\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев

Химиялық тіл

терминология	номенклатура	символика
		^	'''''	к.
	"'химиялық химиялық		химиялық
тривиалды	жү'иелі таңба	теңдеу		формула
(түрмыстық)					I
молекулалық		эмпири- /			электрон-
электрондық			калық /		дық
				қүры­
	ио:		лымдық

термохимиялық

Жүйелік номенклатура мен химиялық символика үлттық тілдің қүрамына кірмейді, озінше дербес қолданылады.

Химиялық таңба - элемент атомының шартты белгісі. Ол элемент атомының атын ғана емес, белғіленіп отырған элементтің кѳміртектік бірлікпен алынған атомдық массасын, атомның молін, мольдегі атом санын корсетеді. Қорыта айтқанда, химиялық таңба арқылы оның (заттың) сапалық жэне сандық мэнін ажыратуға болады.

5-кестс. Химиялық таңбаның мәні

Осынша кең аралықта кездесетін мәніне қарап айтсақ, химияльщ таңбаның белгілейтін үғымы - элементтің табиғи объектісі (зерзаты) - атом. Мектеп тэжірибесінде оқушылардың жай зат және химиялық

Жеке күйіндегі таңбадан ғѳрі, периодтық жүйеде тұрған химиялық таңбаның беретін информациясы (ақпараты) кѳп. Олар біріккен түрде периодтық жүйе кестесінен табылады.

Периодтық жүйе мен атом құрылысы арасындағы байланыс химиялық таңбаны жетілдіруге едэуір ықпалын тигізеді. Жеке элемент таңбасын сандармен ѳрнектеу арқылы оның атом құрылысынан хабар беруге болады.

Химиялық формула - зат молекуласының қысқаша белгісі. Ол заттың молекуласы қандай элементтердің атомдарынан тұратынын, молекула құрамына қай элементтен қанша атом кіретінін жэне олардың салмақ қатынасын кѳрсетеді. Мұнан басқа химиялық формула арқылы берілген заттың молекулалық салмағын, 1 г мольдегі молекула санын, молекуладағы элементтердің сандық қатынасын білуге болады. Яғни, химиялық формула зат молекуласының сапалық, сандық құрамын кѳрсетеді. Осыған байланысты берілген заттың құрамына кіретін элементтердің сандық мѳлшерін немесе керісінше заттың мѳлшерін тауып, пайыздык құрамдарын есептеуге болады. Сонымен бірге, газ тэріздес жэне қыздырғанда айырылмай, бу күйіне кошетін сұйық, қатты заттардың формулалары зат молінің қалыпты жағдайда алатын кѳлемін, заттың сутек бойынша тығыздыгын, ауа бойынша тығыздыгын, қалыпты жағдайдағы газ тэріздес немесе бу күйіндегі заттардың бір литрінің массасын кѳрсетеді.

Ол молекула құрамына кіретін атомдар санын кѳрсетеді. Мысалы; Naj О, Na ОН жэне т.б.

	н
п	I	^	о
	с	с у
	I	^	о н
	н

оң зарядталған .мыс ионы немесе мыс катионы жэне теріс зарядталған сульфат - ион 804^" немесе сульфат - анион бар деген ұғымды білдіреді.

молекуласының электрондық формуласы : . . . .

:Сі: С1:

Бүдан екі хлор атомының арасындагы байланыстың электрон жүптары арқылы түзілген коваленттік байланыс екенін кореміз.

Химиялық теңдеу дегеніміз - химиялық реакцияларды химиялық таңбалар жэне формулалар арқылы шартты түрде жазу.

Әрбір химиялық теңдеу жонінде оқушылардың мына мэселелерді білуі шарт:

0. 
   реакцияга кіріскен және реакция нэтижесінде шығатын заттардың қүрамын белгілеп, атын атау;
   

0. 
   реакцияға қатысқан жэне шыққан заттардың молшерін, сандық жэне колемдік қатынастарын, жылу эффектісін корсету;
   

0. 
   сандық-сапалық мәліметтерді қолданып, химиялык теңдеулерді эр түрлі есептеулер жасау үшін пайдалану.
   

Химиялық теңдеудің бірнеше түрі бар:

0. 
   Қүрылымдық теңдеу.
   

0. 
   Иондык теңдеу.
   

0. 
   Электрондық теңдеу.
   

0. 
   Қүрылымды - электрондық теңдеу.
   

0. 
   Термохимиялық теңдеулер.
   

Химиялық символиканың бір болігі - химиялық теңдеу. Ол химиялық реакцияларды химиялық таңбалар және формулалар арқылы шартты түрде жазуға мүмкіндік береді. Сонымен, химиялық символика атом - молекулалық ілім, химиялық элементтер, зат қүрамы жэне химиялық реакция мэнін белгілеудің тиімді эдісі. Символика мен жүйелі химиялық номенклатура арасында тығыз байланыс бар, бүл мына қүрылымнан түрады: зат қүрамы -> химиялық формула жүйелі атау. Химиялық формула таңба ретінде химиялық қосылыстың элементарлық қүрамын корсетеді және жүйелі атау үшін денотат қызметін атқарады. Дэлірек айтқанда, химиялық формула жэне жүйелі атау бір объектіні - зат қүрамын белгілейді, бірақ эр түрлі материалдық формадағы таңбалармен беріледі. Химиялық символика мен номенклатураның таңбалық ерекшеліктері жэне олардың байланысы түрғысынан түсіну үшін томендегі кесте қайде берілді.

0. 
   Оқу-эдістемелік қүралдарда орын алып келген химиялық символдың әріппен, формуланың, химиялық теңдеудің сѳзбен берілуі кейде мүлдем сәйкес келмейді. Табиғи тілдің әріптері заттың қасиетін аша алмайды да, таңба болып есептелмейді, оларды химиялық таңбамен салыстыруға болмайды. Ал формулалар мен химиялық теңдеулер мэтінде сѳзбен беріледі.
   

0. 
   Халықаралық шешім бойынша химиялық символика бір жақты шартты түрде ғана белгіленеді. Химиялық символдың пэндік жэне мағыналық, сапалық және сандық мэндері, күрделі компоненттері мэнін айтпағанда қарапайым үғымнан бастап, ауқымы кеңейіп, күрделілене түседі.
   

0. 
   Жүйелі номенклатура және химиялық символиканың таңбалары ғалымдардың халықаралық келісімі арқылы жасалғандықтан оларды арнайы оқып үйренген адамдар түсінеді деғен түжырымға тоқталамыз. Кестеден химия тілі екі болігінін таңбалар жүйесі ретінде материалдық формасының ѳзгеруі мен байланысын кѳруге болады. Мектепте химияны оқыту барысында заттар мен қүбылыстардың сыртқы белгілерін және символика мен номенклатураның бірінен екіншісіне