­ну­ға тө­зім­ді жың­ғыл, қа­ра­ба­рақ­тың өсу­інен бі­лу­ге бо­ла­ды.

Сыр­да­рия өзе­ні­нің ес­кі жә­не жа­ңа ар­на­сы­ның (дель­та) ара­лы­ғын­да өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның өзен жа­ға­лауын­да­ғы жә­не одан қа­шық­тап, то­пыр­ақ­тың ыл­ғал­ды­ғы тө­мен­де­ген жағ­дайда өсім­дік­тер­дің құ­ры­лы­мы, яру­сы ауысып оты­ра­тын­ды­ғын байқа­уға бо­ла­ды. Өзен жа­ға­лауын­да жә­не оған жа­қын жер­лер­де, яғ­ни бал­шық-то­пы­рақ­ты, жер ас­ты су­ының те­рең­ді­гі 0,5 м жа­қын аймақ­тар­да­ғы өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­на тоқ­та­лар бол­сақ: қа­мыс­тар қауым­дас­ты­ғы (Phragmites communis), тал түр­ле­рін (Salix caspica, Salix alba, Salix songorica), шөп­те­сін өсім­дік­тер­ден гид­ро­фит­тік, гиг­ро­фит­ті түр­ле­рі көп­теп кез­де­се­ді. Өзен жа­ға­лауы өсім­дік­те­рі­нің ал­ғаш­қы яру­сын құ­райтын өсім­дік­тер­дің қа­та­ры­на Salix songarica, Salix caspica, Salix Wilhelmsiana, си­рек­теу Populus pruinosa жатса, екін­ші ярус­ты жың­ғыл­дар (Tamarix gracilis) жә­не шең­гел (Halimodendron halodendron), үшін­ші ярус­ты кә­дім­гі қа­мыс (Phragmites communis), құр­ғақ айрауық (Calamagrostis epigeios), қы­зыл кен­дір (Apocynum lancifolium), ұзақ түйне­кө­лең (Bolboschoenus affinis), тал жа­пы­рақ­ты тер­ігүл (Zythrum salicaria) тә­різ­ді өсім­дік­тер құрайды.

Өзен жа­ға­сы­нан қа­шық­та­ған­нан кейін тал жә­не то­раң­ғы­лы то­ғайлар жың­ғыл жә­не жи­де түр­ле­рі­не ауыса­ды. Мұн­дай жер­лер­де­гі бі­рін­ші ярус­та си­рек­теу тал түр­ле­рі кездессе, ал екін­ші ярус­ты жың­ғыл түр­ле­рі (Tamarix leptostachys, T. gracilis), си­рек­теу орыс ті­кен бұ­та­сы (Lycium ruthenicum), үшін­ші ярус­ты та­мы­ры те­рең­ге ке­те­тін қы­зыл мия (Clycyrrhiza glabra), тал жа­пы­рақ те­рі­гүл (Lythrum salicaria) құрайды. Өсім­дік­тер қауым­дас­ты­ғы гиг­ро­фит­тік тү­рі­нен ме­зок­се­ро­фит­тік түр­ле­рі­не ауыса бас­тайды. Өзен жа­ға­лауынан қа­шық­та­ған сайын гид­ро­ло­ги­ялық ре­жим­ге байла­ныс­ты тал жә­не жи­де то­ғайла­ры, жың­ғыл, шең­гел өсім­дік­те­рі­не, олар га­ло­фит­тік шөп­те­сін өсім­дік­тер­ге ал­ма­сып оты­ра­ды. Га­ло­фит­ті өсім­дік­тер­дің түр­лік құ­ра­мы­ның сақ­та­луы жер ас­ты су­ының те­рең­ді­гі­не сәйкес өз­ге­ріп оты­ра­ды. Құр­ғақ­шы­лық­қа айнал­ған то­пы­рақ фи­то­це­но­зы тұ­рақ­сыз. Эко­ло­ги­ялық жағ­дайға байла­ныс­ты, жер қайта ыл­ғал­дан­ған­да не­ме­се әрі қа­рай құр­ғақ өсім­дік­тер­дің қа­лып­та­су құ­ры­лы­мы ауысып оты­ра­ды.

Қо­ры­та айтқан­да, аймақ­та­ғы өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның құ­ры­лы­мы­на қа­рап то­пы­рақ­тың тұз­ды­лы­ғы­на, ыл­ғал­ды­лы­ғы­на, жер ас­ты су­ының дең­гейіне бол­жам жа­са­уға бо­ла­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Зу­ба­иров О.З. Сов­ре­мен­ное сос­то­яние хи­ми­чес­ко­го сос­та­ва во­ды р. Сыр­дарьи и пу­ти его улуч­ше­ния // Вестн. с.-х. на­уки Ка­зах­ста­на. – 1996. – № 4. – С. 108–115.
   
2. 
   Тәуіп­ба­ев С.Т. Арал — Сыр­да­рия айма­ғын гид­ро­эко­ло­ги­ялық тұ­рақ­тан­ды­ру. – Ал­ма­ты: Ы.Ал­тын­са­рин, 2003. – 18–29-б.
   
3. 
   От­чет. Эко­ло­ги­чес­кий док­лад о сос­то­янии и ох­ра­не ок­ру­жа­ющей сре­ды Кы­зы­лор­дин­ской об­лас­ти в 2004 г.
   
4. 
   От­чет. Прог­рам­ма дей­ствия по борь­бе с опус­ты­ни­ва­ни­ем в Кы­зы­лор­дин­ской об­лас­ти. – 1997. – С. 6–7.
   
5. 
   Байте­нов М.С. В ми­ре ред­ких рас­те­ний. – Ал­ма-Ата: АН­ КазССР, 1986.
   
6. 
   Крас­ная кни­га Ка­зах­ской ССР. – Ал­ма-Ата: АН КазССР.
   
7. 
   Ке­нинг Г.Ф. Об ох­ра­не эн­де­мич­ных дре­вес­ных рас­те­ний в до­ли­не р. Сыр­дарьи // Проблемы освоения пус­тынь. – Аш­ха­бад, 1985. – № 5. – С. 78–81.
   
8. 
   Байкен­же­ева А.Т. Сыр­да­рия өзе­ні­нің тө­мен­гі ағы­сын­да­ғы өсім­дік­тер жа­мыл­ғы­сы­ның экобо­та­ни­ка­лық си­пат­та­ма­сы // Әуезов оқу­ла­ры — ІV ха­лы­қа­ра­л. ғы­л. кон­ф. – Шым­кент, 2004. – 129–131-б.
   

ӘОЖ 576.893.19

М.К.Өте­ба­ева

Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қа­ра­ған­ды мем­ле­кет­тік уни­вер­си­теті

Па­ра­зит­тің бұл тү­рі зерт­тел­ген 200 еш­кі­нің 39-да (19,5 пайыз) кез­дес­ті. Ооцис­та­сы со­пақ тә­різ­ді не­ме­се до­ма­лақ. Ооцис­та­ның қа­бық­ша­сы те­гіс, іш­кі қа­бы­ғы сыр­тқы­сы­нан қа­лың, са­ры-жа­сыл түс­ті, қа­лың­ды­ғы 1,0–1,5 мк. Қақ­пақ­ша­сы мен мик­ро­пи­ле­сі жоқ, бі­рақ по­люс­те­рі­нің кейбір қа­бық­ша­лары­ның жұ­қар­ға­ны байқа­ла­ды. Жа­ңа бө­лін­ген ооцис­та­ның ци­топ­лаз­ма­сы іш­кі қу­ысын тү­гел алып жа­та­ды. По­ляр­лы гра­ну­ла­сы жоқ. Ооцис­та­ның мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 21,826,8, ең кі­ші­сі — 14,316,4, ор­та­ша­сы — 19,923,8 мк. Спо­ра­ның пі­ші­ні со­пақ не­ме­се жұ­мыр­тқа тә­різ­дес. Спо­ра­ның мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 9, 811,4, ең кі­ші­сі — 5,87,7, ор­та­ша­сы — 7,211,0 мк. Әр­бір спо­ра­да екі үтір тә­різ­ді спо­ра­зо­ид бо­ла­ды. Қал­дық де­не өте ұсақ дән тә­різ­ді, ол бел­гі­лі пі­шін­де бол­майды жә­не ша­шы­лып жа­та­ды. Ооцис­та­ның спо­ра­ла­нуы 2–3 күн­де өте­ді. Eimeria ninakohlyakimovae Бейбіт­ші­лік ұжы­мы­ның Жы­лы­сай, Ке­ңес­тас ша­ру­ашы­лық­та­ры­ның бір, төрт айлық лақ­та­рын­да жә­не бір жа­сар еш­кі­ле­рін­де анық­тал­ды. Нүр­кен Әб­ді­ров ұжы­мы­ның он се­гіз күн­дік лақ­та­ры мен бір жа­сар еш­кі­ле­рін­де кез­дес­ті.

Бұл түр тек­се­ріл­ген 200 еш­кі­нің 43-де (21,5 пайыз) анық­тал­ды. Па­ра­зит­тің ооцис­та­сы­ның пі­ші­ні эл­липс тә­різ­ді. Ооцис­та­ның қа­бық­ша­сы те­гіс, екі кон­тур­лы, сыр­тқы қа­бық­ша­сы ақ­шыл-қыз­ғылт, ал іш­кі қа­бық­ша­сы қа­ра-жа­сыл түс­ті, қа­лың­ды­ғы 1,0–1,6 мк. Қал­пақ­ша­сы мен мик­ро­пи­ле­сі жоқ. Ооцис­та­да бір кейде екі по­ляр­лы гра­ну­ла­сы бо­ла­ды. Ооцис­та­ның мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 21,331,9, ең кі­ші­сі — 15,220,2, ор­та­ша­сы — 16,926,3 мк. Спо­ра­ның пі­ші­ні эл­липс тә­різ­ді, мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 10,813,8, ең кі­ші­сі — 5,610,8, ор­та­ша­сы — 7,211,4 мк. Әр­бір спо­ра­да екі үтір тә­різ­ді спо­ра­зо­ид бо­ла­ды. Спо­ра­зо­ид­тың мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 5,47,9, ең кі­ші­сі — 4,55,4, ор­та­ша­сы — 4,96,7 мк. Ооцис­та­ның қал­дық де­не­ші­гі жоқ, бі­рақ­ спо­ра­ның айқын байқа­ла­тын қал­дық де­не­сі бар. Ол екі спо­ра­зо­ид­тың ара­сын­да нүк­те тә­різ­ді ор­на­лас­қан. Ооцис­та­ның спо­ра­ла­нуы екі күн­де аяқ­та­ла­ды.

Бұл түр тек­се­ріл­ген 200 еш­кі­нің 31-де (15,5 пайыз) кез­дес­ті. Па­ра­зит­тің өзі­не тән ерек­ше­лі­гі мик­ро­пи­ле­сі өте жақ­сы кө­рі­не­ді, ол ооцис­та­ның жі­ңіш­ке­ріп кел­ген по­лю­сі­нде ор­на­лас­қан. Қа­быр­ға­сы қос қа­бат­ты қа­бық­ша­дан тұ­ра­ды, бі­реуі, яғ­ни сыр­тқы­сы, ақ­шыл, ал іш­кі қа­ба­ты — қо­ңыр­қай. Қа­бық­ша­ның қа­лың­ды­ғы 1–1,5 мк, тү­сі қо­ңыр-са­ры. Ооцис­та­ның пі­ші­ні со­пақ­ша не­ме­се жұ­мыр­тқа тә­різ­ді. Жа­ңа бө­лін­ген ооцис­та­ның ішін ци­топ­лаз­ма­лық мас­са тол­ты­рып тұ­ра­ды. Ооцис­та­ның мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 33,648,8, ең кі­ші­сі — 28,832,0, ор­та­ша­сы — 31,739,5 мк. Спо­ра­ла­ры со­пақ не­ме­се ал­мұрт пі­шін­дес. Спо­ра­лар­дың мөл­ше­рі: ең үл­ке­ні — 18,323,4, ең кі­ші­сі — 5,417,4, ор­та­ша­сы — 16,818,3 мк. Әр спо­ра­да­ғы спо­ра­зо­ид­тар­дың мөл­ше­рі — 4,5–8,42,1–4,2, ор­та­ша мөл­ше­рі — 3,26,2 мк. Ооцис­та­да қал­дық зат бол­майды, ол спо­ро­цис­те бо­ла­ды. Мик­ро­пи­ле­сі­нің ұзын­ды­ғы 3–5 мк. По­ляр­лы қал­пақ­ша­сы жә­не Штид де­не­ші­гі жоқ. Ооцис­та­ның спо­ра­ла­нуы 4–5 күн. Eimeria faurei Нүр­кен Әб­ді­ров ұжы­мы­ның Ес­кі Нүр­кен ша­ру­ашы­лы­ғын­да он се­гіз күн­дік, төрт айлық лақ­тар­да жә­не бір жа­сар еш­кі­лер­де анық­тал­ды. Бейбіт­ші­лік ұжы­мы­ның Байда­лы жә­не Ке­ңес­тас ша­ру­ашы­лық­та­рын­да екі, ал­ты айлық лақ­тар­да жә­не бір жа­сар еш­кі­лер­де, Тоқ­тар Әубә­кі­ров ұжы­мы­ның бір, бес айлық лақ­тар мен бір жа­сар еш­кі­лер­де кез­дес­ті.

Зерт­те­улер­дің нә­ти­же­ле­рі көр­сет­кен­дей (кес­тені қар.), әр ша­ру­ашы­лық­тың еш­кі­ле­рі­нің эйме­ри­озы­ның та­ра­луы әр­түр­лі дә­ре­же­де бол­ды. Кес­те­де­гі көр­сет­кіш­тер­ді са­лыс­тыр­ма­лы түр­де қа­ра­ған­да Ке­ңес­тас ша­ру­ашы­лы­ғы­ның эйме­ри­ямен за­қым­да­луы 56,2 пайыз, Са­ры­жайлау ша­ру­ашы­лы­ғы­ны­кі — 47,7, «Нүр­кен Әб­ді­ров» — 42,8, «Жы­лы­сай» — 41,1 пайыз. Мұн­дай жо­ғар­ғы дә­ре­же­де жұп­тұ­яқ­ты­лар­дың эйме­ри­оз ауру­ымен ауруы па­ра­зит­тің эк­зо­ген­ді ста­ди­ясы­ның өту­іне қо­лайлы жағ­дайдың бол­ған­ды­ғы­мен байла­ныс­ты. Эйме­ри­яның спо­ра­ла­нуы үшін дым­қыл­дық жә­не +22 ⁰С-дан жо­ға­ры жы­лы­лық қа­жет. Сол жағ­дайда ин­ва­зи­ялы ооцис­та­ның са­ны кө­бейіп, еш­кі­лер­дің за­қым­да­нуы жи­ілейді, яғ­ни ин­ва­зи­яға жағ­дай ту­ады. Ке­ңес­тас ша­ру­ашы­лы­ғы не­гі­зі­нен та­улы аймақ­та ор­на­лас­қан. Та­уды бойлай то­ғайда би­ік ағаш­тар өс­кен. Осы та­улы, то­ғайлы жер­дің шө­бі қа­лың жә­не то­пы­ра­ғы әр уақыт­та дым­қыл. Еш­кі­лер жайыла­тын жайылым­ға күн­нің кө­зі айтар­лық­тай жақ­сы түс­пейді. Се­бе­бі, би­ік ағаш­тар­дан кө­лең­ке көп тү­се­ді. Жұп­тұ­яқ­ты­лар­дың қиы дым­қыл әрі кө­лең­ке жер­де тез кеуіп үл­гер­мейді. Мұн­дай жағ­дайда ооцис­та тез спо­ра­ла­на­ды, ин­ва­зи­яның са­ны кө­бейеді де па­ра­зит­ті жұқ­ты­ра­тын мал­дың са­ны өсе­ді. Са­ры­жайлау ша­ру­ашы­лы­ғын­да­ғы еш­кі­лер­ді тө­бе­шік­тер­дің сайына жайылу­ға апа­ра­ды. Тө­бе­шік­тер­дің сайла­рын­да ші­лік­тер, қыс­қа қыл­та­нақ­ты ағаш­тар көп жә­не жайылы­мы­ның шө­бі қа­лың бо­лып кел­ген. Мұн­дай жер­ге түс­кен ооцис­та­лар өзі­нің өмі­рін ұзақ сақ­тап, тез ин­ва­зи­яның көп та­ра­лу­ына се­беп­ші бо­ла­ды. Нүр­кен Әб­ді­ров ұжы­мы­ның Са­ры­жайлау ша­ру­ашы­лы­ғы­ның еш­кі­ле­рі эйме­рия па­ра­зи­ті­мен за­қым­да­ну­ын­да пайыз­дық көр­сет­кіш­тер­дің жо­ға­ры бо­луы да ооцис­та­ның эк­зо­ген­дік жағ­дайына байла­ныс­ты. Жұп­тұ­яқ­ты­лар­дың жайылы­мы жыл сайын жа­ңар­тыл­май жыл­да бір ба­ғыт­та жайылым қа­ла­ды. Са­ры­жайлау ша­ру­ашы­лы­ғы­ның мал жайыла­тын жайылы­мы Қо­па өзе­ні­не жа­қын бол­са, Нү­ркен Әб­ді­ров ұжы­мы­ның жайылы­мы Жар­лы өзе­ні­нің бойынан алыс емес. Еш­кі­лер су­ды сол өзен­дер­ден іше­ді. Өзен­нің ма­ңы дым­қыл жә­не қыс­қа қыл­та­нақ­ты ағаш­тар­дан түс­кен кө­лең­ке қи­лар­ды күн сә­уле­сі­нен, аз да бол­са, қор­ғайды. Еш­кі­лер­дің қиы әрі дым­қыл, әрі ағаш ара­сын­да жа­тып қо­лайлы жағ­дайға ие бо­ла­ды. Мі­не, осын­дай қи­дың ішін­де­гі ооцис­та­лар тез спо­ра­ла­на­ды әрі өмі­рін ұзақ сақ­тайды.

Са­лыс­тыр­ма­лы түр­де эйме­ри­оз па­ра­зи­ті­мен за­қым­да­ну­да тө­мен­гі көр­сет­кіштер бол­ды: «Байда­лы» 23,5 пайыз, «Шор­тан­ды» — 27,7, «Тоқ­тар Әубә­кі­ров» — 29,4, «Ес­кі Нүр­кен» — 30,0 пайыз. Се­бе­бі, еш­кі­лер­дің жайылы­мы жа­зық жер­де жә­не ол жыл­да ауыс­ты­ры­лып оты­ра­ды. Жа­зық жер­де­гі жайылым­ға шіл­де–та­мыз айла­рын­да (де­рек­тер сол айлар­да алын­ды) күн­нің ультракүл­гін сә­уле­сі күш­ті­рек тү­се­ді. Ооцис­та­ның спо­ра­ла­ну­ына ультракүл­гін сә­уле­сі кері­сін­ше әсер ете­ді, яғ­ни ин­ва­зи­яның са­ны, аз ­да бол­са, аза­яды. Бұл ша­ру­ашы­лық­тар­дың жайылы­мын­да шөп си­рек, ші­лік­тер мен қыс­қа қыл­та­нақ­ты ағаш­тар мар­дым­сыз. Құр­ғақ жер мен шөп­тің си­рек­ті­гі, жұп­тұ­яқ­ты­лар­дың ара­сын­да спо­ра­лан­ған ооцис­та­ның азаюына се­беп­ші бо­ла­ды. Жо­ға­ры­да си­пат­тал­ған ша­ру­ашы­лық­тар­ға қа­ра­ған­да «Ақ­шо­қы» ша­ру­ашы­лы­ғы­ның еш­кі­ле­рі­нің ара­сын­да эйме­ри­яның 13,3 пайыз бо­луы са­лыс­тыр­ма­лы түр­де өте тө­мен. Се­бе­бі, мал­дар­ды қа­майтын шар­бақ­тың ішін­де­гі алаң мал қи­ының қал­дық­та­ры­нан ұқып­ты та­за­ла­нып оты­ра­ды. Қыс­та ұс­тайтын қо­ра­да­ғы қи­лар жыл­да ойылып алы­на­ды. Еш­кі­лер­ді құ­дық­тан ал­ған су­мен қол­дан су­ара­ды. Мұн­дай жағ­дайлар эйме­ри­яның көп та­ра­лу­ына тос­қауыл бо­ла­ды.